Diyarbakır İlindeki Hayvancılık İşletmelerinin Mekanizasyonu

Diyarbakır İlindeki Hayvancılık İşletmelerinin Mekanizasyonu Abdullah SESSİZ 1, M. Murat TURGUT 2, H. Deniz ŞİRELİ 3 1 Dicle Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Makinaları Bölümü, Diyarbakır 2 Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Makinaları Bölümü, Adana 3 Dicle Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü, Diyarbakır asessiz@dicle.edu.tr Özet: Bu çalışma, Diyarbakır ilindeki hayvancılık işletmelerinin kaba yem mekanizasyonu özelliklerinin belirlenmesi amacıyla, il genelinde rasgele seçilen 317 adet işletmenin sahiplerine uygulanan bir anket çalışması ile yürütülmüştür. Araştırma sonucunda, ortalama işletme büyüklüğünün 39.92 ha olduğu, yem bitkisi üretiminde % 41.77 lik oranla II. ürün mısır ekim alanının ilk sırayı aldığı belirlenmiştir. Ayrıca işletmelerde traktör başına düşen üretim alanı 59.43 ha/traktör ve 1000 ha başına düşen traktör sayısı 16.83 adet, traktör başına düşen makina sayısı 3.53 adet olarak bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: Hayvancılık İşletmeleri, Kaba Yem, Mekanizasyon Özellikleri, Diyarbakır Mechanization Properties of the Livestock Farms in Diyarbakır Region Abstract: In this study, to determine the livestock mechanization properties of the farms in Diyarbakır region an inquiry has been made to the manager of 317 farms, randomly selected. As a result, it was determined that the average farm size 39.92 ha, secondary maize crop area was the first in the forage crop production with a value of % 41.77. In addition, the unit area per tractor was 59.43 ha/tractor and the tractor per 1000 ha area was 16.83. The machine per tractor was 3.70. Keywords: Livestock Managements, Roughage, Mechanization Properties, Diyarbakır GİRİŞ Artan dünya nüfusuyla birlikte, yeterli ve kaliteli besin maddelerine olan ihtiyaç ta her geçen gün artmaktadır. Bu ihtiyacın karşılanmasında hayvansal orijinli besin maddelerinin önemli bir yeri vardır. Bundan dolayı her geçen yıl nicelikli ve nitelikli hayvan sayısına olan ihtiyaç ta artmaktadır. Hayvansal kaynaklı ürünler insan beslenmesinin yanı sıra ulusal, bölgesel ve kırsal kalkınmada, ulusal sanayiye hammadde sağlanmasında, istihdamın arttırılmasında çok önemli rol oynamaktadır. Hayvancılıkta arzu edilen gelişmenin temin edilebilmesi, verimliliğin ve karlılığın sağlanabilmesi; iyi vasıflı damızlık, uygun çevre şartları, veteriner sağlık hizmetleri, ürünlerin değerlendirilmesi ve pazarlama gibi diğer önemli faktörlerle birlikte, büyük ölçüde kaliteli kaba yem üretimine bağlıdır (Boyar ve Yumak, 2000; Esgici ve ark., 2007). Ülkemizde en önemli kaba yem kaynakları çayırmera alanları ve yem bitkileri ekilişleridir. Hayvansal üretimin gelişmiş olduğu ülkelerde yem bitkileri, ekili alanların % 25-30 unu teşkil ederken, bu oran ülkemizde ancak % 3.25 dolayındadır. Bu durum yem bitkileri yetiştiriciliğinin yetersizliğinin açık bir ifadesidir (Anonim, 2005). Mevcut kaba yem açığının kapatılabilmesi için çayır-mera alanlarının ıslah edilmesi, yem bitkileri ekilişlerinin arttırılması ve silaj yapımının yaygınlaştırılması gerekmektedir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Türkiye hayvan varlığının % 11.03 üne sahiptir (Anonim, 2004). Özellikle GAP ın etkin bir şekilde devreye girmesiyle birlikte sulamaya tam geçilmesi ile 1.7 milyon hektar alanda sulu tarım yapılacağı ve buna bağlı olarak ürün 71

deseninde değişiklikler olacağı beklenmektedir. Ürün deseninde, ikinci ürün olarak daha çok hayvan yemi üretiminde artış olacağı ve bu oranın % 23 olması öngörülmektedir. Oysa şu anki mevcut durum olması gerekenin çok altındadır. Bölge, bir tarım bölgesi olmakla birlikte tarımın daha çok bitkisel üretim lehine geliştiği ve hayvancılığın geri planda kaldığı görülmektedir. Bölgede en önemli tarımsal alan potansiyeline sahip olan Diyarbakır ili, 2004 yılı itibarı ile Türkiye deki büyükbaş hayvan varlığının % 2.48 ine sahiptir. İl sahip olduğu büyükbaş hayvan varlığı ile Türkiye de sıralamaya girmekte olup, hayvancılık önemli bir tarım alt sektörü haline gelmiştir. İldeki tarım işletmelerinin % 45 inde tarımsal ve hayvansal üretim, %5 inde ise sadece hayvansal üretim yapılmaktadır (Anonim, 2003). Bu çalışmada Diyarbakır ilinde bitkisel üretimin yanı sıra hayvansal üretim konusunda faaliyet gösteren işletmelerin kaba yem üretim mekanizasyonu yapısı incelenmiştir. MATERYAL ve YÖNTEM Materyal Araştırma, Diyarbakır ili genelinde 317 adet işletmede anket çalışması şeklinde yapılmıştır. Anketteki işletmeler, ildeki hayvancılık işletmelerini temsil edecek şekilde rasgele seçilmiştir. Yöntem Çalışma kapsamında bitkisel üretimle birlikte hayvansal üretim yapan işletmelerin arazi büyüklük dağılımları, hayvan sayıları, yetiştirdikleri yem bitkisi çeşitlerinin dağılımı ve hayvansal üretim amaçlı kullandıkları alet-makina varlıklarına ait bilgiler incelenmiş ve elde edilen veriler tablolar halinde değerlendirilmiştir. ARAŞTIRMA BULGULARI Genel Tarımsal Yapı ve Özellikler Araştırma kapsamında incelenen 317 adet hayvancılık işletmesinin arazi büyüklük guruplarına göre dağılımı Çizelge 1 de verilmiştir. Çizelge 1 incelendiğinde işletmelerin % 25.55 inin 50 da dan küçük arazi büyüklüğüne sahip olduğu görülmektedir. 2001 DİE verilerine göre Türkiye de 50 da dan küçük tarım işletmelerinin oranı % 64.82 dir (Anonim, 2001). Aynı oran Güneydoğu Bölgesi için % 55.20 dir (Anonim, 2001). İlde 500 da dan büyük arazilere sahip işletmelerin oranı ise % 8.20 olarak belirlenmiştir. İşletme arazilerinin büyük olmasının nedeni olarak, bölgede feodal yapının hakim olmasının yanı sıra gelir dağılımındaki eşitsizlik ve toprak reformunun olmamasından dolayı arazilerin önemli bir kısmının belli ailelerin elinde bulunması gösterilebilir (Sessiz ve ark., 2006). Çizelge 1. İşletmelerin arazi büyüklük gruplarına göre dağılımı Arazi Büyüklüğü İşletme Sayısı Dağılım (da) (adet) (%) <50 81 25,55 51-100 67 21,14 101-150 38 11,99 151-200 31 9,78 201-250 15 4,73 251-300 12 3,79 301-350 15 4,73 351-400 4 1,26 401-450 14 4,42 451-500 14 4,42 >500 26 8,20 TOPLAM 317 100,00 Anket kapsamında incelenen işletmelerdeki hayvan varlığı ise Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 2. İşletmelerin hayvan varlığı Hayvan Sayı Hayvan türü Adet % sayısı/işletme Büyükbaş 9681 44.55 30.54 Küçükbaş 12052 55.45 38.02 Yöredeki işletmelerdeki büyükbaş hayvan varlığı oranı % 44.55 olarak belirlenmiş olup, Güneydoğu Anadolu Bölgesi ortalaması olan % 11.50 den ve % 24.05 olan Türkiye ortalamasından büyük; % 55.45 olarak belirlenen küçükbaş hayvan varlığı oranı ise % 88.50 olan Güneydoğu Anadolu Bölgesi ortalamasından ve % 75.95 olan Türkiye ortalamasından küçük olarak belirlenmiştir. Araştırmada işletme başına düşen büyükbaş hayvan sayısı 30.54 adet olarak bulunmuştur. Bu değer 5.20 adet olan Türkiye ortalamasının 6 katı kadar büyüktür. 38.02 adet olarak belirlenen işletme başına düşen küçükbaş hayvan sayısı ise 12.83 adet olan Türkiye 72

ortalamasından (Anonim, 2004) büyük olarak bulunmuştur. Çalışmada işletmelerin toplam yem bitkisi üretim alanı 44433 da olarak belirlenmiştir. Şekil 1 de işletmelerin toplam yem bitkisi üretim alanı görülmektedir. İncelenen işletmelerde yem bitkisi üretim alanı, toplam arazi varlığının yaklaşık % 36 sını oluşturmaktadır. Yem üretim alanlarının bu oranda yüksek olmasının nedeni mercimek üretiminin saman için yapıldığı ve dolaysıyla mercimek samanının kaba yem olarak değerlendirilmesi olarak gösterilmesidir. Diğer (da) 64% Topl.Yem.Bitk Üretim Alanı (da) 36% Şekil 1. İşletmelerin toplam yem bitkisi üretim alanları İşletmelerdeki yem bitkisi dağılımı ve ekiliş alanları ise Şekil 2 de verilmiştir. 14% 1% sırada yer alırken, yem bitkisi ekili arazinin % 14.11 inde fiğ yetiştirilmektedir. Yem bitkisi üretim alanının yüksek çıkmasının nedeni olarak, son yıllarda Avrupa Birliği kırsal kalkınma projeleri kapsamında Bölgedeki işletmelere sağlanan hibelerden yararlanan ve proje alan işletmelerin zorunlu olarak yem bitkisi üretimi yapması ve ayrıca işletmelerin kendi hayvanları için üretim yapmalarının yanı sıra ticari amaçlı olarak üretim yapmaları gösterilebilir. İşletmelerin önemli bir kısmının hayvanlarına kaba yem sağlamak için arpa ve buğday gibi tahıl üretimi yaptıkları gözlemlenmiştir. İşletmeler silaj yemi olarak sadece mısır bitkisini tercih etmiştir. Ankete katılan işletmelerden 14 adet işletme kaba yem üretimi yapmamaktadır. İşletmelerin Mekanizasyon Özellikleri Traktör Varlığı Araştırma kapsamındaki işletmelerdeki traktör varlığı Çizelge 3 te görülmektedir. İşletmelerin % 64.04 ünde traktör mevcuttur. İşletmelerdeki toplam traktör varlığı ise 213 adettir ve işletme başına 0.67 adet traktör düşmektedir. Sessiz ve ark. (2006), Diyarbakır ili tarım işletmelerinde işletme başına düşen traktör sayısını 0.70 adet olarak belirtmiştir. Bu durum işletmelerin kaba yem için ayrıca traktör satın alma ihtiyacı duymadıklarını göstermektedir. Çizelge 3. İşletmelerin traktör varlığı Traktörü Olan Traktörü Olmayan İşletmeler İşletmeler Adet 203 114 % 64.04 35.96 I.Ürün Mı sı r 12% II.Ürün Mı sı r 42% Arpa 1% Yulaf Yonca Fiğ 30% Şekil 2. İşletmelerin yem bitkisi ürün deseni ve ekiliş alanları Şekil 2 de görüldüğü üzere yem bitkisi üretiminde ilk sırayı II. ürün mısır almıştır. II. ürün mısır 18559 da lık üretim alanıyla toplam ekili alanın % 41.77 sini oluşturmaktadır. Arpa, % 30.35 lik oranla II. ürün mısırdan sonra en çok üretilen yem bitkisi olarak ikinci Alet-Makina Varlığı İşletmelerin süt sağımındaki makina kullanım oranları Şekil 3 te görülmektedir. İnceleme kapsamındaki işletmelerin sadece % 26.8 i süt sağımında makina kullanmaktadır. İşletmelerde, özellikle süt inekçiliğinde önemli olan süt sağım makinası varlığı oldukça düşüktür. İşletme sahibi ailelerin nüfus olarak kalabalık olmaları ve makina kullanım alışkanlıklarının olmaması, süt sağım işleminin insan gücü ile yapılmasının tercih nedeni olmaktadır. 73

% 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Süt Sağım Yöntemi Elle Sağım Makinayla Sağım Şekil 3. Süt sağımında makina kullanım oranı İşletmelerde mevcut olan alet ve makina varlığı ve işletme başına düşen makina sayısı Çizelge 4 te verilmiştir. Anket kapsamında incelenen 317 adet işletmede toplam 786 adet tarım iş makinası bulunmaktadır. İşletme başına düşen toplam tarım iş makinası sayısı 2.48 adettir. Çizelgeye göre işletmelerde bulunan tarım makinalarının % 21.63 ünü parmaklı ot biçme makinasının oluşturduğu ve işletme başına düşen parmaklı ot biçme makinası sayısının ise 0.54 olduğu görülmektedir. Alet-makine varlığı bakımından ikinci sırayı ise % 15.65 lik oranla ekim makinası almaktadır. İncelenen işletmelerin kaba yem mekanizasyonuna (biçme, silaj, balyalama, toplama) yönelik alet-makine varlığı toplam alet-makine varlığının % 56.74 ünü oluşturmaktadır. Anket kapsamındaki işletmelerde sayıca en az olan alet ve makinalar, diskli ot biçme makinası, yem kırma makinası, sabit balya makinası ve silindirik balya makinası olarak belirlenmiştir. İşletmelerde biçerbağlar, sap toplama ve saman yapma makinası, yem karıştırma makinası bulunmadığı belirlenmiştir. Makinası olmayan işletmeler, makinaları komşu yada akraba ile ortak kullanım yoluyla yada kiralama yoluyla temin etmektedirler. Kaba yem üretiminde kullanılan makinaların sayısındaki artış, işletmelerin Avrupa Birliği kırsal kalkınma projeleri kapsamında zorunlu olarak makina satın almalarından kaynaklanmaktadır. Oysa 5 yıl öncesine kadar Bölgede silaj ve balya makinaları yok denecek kadar az sayıdaydı. Diğer makinalar ise normal bitkisel üretimde kullanılan makinalardır. Ot biçme makinası ve ot tırmığının sayıca yüksek olması da yem bitkisi için değil, mercimek üretimi için satın alınmasından kaynaklanmaktadır. Çizelge 4. İşletmelerdeki tarım alet-makina varlığı ve işletme başına düşen makina sayısı Alet-Makine Cinsi Adet % Mak./İşletme Ekim Mak. 123 15,65 0,39 Santrifüj G.D.M. 42 5,34 0,13 Tarla Pülverizatörü 71 9,03 0,22 Parmaklı Ot B.M. 170 21,63 0,54 Diskli Ot B.M. 5 0,64 0,02 Ot Tırmığı 103 13,10 0,32 Prizmatik Balya Mak. 11 1,40 0,03 Silindirik Balya Mak. 1 0,13 0,00 Sabit Balya M. 2 0,25 0,01 Hareketli Balya M. 6 0,76 0,02 Ot Silaj Mak. 39 4,96 0,12 Mısır Silaj Mak. 73 9,29 0,23 Kulaklı Pulluk 37 4,71 0,12 Kültivatör 33 4,20 0,10 Süt Soğutma Tankı 17 2,16 0,05 Su Motoru 17 2,16 0,05 Yem Kırma Mak. 3 0,38 0,01 Tarım Arabası 33 4,20 0,10 TOPLAM 786 100,00 2,48 Mekanizasyon Düzeyi Araştırmada ele alınan işletmelerin mekanizasyon düzeyi göstergeleri Çizelge 5 te verilmiştir. Çizelge 5. İşletmelerin mekanizasyon düzeyi göstergeleri Mekanizasyon Düzeyi Göstergeleri Traktör/ İşletme Traktör/ 1000 ha Makina/ Traktör ha/ Traktör 0.67 16.83 3.53 59.43 Çizelgede görüldüğü gibi işletme başına düşen traktör sayısının 0.67 adet olduğu belirlenmiştir. 2002 yılı verilerine göre bu oran Türkiye için 0.31 adet, Güneydoğu Bölgesi için 0.13 adet olarak belirlenmiştir (Evcim ve ark., 2004). Bu araştırmada incelenen işletmelerin işletme başına düşen traktör varlığı Türkiye ortalamasından ve Güneydoğu Bölgesi ortalamasından yüksektir. Traktör başına düşen işletme alanı büyüklüğü ise 59.43 ha dır. 2004 yılı verilerine göre Türkiye de traktör başına düşen işletme alanı büyüklüğünün 74

23.10 ha/traktör, Güneydoğu Bölgesi ortalamasının 59.40 ha/traktör olduğu (Koçtürk ve ark., 2007) göz önüne alındığında bu değerin Türkiye ortalamasından düşük, bölge ortalamasıyla başabaş olduğu görülmektedir. Anket kapsamındaki işletmelerde traktör başına düşen makina sayısı 3.53 olarak bulunmuştur. Evcim ve ark. (2004) traktör başına düşen makina sayısı Türkiye ortalamasını 4 adet olarak belirtmiştir. Koçtürk ve ark. (2007) ise çalışmalarında, 2004 yılı Türkiye ortalamasını 4.8 adet, Güneydoğu Anadolu Bölgesi ortalamasını 4.7 adet olarak belirtmiştir. Bu verilere göre, ildeki hayvancılık işletmelerinin makine varlığının bölge ortalamasından ve Türkiye ortalamasından düşük bir değerde olduğu görülmektedir. 1000 ha lık alana düşen traktör sayısı ise 16.83 adettir. Bu değer 2004 yılı Türkiye ortalaması olan 43.3 traktör/1000 ha dan küçük, Güneydoğu Anadolu Bölgesi ortalaması olan 16.8 traktör/1000 ha da (Koçtürk ve ark., 2007) yakındır. TARTIŞMA ve SONUÇ Diyarbakır ili genelindeki hayvancılık işletmelerinin tarımsal yapısı ve kaba yem üretimi mekanizasyon özellikleri hakkında bilgi edinilmesi amacıyla yapılan bu çalışmada elde edilen sonuçlar aşağıda özetlenmiştir. İldeki hayvancılık işletmelerinde, işletme başına ortalama 0.67 adet traktör düşmektedir. İşletme başına düşen toplam tarım iş makinası sayısı ise 2.48 adettir. 1000 ha a düşen traktör sayısı 16.83 adet olarak bulunmuştur. Anket kapsamındaki işletmelerde traktör başına 3.53 adet tarım iş makinası düşmektedir. İşletmeler, traktör başına düşen işletme alanı büyüklüğü yönünden 59.43 ha/traktör lük oran ile, Güneydoğu Bölgesi nin 59.40 ha/traktör lük ortalaması ile başa baş bir seviyededir. İlde kaba yem üretiminde kullanılan makina sayısında artış meydana gelmiştir. Bu durum bitkisel üretim yanı sıra hayvansal üretimin de yapıldığını göstermektedir. Bölgede ve Diyarbakır ilinde yem bitkileri üretiminde ve mekanizasyonunda gereksinim duyulan makinalar üreticiler tarafından yeterli düzeyde tanınmamakta ya da kullanılmamaktadır. İşletmelerde entansif hayvancılığa geçilmesi ve GAP tan beklenen sulama imkanlarına tam anlamıyla kavuşulmasıyla birlikte mera alanları yanında yem bitkileri üretiminde de kaçınılmaz bir artış olacaktır. Yem bitkisi üretiminin artmasıyla birlikte yeni mekanizasyon araçlarına olan ihtiyaç ta artacaktır. Bölgede, ekonomik olarak yeterli güce sahip olmayan işletmelerin alet-makina teminine yardımcı olmak açısından ortak makine kullanımının ve kooperatifçiliğin yaygınlaştırması önemlidir. LİTERATÜR LİSTESİ Anonim, 2001. Türkiye İstatistik Kurumu web sayfası. http://www.tuik.gov.tr/preistatistiktablo.do?istab_id=2 90, Erişim: Ocak, 2007. Anonim, 2003. Diyarbakır İli Ekosistemine Uygun Tarımsal Ürünler. T.C. Gap Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı web sayfası. Kasım 2003, Ankara. http://www.gap.gov.tr/turkish/tarim/ekosis/dbeko.pdf, Erişim: Şubat, 2007. Anonim, 2004. Türkiye İstatistik Kurumu web sayfası. https://tuikapp.tuik.gov.tr/bolgeselistatistik/tabloolustu r.do, Erişim: Ocak, 2007. Anonim, 2005. Diyarbakır İli Master Planı. Diyarbakır. Boyar, S., Yumak, H., 2000. Isparta ve Burdur İlleri Süt Sığırcılığı İşletmelerinde Kaba ve Karma Yem Mekanizasyon Düzeyi, Karşılaşılan Sorunlar Ve Çözüm Önerileri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Tarım Bilimleri Dergisi (J. Agric. Sci.). 10(1): 11-18, Van. Evcim, Ü., Ulusoy, E., Gülsoylu, E., Sındır, K. O., İçöz, E., 2004. Türkiye Tarımı Makinalaşma Durumu. Esgici, R., Turgut, M.M., Pekitkan, F.G., 2007. Diyarbakır İlindeki Hayvancılık İşletmelerinin Mekanizasyon Özellikleri. Tarımsal Mekanizasyon 24 Ulusal Kongresi, 5-6 Eylül, Kahramanmaraş. http://www.zmo.org.tr/etkinlikler/6tk05/043unalevcim.p df, Erişim: Ocak, 2007. Koçtürk, D., Onurbaş Avcıoğlu, A., 2007. Türkiye de Bölgelere Göre Tarımsal Mekanizasyon Düzeyinin Belirlenmesi. Tarım Makinaları Bilimi Dergisi, 3(1), S: 17-24. İzmir. Sessiz, A., Turgut, M. M., Pekitkan, F. G., Esgici, R., 2006. Diyarbakır İlindeki Tarım İşletmelerinin Tarımsal Yapı ve Mekanizasyon Özellikleri. Tarım Makinaları Bilimi Dergisi, Cilt 2, İzmir. 75