T.C. YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ORTAÖĞRETİM FEN VE MATEMATİK ALANLARI EĞİTİMİ ANABİLİM DALI BİYOLOJİ İLE İLGİLİ ÖNEMLİ KAVRAMLARA İLİŞKİN DERS MATERYALİ GELİŞTİRME YÜKSEK LİSANS TEZİ HAZIRLAYAN: Nimet BATIHAN DANIŞMAN: Doç. Dr. Nasip DEMİRKUŞ VAN-2006
KABUL ve ONAY SAYFASI Doç. Dr. Nasip DEMİRKUŞ danışmanlığında, Nimet BATIHAN tarafından hazırlanan Biyoloji İle İlgili Önemli Kavramlara İlişkin Ders Materyali Hazırlama isimli bu çalışma / / tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Ortaöğretim Fen ve Matematik Eğitimi Anabilim Dalı nda Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan: İmza: Üye: İmza: Üye: İmza: Üye: İmza: Üye: İmza: Fen Bilimleri Enstitüsü Yönetim Kurulunun /../ gün ve / sayılı kararı ile onaylanmıştır. Enstitü Müdürü
ÖZET BİYOLOJİ İLE İLGİLİ ÖNEMLİ KAVRAMLARA İLİŞKİN DERS MATERYALİ GELİŞTİRME Batıhan, Nimet Yüksek Lisans Tezi, Ortaöğretim Fen Ve Matematik Alanları Eğitimi Anabilim Dalı Tez Danışmanı: Doç. Dr. Nasip DEMİRKUŞ Ağustos 2006, 50 sayfa Türkçe de; gelişen teknolojiye karşılık gelen isim ve kavramların olmaması, yabancı dil kökenli kavramlara karşılık gelen mantıklı, kolay çağrışılan Türkçe kavramların türetilmemesi; kavram yanılgısına, eksik ve hatalı kavram öğrenmeye neden olmaktadır. Bu da doğa ve teknoloji bilimlerini zihnimize doğru yerleştirmekte, ülkemiz koşullarına güncelleştirmekte, insanlarımızla birlikte hayata uygulamakta, doğal ve teknolojik bilgi, araç-gereç üretmekte sıkıntı çekilmesine sebep olmaktadır. Yani doğa ve teknoloji bilimlerini ülkemiz koşullarına güncellemek ve hayata uygulamak için üretilen ve var olan kavramların doğru anlaşılmasını ve zihnimize doğru yerleşmesini sağlamak gerekir. Kavramlar beşeri, fen ve teknoloji bilimlerinin yapı taşları gibidir. Canlılar için hücre, bilgisayar için çipleri, bilgi için veritabanı ne kadar önemliyse kavramlar da bilim için o kadar önemlidir. Eksik veya yanlış öğrenilmesinde adı geçen bilimlerin öğretiminde veya hizmet vermesinde de eksiklik ve yanlışlık görülür. Örneğin: Kemik matriksi içinde uzanan ve kan damarları ile sinirleri içeren kanalları tanımlarken, Havers kanalına karşılık gelebilecek Uzun Kemik Kanalı kavramı bize daha kolay çağrışım yapar. Onun için kavramların zihnimize ve dilimize mümkünse doğru aktarılması ve doğru yerleştirilmesi gerekir. Bu örnekteki gibi kavramların dilimiz ile bağdaşmaması bilimde ve teknolojide gelişmemize engel olur. Bu mantıktan hareketle; çalışmamızda biyolojideki makroskobik kavramlar ilk, orta ve yüksek öğretimde internet ve medya araçları üzerinde hizmet verebilecek ve örnek teşkil edebilecek bir şekilde; YYÜ Eğitim Fakültesi Biyoloji Eğitimi Anabilim Dalı Materyal Geliştirme ve Hazırlama Odası nda (materyalin bir kısmının envanterini hazırlayarak, bir kısmını da başka kaynaklardan alıp düzenleyerek) resim ve görüntülerle eşleştirilerek zenginleştirilmiştir. Kavramlar harf sırasına göre dizilerek www.biyolojiegitim.yyu.edu.tr sitesinde internete açık hale getirilmiştir. Ayrıca FlipAlbum 6.0 Suite kullanılarak internet ve internal linkli kavram sanal kitabı hazırlanmıştır.yabancı bazı kavramlara karşılık gelen, Türkçe yeni kavramlar önerilmiştir. Anahtar kelimeler: Biyolojik kavramlar, Biyoloji öğretimi, Canlı bilimi, Makroskobik, Sanal kitap. i
ABSTRACT DEVELOPING LESSON MATERIAL RELATED TO IMPORTANT CONCEPTS IN BIOLOGY Batihan, Nimet Msc, Department of Secondary School Science and Mathematics Branches Education Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Nasip DEMIRKUS August 2006, 50 pages That Turkish language doesn t have concepts providing the same meaning with concepts of new technology and that easy and appropriate Turkish concepts cannot be created to refer to words from foreign languages cause concept misunderstanding, insufficient and wrong learning. This locates sciences of nature and technology in our minds correctly, updates them to current conditions, applies them to life with the people and causes problem of producing natural and technologic data, tools and equipment. So it is necessary to make existing and produced concepts understandable and to locate them in our minds correctly for updating sciences of nature and technology to the conditions of our country and applying them to life. Concepts are like keystones for social and technology sciences. Concepts are as important for sciences as cells for a living being, chip for a computer or database for information. Incomplete or inaccurate learning of concepts causes insufficiency or errors in teaching or serving of sciences mentioned above. For example, when Canals which are spreading in bone system and containing blood veins and nerves are defined long bone canals which can be used for Haversian system creates an easier connotation. That s why, if it is possible, concepts have to be transferred and located to our language and mind correctly. Concepts, just like the ones in the example, not adapting to our language prevent our development in science and technology. Being aware of that truth, in our study, we have enriched the source of macroscopic concepts in biology in YYU, Education Faculty, Department of Biology Education, material preparing and developing room with the idea of serving them as examples on the internet and other media means for primary, secondary and high school education and we matched them with pictures and images. Concepts have been arranged in alphabetical order and released on the www.biyolojiegitim.yyu.edu.tr internet web-site. Also a concept internet book with internet and internal links has been prepared using Flip Album 6.0 Suite. New Turkish concepts matched ones in foreign languages have been proposed. Key words: Concepts in biology, Teaching of biology, Macroscopic, Internet book iii
ÖNSÖZ Teknolojideki gelişmelerle birlikte kavram öğretiminde de yeni yaklaşımlara gereksinim duyulmaktadır. Kavramları anlatırken olabildiğince farklı görsel ve işitsel kaynaklardan yararlanmak anlatımı kolaylaştıracağı gibi; dersleri de daha zevkli hale getirecektir. Bunun için de kavramların farklı kaynaklardan yararlanılarak doğru öğretilmesi büyük önem taşır. Özellikle biyoloji bölümünden mezun öğretmenlere, ortaöğretim öğrencilerine ve biyoloji bölümlerindeki öğrencilere hizmet vermek amacıyla internet üzerinden kavramların tanımları daha doğru, net ve zihinsel yönden doyurucu örneklerle verilmeye çalışılmıştır. Biyoloji ile ilgili makroskobik ve mikroskobik (varlık, olay ve olgularla ilgili) temel kavramlardan bir kısmı iki yüksek lisans tezi halinde yürütülerek tamamlanmıştır. Bu çalışmalar esnasında Proje yürütücüsü ile birlikte biyolojide mikroskobik temel kavramları hazırlayan yüksek lisans öğrencisi Abdullah ERTAŞ ile birlikte çalışılmıştır. Çalışmalar, YYÜ Eğt. Fak. Biyoloji Eğitimi Anabilim Dalı Materyal Geliştirme ve Hazırlama Odası ndaki bilgisayarlar ve gerçek araçlar kullanılarak hazırlanmıştır. Bu çalışmayı hazırlarken desteğini esirgemeyen tez danışmanıma ve mikroskobik kavramları çalışan yüksek lisans öğrencisi, meslektaşım Abdullah ERTAŞ a çalışmalarımdaki yardımlarından dolayı teşekkür ederim. Aynı zamanda eniştem Hüseyin AKAT a ve ağabeylerim Hasan BATIHAN ile Ahmet BATIHAN a verdikleri maddi-manevi destekten dolayı teşekkürü bir borç bilirim. Van, 2006 Nimet BATIHAN v
İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET i ABSTRACT iii ÖNSÖZ v İÇİNDEKİLER vi EKLER DİZİNİ vii SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ ix 1. GİRİŞ 1 2. KAYNAK BİLDİRİŞLERİ 2 2.1. Biyoloji Dersinin Genel Amaçları, Etkinlik ve Öğretim Yöntemleri 2 2.2. Kavramlar 2 2.3. Kavramların Aşamalılığı ve Kavramlar Arası İlişkiler 3 2.4. Kavram Öğretme-Öğrenmenin Kriterleri ve Kuralları 3 2.5. Kavramların Sınıflanması 4 2.5.1. Öğreniliş yollarına göre kavramlar 4 2.5.1.1. Algılanan kavramlar 4 2.5.1.2. Betimlemeli kavramlar 4 2.5.1.3. Kuramsal kavramlar 5 2.5.2. Temsil ettiği objektif ve sübjektif bilgilerin belirleyici özelliklerine göre kavramlar 5 2.5.2.1. Düzenleme kavramları 5 2.5.2.2. Neden ve etki kavramları 5 2.5.2.3. Sistem kavramları 5 2.5.2.4. Model kavramlar 5 2.5.2.5. Değişim kavramları 6 2.5.2.6. Yapı ve işlev kavramları 6 2.5.2.7. Farklılık kavramları 6 2.5.2.8. Tanımlayıcı kavramlar 6 2.5.2.9. Tanım işlev kavramları 6 2.5.2.10. Gelişim kavramları 6 2.5.2.11. Üreme kavramları 6 3. MATERYAL ve YÖNTEM 8 3.1. Materyal 8 3.2. Yöntem 8 4. BULGULAR 10 5. TARTIŞMA VE SONUÇ 45 KAYNAKLAR 47 EKLER 48 ÖZ GEÇMİŞ 50 vi
EKLER DİZİNİ sayfa EK-1. Sanal kitap CD si 48 EK-2. Yararlanılan internet adresleri 49 vii
SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ Kısaltmalar ABD Eğt. Fak. MEB MGO YYÜ Anabilim Dalı Eğitim Fakülte Milli Eğitim Bakanlığı Materyal Geliştirme ve Hazırlama Odası Yüzüncü Yıl Üniversitesi ix
1.GİRİŞ Ülkemizde ilk, orta ve yüksek öğretimde verilen biyoloji derslerine ait temel biyolojik kavramların daha mükemmel öğretilmesi, eksik veya yanlış öğretilmesinin telâfi edilmesi için internet ve medya araçları kullanılmaya çalışılmıştır. Biyoloji ile ilgili öğrenci ve öğretmen kitlesine, internet üzerinden ulaşılarak, kavram yanılgısının ve yanlış öğretiminin telâfi edilmesi çok büyük önem taşımaktadır. Ayrıca kavramların mantıklı ve zihnimize yatkın, çağrışımı kolay, Türkçe karşılıklarıyla ortaya konması da bir o kadar önem taşımaktadır. Eğer kavramlar doğru ve kolay çağrışılabilir bir mantıkla üretilmezse ve öğretilmezse bunun dezavantajı etkin bir şekilde hayatın her aşamasında kendini hissettirir. Hücreler beden için, çipler de bilgisayar için ne anlam ifade ediyorsa; kavramlar da bilimler için aynı anlamı ifade eder gibidir. Bir dilde kavramlar ve kavramlar arası ilişkiler ne kadar doğru, sade ve mantıklı alt ünitelerden ve dinamik ilişkilerden oluşursa o kadar sağlıklı olur. Kavramların kolay anlaşılabilmesi için; sunumda görsel-işitsel araçların ve materyallerin kullanımı gerekmektedir. Kullanılan bu araçlar ile öğretmen ve öğrencilerin biyolojideki, doğa bilimlerindeki bilgi eksikleri giderilecek, doğruyu öğrenme arzusu oluşturulabilecek ve hatta bu alanlardaki başarılarını arttıracaktır. Kavramlar biyoloji biliminin temelidir. Kavramlar kolay anlaşılır, açık bir dille tanımlanarak ve onu en güzel izah edecek görsel, işitsel sanal ortamda hazırlanan materyallerle desteklenirse sağlam temeller oluşturulur. Son yıllarda araçlar konusunda değişik gelişmeler olmaktadır. Örneğin birçok okulda evimizde ve çalışma ortamımızda, bilgisayar bulunmaktadır. Öğrenciler, öğretmenler bu çalışma ile bilgisayardan konuyla ilgili hazırlanan CD veya internet sitelerinden biyoloji kavramlarıyla ilgili eksiklerini giderebilecek ve yanlışlarını telâfi edebileceklerdir.
2. KAYNAK BİLDİRİŞLERİ 2.1. Biyoloji Dersinin Genel Amaçları, Etkinlik ve Öğretim Yöntemleri Biyoloji tüm pozitif bilimlere ait her türlü envanterin hayata doğru uygulandığı ve hayat bulduğu bir bilim dalıdır. 21. yüzyılın gözde bilimi biyoloji merkezli fen bilimidir. Biyoloji, özellikle doğa döngüsü dikkate alınarak hayatın uzaya taşınması, uzayda yeni gezegenlere canlıların mayalanması konularında Uzay Biyolojisi başlığı altında insanlığa hizmet verebilecek alternatif bir bilim dalıdır (Demirkuş, 2005). Biyolojinin fen bilimleri içinde en fazla gelişme ve ilerleme kaydettiği belirtilmekte ve bu gelişmenin daha da artan bir şekilde devam edeceği vurgulanmaktadır. Bu nedenle eğer bilimsel bir ders plânlanmasından söz edilecekse biyolojiye en fazla yerin verilmesi gerekmektedir. Çünkü, biyolojik tekniğin ulaştığı bugünkü basamak, gerek gen teknolojisi ve gerekse ekolojideki konular insanlığı içinde bulunduğu durumdan kurtaracak boyutlardadır. Bu bir başlangıçtır. Biyoloji dersinde, canlının önemli bir konumda olduğu, yaşama alanında öğrencinin nasıl davranması gerektiği verilmeli, onun çevreyi desteklemesi gerektiğini vurgulamalı; çevrede rastlanan canlıları, objeleri doğru algılamasını, düzenlemesini ve adlandırmasını öğretmelidir (Kiziroğlu, 1988). Biyoloji derslerinde doğada var olan biyolojik mantık sistemlerini kavramak, bunları anlaşılabilir bir dille öğrencilere aktarmak ve hayata doğru uygulamak genel amacımız olmalıdır. Öğrencilerin edindikleri bilgileri, doğal döngüye zarar vermeden insanlık menfaatleri için hayata uygulamaları istenmektedir (Demirkuş, 1999). Biyoloji kavramları ile ilgili temel bilgi ve görüşler verilirken bu arada karşımızdakinin algılama, düşünme kabiliyetini geliştirmelidir. Açık seçik bir kavram oluşturmak için gereken temel bilgi ve olanaklar anlaşılır bir şekle sokulmalıdır. Özellikle kavramlar ve isimler seçilirken ya da tanımları yapılırken, öğrencilerin kelime ve bilgi dağarcığı, yaşadığı çevre dikkate alınarak öğretilmelidir (Bozcuk, 1995). Özellikle Doğu ve Güneydoğu bölgelerinin bazı yörelerinde evde ve yakın çevrelerinde Türkçe konuşulmaması yada az konuşulması çocukların eğitimlerinin niteliğini etkilemektedir. Bu nedenle öğrenciler okulda dersleri takip edebilme yönünden güçlüklerle karşılaşmaktadırlar. Bu açıdan öğrencilere biyoloji ilgili kavramları anlatırken görsel-işitsel araçlar kullanılmalıdır (Gürlek, 2002). 2.2. Kavramlar İsim bir varlığı, eşyayı, olguyu, olayı vb. şeyleri tanıtmak için kullanılan, tanımlanmasına gereksinim duyulmayan kelime veya kelimeciklerdir. Kavramlar ise varlıkları (canlılar, olaylar ve cansızları) ve düşünceleri benzer ve ayırıcı özelliklerine göre gruplandırdığımızda gruplara verilen adlardır. Kavram ve isim arasındaki fark; isim tanımlanmaya gereksinim duyulmayan kelime veya kelimeler iken, kavram mutlaka tanımlanmasına gereksinim duyulan kelime veya kelimelerdir. Bazı kavramların isim yüzleri de vardır. Ör: çiçek.
3 Deneyimlerimiz sonucunda iki veya daha fazla varlığı ortak özelliklerine göre bir arada gruplandırıp diğer varlıklardan ayırt ederiz. Bu grup zihnimizde bir düşünce birimi olarak yer eder; bu düşünce birimini ifade etmekte kullandığımız sözcük veya sözcükler kavramdır. Kavramlar somut eşya, olaylar veya varlıklar değil; onları belirli gruplar altında topladığımızda zihnimizde ulaştığımız soyut düşünce birimleridir. Gerçek dünyada kavramların ancak örnekleri bulunabilir. Eğitim ve öğretimde kavramların dosdoğru ve eksiksiz öğretilmesi ve güncellenmesi çok önemlidir. Tersi bir durumda telâfisi zor durumlar ortaya çıkabilir. 2.3. Kavramların Aşamalılığı ve Kavramlar Arası İlişkiler Bilimde sınıflandırmanın önemi büyüktür. Biyoloji biliminde hem konular hem de konuların içindeki kavramlar ve ilkeler aşamalı bir düzeyde (taksonomik kategoriler halinde) sınıflandırılmıştır. Örneğin: Tipik birkaç küçük canlıdan hareket edilerek, giderek yükselen basamaklarla bitki kavramına kadar çıkılabilir. Bitki ve hayvan kavramları birleştirilerek bir üst düzeyde canlı kavramına ulaşılabilir. Kavramlar arasındaki ilişkilerin; kavramların içerik, kapsam, yakınlık, ayrıcalık özelliklerine göre doğru sınıflandırılması büyük önem taşır. Örneğin: Fotosentez kavramında karbondioksit, su, yeterli ışık, klorofil ve bazı enzimlerin varlığında ürün olarak besin ve oksijen oluşur. Ancak aydınlık ve karanlık reaksiyonlar, devirsel ve devirsel olmayan fotofosforilasyon kavramları fotosentezde alt kavram olarak tanımlanır (Gürlek, 2002). 2.4. Kavram Öğretme-Öğrenmenin Kriterleri ve Kuralları Kavramlar somut, soyut vb. varlık, olay ve düşünceleri kelime ve kelimelerle ifade eden soyut düşüncelerdir. Kavramlar öğrencilere öğretilirken, kavramın özgün özelliklerini, öğrencinin seviyesine en uygun şekilde somutlaştırılarak aktarılmasına özen gösterilmelidir. Gerekirse kavramın tanımına ait özel hâller ve istisnalar verilmelidir. Örneğin; canlı kavramı tanımlanırken, virüslerin özel durumları (halleri) belirtilmelidir Bir kavramı (subjektif veya objektif) öğretirken mümkünse o kavramı en güzel şekilde temsil eden görsel, işitsel, dokunsal... vb. beş duyu ve ötesi duyulara hitap edecek materyal ve materyallerle öğretilmesinde yarar vardır. Bu kavramla ilgili ders materyali hazırlanırken; eğitim ve öğretimde kullanılacak bir materyalde bulunması gereken kriterlerin dikkate alınarak hazırlanması ve doğru yöntemler kullanılarak öğretilmesi gerekir. Aslında bir kavramı öğretirken hangi yöntem ve yöntemlerin uygulanacağını kavramın özelliği, kavramla ilgili olanaklarımız ve bilgimiz belirler. Önemli olan; olanaklar, yöntemler, kavramın özelliği ve kavramla ilgili bilgilerin arasından en güzel seçim ve dizaynı yapmaktır. Örneğin; çiçek kavramını öğrenciye öğretirken; a) Sadece çiçek isminden bahsedip teorik anlatmak (Anlatım Yöntemi). b) Görsel olarak sanal ortamda, doğada ya da fotoğrafta çiçek göstererek anlatmak (Demonstrasyon Yöntemi).
4 c) Sanal ortamda çok sayıda çiçek örneği gösterip uygulamalı olarak da doğadan toplanan kuru ve taze materyalleri öğrenciye dağıtarak etkinlik yapma (Etkinlik Yöntemi). d) Sanal ortamda çiçekleri gösterdikten sonra doğaya çıkıp çeşitli çiçekli bitkileri toplatarak, herbaryum kurallarına göre presleterek gerekirse taze materyalin organlarını lup altında inceleterek çiçek kavramını öğrencilere kavratmak (Yaparak- Yaşayarak Uygulama Yöntemi) yöntemleri kullanılabilir (Demirkuş, 2005). Bir kavramı öğretmenin kriterleri: 1. Kavramın tanımını birden fazla kaynaktan toplamak. Gerekirse birden fazla tanım ve örnekle desteklemek. 2. Toplanan tanımlar arasında eksik ya da çelişkinin olup olmadığını saptamak. 3. Kavramın sınırlarını belirlemek (özgün özelliklerini), kendisine en yakın kavramlarla geçiş, ayrılan ve benzeşen sınırlarını çizmek. Örneğin: İsim ve kavram tanımı. 4. Kavramlarla ilgili anlatım dışındaki kavramı en iyi temsil edebilecek materyalleri toplayıp bunların içerisinden, basit, sade ve kavramı öğretme amacına en güzel şekilde ulaştıran bir veya birden fazla materyal örneği seçmek. 5. Materyal seçiminden sonra öğretimde kullanılacak yöntemleri titizlikle belirlemek. 6. Olanaklar (internet, kütüphane, sanal araçlar, medya araç-gereçleri, doğa vb.) araştırmak. Bazen olanaklarımızdan yararlanma alışkanlığının ve zihinsel çalışma alışkanlığımızın olmaması yüzünden çok şeyin farkında bile olamayabiliriz. Örneğin: Bir öğretmenin kasaba veya köyde öğrencileri doğaya çıkarmaması ya da materyaller geliştirmemesi. 7. Eğer bir kavram sübjektifse yani materyallerle temsil edilemiyorsa mümkünse çok sayıda kaynaktan yararlanarak kavram ile ilgili tanımları bir araya getirmek, öğrenilmesine yardımcı olabilecek objektif ve diğer yakın kavramlarla desteklenerek anlatmak. 2.5. Kavramların Sınıflanması 2.5.1. Öğreniliş yollarına göre kavramlar Öğreniliş yollarına bakarak kavramlar üçe ayrılır: 2.5.1.1. Algılanan kavramlar Duyu organları yoluyla dış dünyadan etkileşim sonucu öğrenilen kavramlardır. Örneğin; alyuvar, hücre gibi. 2.5.1.2. Betimlemeli kavramlar Varlıklar ve olaylar arasındaki ilişkileri doğrudan etkileşim sonucu açıklayan kavramlardır. Örneğin; aktif taşıma gibi kavramlar betimlemeli kavramlardır.
2.5.1.3. Kuramsal kavramlar 5 Dış dünyadan zihinsel operasyonlar ile öğrenme sonucu üretilen kavramlardır. Filogeni, ortogeni ve ortogenez gibi kavramlar da kuramsal kavramlardır. 2.5.2. Temsil ettiği objektif ve sübjektif bilgilerin belirleyici özelliklerine göre kavramlar Kavramlar, temsil ettiği objektif ve sübjektif bilgilerin belirleyici özelliklerine göre aşağıdaki kategorilere ayrılabilir: 2.5.2.1. Düzenleme kavramları Öğrencilerin düzenleme işlemleri kurmaları, kullanmaları ve anlamaları için fırsatları olmalıdır. Düzenleme, öğrencilere basitten karmaşığa doğru öğretilmelidir. Örneğin: taksonomik kategoriler, sınıflandırma ile ilgili kavramlar (familya, cins, tür.). 2.5.2.2. Neden ve etki kavramları Her şeyin bir nedeni vardır, nedensiz etki olmaz. Bu fikirden hareketle bizi yakından ilgilendiren olaylardan en uzağa kadarki olayların ayrıntılarına kadar inceleyip, neden ve etkilerini çözerek, önceden kestirmek için fikir sahibi olmalıyız. Örneğin; Fototropizma olayında, bitkinin ışığa doğru yönlenmesinin bir nedeni vardır. Bu da ışık etkisidir. 2.5.2.3. Sistem kavramları Etkileşen bir bütünü oluşturan küçük elemanlarının bileşimidir. Dışarıdan gelen bir kuvvet sisteme canlılık ve hareketlilik getirir. Birçok doğa olayı bir sistem içindedir. Örnek: ekosistem döngülerindeki her bir kavram. 2.5.2.4. Model kavramlar Doğal hayatta gözlemleyemediğimiz birçok olay ve varlığı anlamak ve tanımak için, bunlara özgün özellikler taşıyan somut kavramlardır. Örnek: DNA modeli, kainat modeli, canlıların şecere ağacı, evrim ağacı.
2.5.2.5. Değişim kavramları 6 Değişim her yerdedir. Bazı şeyler, değişmez görünse de aslında değişmektedir. Fakat, değişim hızı yavaştır. Değişimin doğasını anlamak önemlidir. Bazı değişimler doğrusaldır. Bazıları ise döngüseldir. Değişim teknolojik problem oluşturur. Çözümlerden yeni ürünler ortaya çıkabilir. Örnek: morfogenezis. 2.5.2.6. Yapı ve işlev kavramları Bu kavramlar yapı ve işlevini bir arada ifade eden kavramlardır. Örneğin: ayak ve yürümek, göz ve görmek. 2.5.2.7. Farklılık kavramları Çeşitliliği ifade eden kavramlardır. Örnek: varyasyon, biyolojik çeşitlilik. 2.5.2.8. Tanımlayıcı kavramlar Açıklayıcı ve özellik bildiren kavramlardır. Genellikle varlıkları, olayları ve olguları izah eden, ifade eden veya temsil eden kavramları içerir. Solunum, fotosentez gibi. 2.5.2.9. Tanım işlev kavramları İşlevi ifade eden kavramlardır. Duyarga, göz, kulak gibi. 2.5.2.10. Gelişim kavramları Canlının ölüme doğru giderken morfogenezisindeki değişim aşamalarıyla ilgili kavramları ifade eder. Büyüme ve gelişme kavramları gibi. 2.5.2.11. Üreme kavramları Canlının kendine benzer fertleri meydana getirmek üzere geçirdiği aşamalarla ilgili kavramları ifade eder. Bölünme gibi, (Gürlek, 2002). İnternette ve literatürde yaptığımız araştırmalarda kavram yanılgısının ve doğru kavram öğretiminin önemi üzerinde pek çok çalışmaya rastlanmıştır.ancak eksik ve yanlış kavram öğretimini telafi edebilecek ya da giderebilecek çözüm önerileri sunabilen veya yaptığımız çalışmayla örtüşen çalışmalara rastlanmamıştır. Bunun için özellikle internette http://www.biyolojidunyasi.com/biyoloji_sozlugu.asp http://www.genetikbilimi.com/genbilim/biyolojiksozluk.htm
7 http://www.mikrobiyoloji.org/dokgoster.asp?dosya=892000400 http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/canlilar/sozluk.htm adreslerindeki sözlüklerden (ki bunlar sadece kavramların tanımını içeren) yararlanılmışsa da görsel verilere dayalı kavramları izah eden Türkçe siteler ve kaynaklar çok azdır. Yurt dışında da bu konuda pek fazla çalışmaya rastlanmamıştır. Kavramların İngilizce karşılıklarından yararlanılmıştır (Claude, 1979; Tootlille, 1983). Ortaöğretimde kullanılan kavramlar ve tanımları için (Seçmen ve ark.,1995; Korkmaz ve ark., 1998; Sucu ve ark., 2001; Börü ve ark., 2002 Güner, 1992) kaynaklarından yararlanılmıştır. Kavramların tanımları, kavramlar arsındaki ilişkiler hakkında bilgi mevcuttur (Gürlek, 2002; Yılmaz, 2003).
3. MATERYAL ve YÖNTEM 3.1. Materyal YYÜ Eğitim Fak. Biyoloji Eğitimi Anabilim Dalı, Materyal Geliştirme ve Hazırlama Odası nda bulunan 120 ayrı hazır preparat, basılı kaynaklar, Google arama motoru ile internetten indirilen kavramlarla ilgili resimler ve biyoloji sözlükleri, taranarak bilgisayara aktarılan 3000 sayfalık PDF formatında 2001 2006 tarihleri arasında yayınlanan Bilim ve Teknik, Chip ve Pc Net dergilerinden seçilen bilimsel ve teknoloji ile ilgili makalelerdeki kavramlar, tanımlar, tez danışmanımız tarafından çekilmiş fotoğraflar ve ders notlarındaki bilgiler kullanılmıştır. Google arama motorunda 10.10.2005-30.06.2006 tarihleri arasında kavramlar ("biological concepts" mistake, miss, compensation" or make good "biology concepts image, illustrated web resource internet resources ) ve tanımları ile ilgili olarak tarama kurallarına uygun arama yapılmıştır. Özellikle kavramların doğru, mantıklı, kolay çağrışım yapan Türkçe karşılığını bulmak için Türk Dil Kurumu Sözlüğü, Redhouse Sözlüğü ve 33 tane sözlük içeren sanal Babylon sözlükleri kullanılmıştır. Materyal Geliştirme ve Hazırlama Odası ndaki 15000 e yakın görüntü ve sanal öğrenci ödevi koleksiyonundan yararlanılarak temel biyolojik kavramlarla ilgili 5000 tane görüntü seçilmiştir. Bu görüntülerin bir kısmı tarafımızdan taranan dergilerden alınmıştır. Bir kısmı da mikroskop ve fotoğraf makinesiyle çekilip, dijital ortama aktarılan görüntülerdir. 3.2. Yöntem Bilimsel çalışmalarımız esnasında verilerimiz, 2005-2006 yılları yaz dönemi boyunca proje yürütücüsü ile birlikte her gün Eğitim Fak. Biyoloji Eğitimi Bölümü, Materyal Geliştirme ve Hazırlama Odası ndaki olanaklardan yararlanarak hazırlanmıştır. Eğitim Fakültesi Biyoloji Eğitimi Anabilim Dalı nda bulunan 120 ayrı hazır preparata ait 1340 tane görüntü mikroskop ve CCD Colour Video Camera VC 3031cihazı kullanılarak bilgisayara aktarılmıştır. Google dan tarama kurallarına uygun girilerek internette kavram öğretimine yönelik bilgi edinilmiştir. Kavramlar seçilirken özellikle karşılığında görüntüleri olan kavramların hemen hemen tamamı seçilmiştir ve bunlar üzerinde çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalar: -Bütün resimler Adobe Photoshop CS sanal grafik aracı ile rötuşlanmış, bazıları yeniden boyutlandırılmış ve orijinal olanların üstüne isim yazılarak hazırlanmıştır. -Gif formatındaki resimlerin tamamı jpeg formatına çevrilerek web e hazır hale getirilmiştir. -Macromedia Dreamweaver MX 2004 web editörü ve Macromedia Fireworks MX 2004 programları kullanılarak kavram tanımları ile resimler eşleştirilip internete hazır hale getirilmiştir. -Bu aşamada yaklaşık 40 tane sanal sözlük ortamında kavramların Türkçe karşılıkları veya tanımları içerisinden mantıklı, kolay çağrışılabilir ve sade olanları belirlenmiştir. Tez danışmanımız tarafından önerilen kavramların Türkçe karşılıkları kırmızı renkte işaretlenerek (sanal kitap ve internette) önerilmiştir. -Özellikle kavramları internete hazır hale getirmenin son aşamasında Google arama motorunda bazı kavramların İngilizce dilindeki karşılıkları ile aramalar yapılarak o kavramların görüntülerinin bulunduğu web adreslerine link atılmıştır. Ayrıca
9 kavramların birbirine olan yakınlık dereceleri, kapsamları belirlenerek, kavramlar arası ilişkiyi berraklaştırmak ve açıklamak için site içerisinde ve kavramlar arasına linkler atılmıştır. -Web e hazır hale getirilen kavramlar ve içerdikleri internet linkleri, intranet ve hiperlinkler olduğu gibi FlipAlbum 6.0 Suite sanal kitabına yapıştırılarak CD si hazırlanmıştır. Bu sanal kitabın bir özelliği de internet adreslerine, kavram isimlerine, sayfa numaralarına ve istenilen harfe ulaşmak tek tıklamayla mümkündür. Bu Sanal kitap CD si ile internete bağlı olan bir bilgisayarda dinamik olarak hem internetteki linklere hem de kitap içindeki linklere ulaşmak mümkündür.
4. BULGULAR Araştırmada, Biyoloji ile ilgili kavramların doğru algılanması ve öğrenilmesi için; seçilen materyalin özelliklerinin yanı sıra, aynı materyalin üzerinde gösterilebilecek veya tanımlanabilecek farklı kavramlar, aynı kavramı izah etmeye yönelik birden fazla materyale gereksinim duyulduğu ve özellikleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu çalışmalar sırasında basılı medya araçları ve internet üzerinde biyolojik kavramlarla ilgili yanlış ve eksik kavram öğrenmenin veya öğretmenin sebep olduğu olumsuz durumları ortadan kaldırmaya yönelik ya da çözümüne yönelik net öneri ve çalışmalara rastlanmamıştır. Mevcut olanlar da çok yetersizdir. Bu çalışmamızla başka bilim dallarında benzer çalışmalara örnek teşkil etmesi için zihinsel olarak daha doyurucu, tartışmaya açık, resimli-görüntülü, sesli, kavram-tanım ilişki modeli sunulmuştur. Bu modelin daha da ileri gidilerek YYÜ Eğitim Fakültesi Biyoloji Eğitimi Anabilim Dalı nda intranet, internet ortamındaki kısa metrajlı filmler, animasyonlar ve PowerPoint sunularından kavramlar arasına link atılması ile kavram öğretiminin zenginleştirilebileceği ortaya çıkarılmıştır. Ayrıca bazı kavramların birden çok tanımları veya çok yönlü anlamları olabileceği belirlenmiştir. Örneğin: Bazı kavramların biyolojideki, kimyadaki hatta biyolojinin alt dallarındaki tanımları farklı olabilir. Aynı kavramın farklı anlamlar taşıyabileceği de belirlenmiştir. Bunun tam tersinin de mümkün olduğu tespit edilmiştir. Çeşitli kavramların tanımları örtüşebilir. Bu amaçla ders kitapları yazılırken içerdikleri kavramlar açısından özel bir model ve yöntemle yazılmasının gereği ortaya çıkarılmıştır. Biyoloji ile ilgili önemli kavramların bir kısmının tanımları: Absisyon Tabakası: Yaprak sapının dip kısmında yer alan, birbiriyle gevşek olarak bağlantılı, ince duvarlı hücrelerden oluşan özel bir tabaka. Bu hücre tabakası, yaprağın bağlantısını zayıflatır ve yaprak dökümüne olanak verir. Absorbsiyon: 1.Bir maddenin enerjiyi veya diğer bir maddeyi emebilme, soğurma yeteneğidir. 2. Enerji ya da diğer bir maddeyi emebilme, soğurma. 3. Bir maddenin deri ve sindirim kanalı mukozası tarafından alınması. Absorpsiyon spektrumu: Işığın bir maddeden geçerken emilen özel dalga boylarının enerji miktarı için bir ölçü. Her molekül kendine özgü bir absorpsiyon spektrumuna sahiptir. Adaptasyon (Uyum) :1. Bir canlının kendi çevresine uyması, uymayı gerçekleştiren olaylar, canlının çevresi içinde yaşamasına olanak veren özellik. 2. Canlının yaşama ve üreme şansını arttıran çevreye uyumunu sağlayan ve kalıtsal olan özellikleri. Adipoz: Yağın depolandığı doku ya da yağ. Adrenalin: Böbrek üstü bezinden salgılanan hormon. Kan damarını daraltır ve tansiyonu arttırır. Adventif Kök (Ek kök) : Normal olmayan bir yerden (gövdeden) çıkan kök. Agnata: Çenesiz balıklar. Lampetra sp., Mirine sp. ve bir çok sonu gelmiş türü içeren omurgalı sınıfı. Akondroplaziya: Yetersiz kemik oluşumuna ve cüceliğe neden olan kemik gelişim ve olgunlaşmasında kalıtsal bozukluk.
11 Akromegali: İskelette kol ve bacaklar, burun, çene, el ve ayak parmaklarının fazla büyümesi. Hipofiz bezinden büyüme hormonun fazla salgılanması sonucu oluşabilir. Akrozom: Sperma hayvancığının baş bölgesini örten şapka gibi yapıdır. Aksiyon Potansiyeli: Faaliyette bulunan herhangi bir dokuda bir kas kasılırken ve salgı yaparken, sinirden impuls geçerken duyarlı bir aygıtla saptanabilen düşük güçte bir akım. Akson: 1. Sinir impulsunu hücreden öteye götüren sinir lifi. 2. Sinir hücrelerinin uzun uzantısı. Aktif Taşıma: 1. Bir maddenin, enerji harcanmasını gerektiren bir işlemle hücre membranı aracılığıyla, yoğunluk farkına bağlı olarak içe ya da hücre dışına taşınması. 2. Yarı geçirgen bir zarda maddelerin az yoğun ortamdan çok yoğun ortama enerji harcayarak geçmesi olayıdır. Aktin: 1.Kasta bulunan bir proteindir. Miyozinle birlikte kasın, kasılma ve gevşemesini sağlar. 2. Kaslarda kasılmayı sağlayan protein yapıdaki ince iplikler. Alarm Renkliliği: (Mimikri) Bazı hayvanların yaşamlarını sürdürmek için gösterdikleri renk adaptasyonları. Predatörler, parlak, belirgin renkler taşıyan bu hayvanların zehirli ya da tatsız olduğunu sanarak onları yemekten çekinirler. Alerji: Çiçek tozları, ev tozları veya antibiyotik ilaçların bağışıklık sistemini uyarması ile oluşan örneğin saman nezlesi, deri kızarması ya da astım biçimindeki aşırı duyarlılık. Allontois: Sürüngen, kuş ve memeli hayvanların embriyo örtülerinden biridir. Sindirim kanalının son kısmından gelişen ve embriyonik sidik kesesi ya da koryona giden ve çıkan kan damarlarının kaynağı olan kese. Amniyon: Sürüngen, kuş ve memeli hayvanların embriyo örtülerinden biridir. Embriyo etrafında su dolu kesedir. Anabolizma: Enerji depolama, yani hücresel madde yapımını ve büyümeyi sağlamak üzere basit moleküllerin karmaşık molekülleri oluşturmasına neden olan kimyasal reaksiyonlar. Anafaz: Mitoz ya da mayoz hücre bölünmesinde metafazı izleyen ve kromozomların kutuplara doğru çekilmeye başladığı evre. Anaflaksis: (Anaflaktik Şok) Organizmanın yabancı protein ya da başka maddelere karşı normalin üstünde aşırı reaksiyonu. Analog: 1. Görevleri benzer fakat kökenleri farklı organlar.2. Görünüş ve işlerde benzer fakat köken bakımından farklı organlar. Örneğin; Midyedeki ve balıklardaki solungaçlar. Angiospermler: Gerçek çiçekli trakeofitler, çiçek ve meyveye sahip, morfolojik olarak ot, çalı, ağaç gibi çok değişik formları bulunan, tohumları kapalı bir ovaryum içinde bulunan bitkilerdir. Anhidrobağlar: (Peptitbağlar) İki molekül arasında su çıkması yoluyla oluşan bağlardır. Örneğin, bir molekülden OH, ötekinden H iyonu çıkması. Anter: Çiçekli bir bitkide erkek organlardan biri, içinde haploid spor ya da polen taneciklerinin oluştuğu polen keselerini (mikrosporangium) içeren stamen kısmıdır. Anteridyum: 1. Çiçeksiz bitkilerde spermlerin oluştuğu erkek organdır. 2. Çiçeksiz bitkilerde ve mantarlarda erkek gametleri oluşturan kısa, silindirik yapıdaki kese.
12 Apikal Meristem: Kök ya da gövde ucunda bulunan farklılaşmamış embriyonik doku. Apoenzim: 1. Enzimin protein kısmıdır. Tam işlevsel enzim haline gelmek için özgül bir koenzime gereksinim duyar. 2. Enzimin koenzim olmadan etkinlik gösteremeyen protein kısmıdır. Arkegonyum: 1. Çiçeksiz bitkilerde yumurtanın oluştuğu dişi organ. 2. Genellikle şişe biçiminde, bir sıra verimsiz hücre tabakasıyla çevrilmiş boyun, karın kanal hücreleriyle yumurta hücresinden meydana gelmiş üreme organı. Arkenteron: 1.Gastrulanın ortasında endodermle sarılı boşluk, ilk bağırsak. 2. Embriyodaki ilkin bağırsak tüpü. Arter: Kanı yürekten vücudun çeşitli bölgelerine götüren kalın esnek duvarlı damar. Arteriol: Kılcal damarın ucundaki küçük atar damar. Asimilatif Gövde: Kurak yerlerde yetişen bazı bitkilerin yaprakları, pulsu ve zarsı şekiller olarak (alarak) asimilasyon görevi de görürler. Böyle gövdelere, asimilatif gövde denir. Atom: Elementin kimyasal özelliğine sahip en küçük parçasıdır. Proton, nötron ve çekirdeğin çevresinde özgül bir yörünge üzerinde dönen elektronlardan oluşmuştur. Atom Yörüngesi: Atom çekirdeği etrafında bir elektronun izlediği yol. Atreziya: Normal vücut deliği, geçit ya da boşluğunun yokluğu ya da kapalılığı. Atriyum: 1. Bir başka yapı ya da organa geçme olanağını veren odacık. 2. Venadan kanı alan ve karıncığa pompalayan yürek odacığı. 3. Kalbin önde bulunan iki odası (kulakçık). Basımlama: Yumurtadan yeni çıkmış bir kuş yavrusunun ya da yeni doğmuş bir memeli yavrusunun ilk birkaç saat içinde bir objeyle kuvvetli bir sosyal ilişki kurarak çabuk öğrenme biçimidir. Basit yaprak: Yaprak ayası parçalara bölünmemiş, sap üzerinde bir parçadan oluşan yaprak. Başçık: Erkek organın, içinde polenlerini bulundurduğu kısımdır. Başkalaşım: Bazı böcek ve kurbağa gibi canlıların, yumurtadan çıktıktan sonraki gelişme evrelerinde yapısal değişikliğe uğrayarak erginlerine benzer hale gelmeleri. Bazal Metabolizma: Hayatın devamı için şart olan asgari metabolizma faaliyeti. Bentos: Göl ya da denizin dip fauna ve florası. Besin Zinciri: En son enerji kaynağı olan bitkiden enerjiyi ileten organizmaların dizisidir. Bu dizideki her fert kendisinden bir öncekini yer ve kendinden bir sonraki tarafından yenir. Beyin: Omurgalılarda kafatası içindeki merkezi sinir sisteminin bir bölümüdür. Binomial Nomenklatür (İkili adlandırma) : 1. Organizmaları cins ve tür adından oluşan iki isimle adlandırma sistemidir.2. Canlıları cins ve tür olmak üzere iki kelime ile tanımlayan sistem. Birim Zar: 1. Birçok hücre organelinde bulunan zar yapısı tipi. İki tarafta protein moleküllerinin oluşturduğu tabakalar, bunların arasında sandviç biçiminde lipid ve öteki moleküllerin yer aldığı zar yapısı.2. Elektron mikroskobunda arası açık