İSTAN UL TİCAıt,.,.,,... ODASI TÜRKİYE PİRİNÇ PiYASASININ...... SORUNLARI ve ÇELTIK URETIM POTANSIYELI. Okan GAYTANCIOGLU Namık Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü YAYlN NO: 2007-25 İstanbul, 2007
Copyright İTO Tüm haklar saklıdır. Bu yayının hiç bir bölümü, yazarın ve İTO'nun önceden yazılı izni olmaksızın mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz. Eserin bazı bölümleri veya paragraflan, sadece araştırma veya özel çalışmalar amacıyla, yazarın adı ve İTO belirtilmek suretiyle kullanılabilir. ISBN 978-9944-60-157-3 İTO ÇAGRI MERKEZi Tel: (212) 444 O 486 İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servisi 'nden alınabilir. Tel : (212) 455 63 29 Faks : (212) 512 06 41 E-posta : ito.yayin@ito.org.tr İnternet : www.ito.org.tr Odamız yayınıanna tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZIRLIK, B AS KI, CİLT Prive Grafik Matbaacılık San. ve Tic. Ltd.Şti. Alayköşkü Cd. Küçük Sk. No.4 Cağaloğlu/İSTANBUL Tel: 0212.527 33 24 526 4 7 12 Faks: 0212 511 12 O 1 e-mail:priveltd@gmail. com
ÖNSÖZ Ülkemiz bulunduğu coğrafi konum ve iklim yapısı itibari ile sahip olduğu eşsiz toprak ve bitki florası tarımsal ve hayvansal ürünler açısından geniş bir yelpazeye sahip olmasının avantajı ile bir çok tarımsal üründe dünya çapında üretici ve ihracatçı durumundadır. Türkiye, tarımsal üretim açısından dünya sebze üretiminde dördüncü, meyve üretiminde onbirinci sıraya taşıyan bu elverişli konumuna rağmen özellikle 1980 sonrası sanayiye dayalı kalkınma modeli çerçevesinde birçok tarım ürününü de ithal etmeye başlamıştır. Bunun temel nedenleri arasında girdi maliyetlerinin yüksekliği, teknoloji kullanımının yetersizliğinden dolayı verimin düşüklüğü ve yapısal sorunlar ilk sıralarda gelmektedir. Araştırma konusu olan pirinç Türkiye' nin uzun yıllardır ithal ettiği ürünlerden biridir. Dönüm başına verim dünya ortalamasının üstünde olmasına karşın arzın talebi karşılamaması sonucu Türkiye pirinçte kendine yeterli olmayıp nüfusunun ihtiyacı olan pirinç başta ABD olmak üzere Mısır, Çin, İtalya vb. ülkelerden ithal edilmektedir. Bu konuda pirincin ana maddesi olan çeltik fabrikalannın çok düşük kapasite ile çalışması sektör yatırımlarındaki planlama eksikliğinin açık bir göstergesidir. Oysa, pirinçte her geçen yıl artan ithalat ve döviz miktarını azaltıcı, kendine yeterlilik düzeyini arttırıcı politikalan oluşturmak ve bu üretim açığını karşılayabilmek için başta GAP bölgesi olmak üzere Türkiye'nin çeltik üretim potansiyelini tespit edebilmelidir. Ülkemiz için önem arz eden sektörlerin başında yer alan tarım ve temel gıda maddeleri arasında yer alan "pirinç" ile ilgili olarak hazırlanan "Türkiye Pirinç Piyasasının Sorunları ve Çeltik Üretim Potansiyelinin Araştırılması" isimli çalışmayı hazırlayan Yrd. Doç. Dr. Okan Gaytancıoğlu'na teşekkür ederim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter
İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ ı. GİRİŞ... ıı 2. ARAŞTIRMA METODOLOjİSİ... ı3 2. ı Materyal... ı3 2.2 Yöntem... ı4 2.2.ı Çeltik Üreticilerinin Seçiminde Kullanılan Yöntem... 14 2.2. 1. ı Edirne İli Çeltik Üreticilerinin Seçimi... ı5 2.2.1.2 Diğer Bölgelerdeki Üreticilerin Seçilme Yöntemi... ı6 2.2.2 Çeltik Sanayicilerinin Seçiminde Kullanılan Yöntem... ı8 2.2.3 Pirinç Toptancılarının Seçimi... ı 8 2.2.4 Pirinç Paketleyicilerinin Seçimi... ı 9 2.2.5 Pirinç ve Çeltik İthalatçılarının Seçimi... 19 2.2.6 Tüketkilerin Seçimi... 19 2.3 Ekonomik Analiz Yöntemleri... 21 2.3.1 Üretici Düzeyindeki Verilere UygulananAnalizle... 2ı 2.3.2 İthalatçı, Çeltik Sanayicisi ve Pirinç Toptancı ve Paketçilerden Toplanan Bilgilerin Analizi... 2ı 2.3.3 Pirinç Tüketicilerinden Sağlanan Verilerin Analizi... 22 3. DÜNYA'DA ÇELTİK ÜRETİMİ ve DIŞ TİCARETİ... 23 3. ı Dünya Çeltik ve Pirinç Üretimi... 23 3.2 Dünya Pirinç Ticareti... 24 3.2. ı İhracatçı Ülkeler... 24 3.2.2 İthalatçı Ülkeler... 25 3.3 Dünya Pirinç Fiyatları... 26 3.4 Dünya Pirinç Tüketimi... 27 4. TÜRKİYE PİRİNÇ PiYASASININ TEMEL ÖZELLİKLERİ... 29 4. ı Türkiye Çeltik ve Pirinç Üretimi... 29 4.2 Türkiye'de Çeltik ve Pirinç Dış Ticareti... 33 4.2. ı Çeltik ve Pirinç ithalatı... 33 4.2.2 Çeltik ve Pirinç İhracatı... 40 4.3 Pirinç Tüketimi... 40 4.3.ı Türkiye'de Pirinç TüketiminiArtıran Unsurlar....4ı 5. TÜRKİYE'DE PİRİNÇ SEKTÖRÜ....44 5. ı Çeltik ve Pirinç Piyasasında Devletin Rolü....47 5. 1. ı Devletin Dış Ticaretteki Etkisi....4 7 5
5.1.2 Devletin İç Ticaretteki Etkisi....49 5.1.3 Devletin Çeltik ve Pirinçte Üretim Politikalarını Belirlemesi... 52 5.1.4 Günümüzde ve Gelecekte Çeltik ve Pirinç Piyasasında Devletin Alacağı Görev... 53 5.2 Çeltik ve Pirinç Piyasasında Çeltik Fabrikalannın Rolü... 56 5.2.1 Günümüzde ve Gelecekte Pirinç Piyasasında Çeltik Fabrikalannın Rolü... 57 5.3 Çeltik ve Pirinç Piyasasında Toptancı ve Paketçilerin Rolü... 58 5.3.1 Günümüzde ve Gelecekte Pirinç Piyasasında Toptancı ve... 60 Paketçilerin Alacağı Görev 5.4 Çeltik ve Pirinç Piyasasında İthalatçıların Rolü... 61 5.4.1 Günümüzde ve Gelecekte Pirinç Piyasasında İthalatçıların Alacağı Görev... 62 5.5 Çeltik ve Pirinç Piyasasında Perakendecilerin Rolü 5.5.1 Günümüzde ve Gelecekte Pirinç Piyasasında Perakendecilerin Alacağı Görev... 67 5.6 Çeltik ve Pirinç Piyasasında Catering Sektörünün Rolü... 68 6. ÇELTİK ve PİRİNÇTE UYGULANAN TARIM ve TİCARET POLİTİKALARI... 69 6.1 Üretim Politikalan... 69 6.1.1 Çeltik Üretimini Teşvik Politikalan... 72 6.1.1.1 Tarımsal Yapı Politikası.... 72 6.1.1.2 Üretim Süreci Politikası... 7 4 6.2 Fiyat ve Pazar Politikalan... 75 6.2.1 Fiyat Politikalan... 7 5 6.2.1.1 Enflasyon ve Çeltik Fiyatları... 76 6.2.1.2 Girdi Fiyatlan Karşısında Çeltik Fiyatlan... 79 6.2.2 Pazar Politikalan... 81 6.2.2.1 Türkiye'de Çeltiğin Pazarlanması.... 82 6.2.2.2 Türkiye'de Pirincin Pazarlanması... 82 6.3 Türkiye'de Pirinçte Uygulanan Tarım Politikalannın Değerlendirilmesi... 83 6.4 Diğer Ülkelerdeki Çeltik ve Pirinç Politikalannın Türkiye İle Karşılaştırılması... 86 6.4.1 ABD'deki Çeltik ve Pirinç Politikalan... 86 6.4.2 AB Ülkelerindeki Çeltik ve Pirinç Politikalan... 87 6.4.2.1 Çeltik Ortak Piyasa Düzeni, Müdahale Alımlan ve Desteklemeler... 87 6
6.4.2.2 AB Ülkelerindeki Pirinç Üretimi ve Dış Ticareti... 88 6.4.2.3 AB Ülkelerindeki Pirinç Politikalarına Türkiye'nin Uyumu... 89 6.4.3 Güneydoğu Asya Ülkelerindeki Çeltik ve Pirinç Politikaları... 9 ı 7. TÜRKİYE ÇELTİK ÜRETİM POTANSİYELİNİN ARAŞTIRILMASI... 92 7. ı Mevcut Durum... 92 7.2 Bölgelere Göre Üretim Potansiyeli... 94 7.2.ı Marmara Bölgesi... 94 7.2.ı.ı Trakya Kesimi... 95 7.2.ı.2 Güney Marmara Kesimi... 98 7.2.2 Karadeniz Bölgesi... ıoı 7.2.3 İç Anadolu Bölgesi... ıo3 7.2.4 Güneydoğu Anadolu Bölgesi... ı04 7.2.5 Diğer Bölgeler... ı 05 7.3 Türkiye Çeltik Üretim Potansiyelinin Değerlendirilmesi... ı05 8. ARAŞTIRMA BULGULARI... ıo9 8. ı Üreticilerden Elde Edilen Bulgular... ı 09 8. ı. ı Tarımsal Girdi Kullanımı... ı 09 8. 1. ı. ı Tohumluk Kullanımı... ıo9 8.1.1.2 Kimyasal Gübre Kullanımı... ı09 8.ı.ı.3 Zirai İlaç Kullanımı... ııo 8.ı.ı.4 İşgücü Temini... ııo 8.ı.2 Çeltik Satışı Yapılan Yerler... ı ı ı 8. 1. 3 Çeltik Üretiminde Kooperatifçilik Durumu... ı ı 2 8.ı.4 Bölgelere Göre Çeltik Tarımındaki Sorunlar... ıı3 8.ı.4.ı Edirne....'... ıı3 8.ı.4.2 Tekirdağ... ıı3 8. ı.4.3 Balıkesir... ı ı4 8.ı.4.4 Bursa... ıı4 8.ı.4.5 Çorum... ıı4 8.ı.4.6 Sinop... ıı5 8. ı.4.7 Samsun... ı ıs 8.ı.4.8 Çankırı... ıı6 8.ı.4.9 Çanakkale... ıı6 8.ı.4.ıO Tokat... ıı6 8.1.4.ıı Kınkkale... l17 7
8.1.4.12 Kastamonu... 117 8. 1.5 Üretici Düzeyindeki Ekonomik Analizler... 117 8.1.5.1 Faktör Analizi Sonuçlan... 117 8.1.5.2 VaryansAnalizi Sonuçlan... 120 8.2 Çeltik İşleyen Fabrikalara Ait Bulgular... 121 8.3 Pirinç Satınalma Tercihlerinin Tüketici Düzeyinde İncelenmesi... 123 8.3.1 Pirinç Tüketim Eğilimlerinin Analizi... 123 8.3.2 Tüketici Düzeyinde Bulgular... 124 8.3.2.1 Pirinç Çeşitleriyle İlgili Düşünceler... 124 8.3.2.2 Pirinç Satın Alma Davranışı... l25 8.3.2.3 Pirinç Satın Alırken Dikkat Edilen Kriterler... 127 8.3.2.4 Pirinç Çeşitlerinin Belirli Kriterler Açısından Değerlendirilmesi... 128 8.3.2.5 Kanşık Ürün Tanımı.... l29 8.3.2.6 Pirinçle İlgili Yargılerın Değerlendirilmesi... 130 8.4 Odak Grup Çalışması Sonuçlan... ;... 132 8.4.1 Cl Grubu... 132 8.4.2 A ve B Grubu... 135 8.4.3 C2 ve D Grupları... 138 8.5 Türkiye Pirinç Piyasasının Bugünkü Durumu ve Geleceği... 140 8.5.1 Türkiye Pirinç Piyasasının Güçlü Yönleri ve Fırsatlar... 141 8.5.2 Türkiye Pirinç Piyasasının ZayıfYönleri ve Tehditler... 141 9. ÇELTİK ÜRETİMİNİ SINIRLAYAN FAKTÖRLER ve ÇÖZÜMLER... 143 9.ı Tarımsal Yapıdan Kaynaklanan Sorunlar... 143 9.2 Çeltik İşlemeden Kaynaklanan Sorunlar... 143 9.3 Pazarlamadaki Sorunlar... 144 9.4 Bürokratik Sorunlar... 145 9.5 Tarım Politikalarının Yetersizliğinden Kaynaklanan Sorunlar... 146 10. SONUÇ ve ÖNERİLER... :... 148 KAYNAKLAR... 153 YAYIN LİSTESİ... 144 8
TABLOLAR Tablo. 2.ı Edirne' de Örnekleme Kapsamına Alınan İlçelerde Yapılan Anketler...... ı6 Tablo. 2.2 Türkiye' de Çelik Tarımı Yapılan Diğer Bölgelere Ait Tabakalandırma verileri........ ı 7 Tablo. 2.3 Türkiye'de Çelik Tarımı Yapılan Diğer Bölgelerde Yapılan Anket Sayıları.......... ı8 Tablo. 2.4 Türkiye ve İstanbul'da SES Gruplarının Dağılımı ve Çekilen Örnek... 20 Tablo. 3.ı Dünya Çeltik Ekilişi,Üretimi ve Verimi İle İlgili Bilgiler...... 24 Tablo. 3.2 Dünya Prinç İhracatı (bin ton) (2004-2006)... 25 Tablo. 3.3 Dünya Prinç ithalatı (bin ton) (2004-2006)... 26 Tablo. 3.4 ı996-2005 Yılları Arası Dünya Prinç Fiyatları (FOB/dolar/TON)................... 26 Tablo. 3.5 Bazı Ülkelerde Toplam Prinç Tüketimi ve Kişi Prinç Tüketimi (kg/kişi)... 28 Tablo. 4.1 1980-2006 Arası Çeltik Ekiliş, Üretim ve Verim Miktarı... 31 Tablo. 4.2 1980-2005 Yılları Arası Çeltik ve Prinç İthalat Miktan (bin ton) ve değeri?dolar... 35 Tablo. 4.3 Türkiye ve Çeltik ithalatı Miktar (000) ve Değer (000 dolar)..36 Tablo. 4.4 Türkiye Prinç ithalatı Miktar (000) ve Değer (OOO)dolar.... 37 Tablo. 4.5 Türkiye Kargo Prinç ithalatı Miktar (ton) ve değer (000 dolar)... 38 Tablo. 4.6 Prinç,Çeltik ve Kargo Prinç İthalat Maliyetleri (dolar/ton)....38 Tablo. 4.7 Çeltik, Prinç ve Kargo Prinçte Uygulanan Gümrük Vergisi Oranları... 39 Tablo. 4.8 Türkiye'de Yıllara Göre Prinç Arz (ton) ve Talebi (kg/kişi)...41 Tablo. 5.ı ı990-2006 Yılları Arasında TMO Çeltik Alımları (ton)....... 50 Tablo. 5.2 ı995-2006 Yılları Arası Çeltik Fiyatları...... 5ı Tablo. 5.3 Perakeneci Tanımları...... 64 Tablo. 5.4 Perakendeci Sayıları ve Gelişimi........... 64 Tablo. 5.5 Perakendecilerin Ciro Payları(%)........ 65 Tablo. 5.6 Türkiye'de Princin Satış Noktaları......... 65 Tablo. 5.7 Perakende Sektöründeki Princin Satış Payları... 66 Tablo. 5.8 Perakende Sektörde Satılan Princin Paketierne Biçimleri... 67 Tablo. 6. ı Türkiye Nüfus Artış Hızı ve Prinç Tüketimi Artış Hızının Karşılaştırması...... 70 Tablo. 6.2 ı995-2006 Yılları Arası Türkiye Çeltik Üretimindeki Gelişmeler... 7ı 9
Tablo. 6.3 Çeltik Fiyatlarının Enflasyon ve ABD doları İle Karşılaştırılması... 77 Tablo. 6.4 1980-2006 Motorin ve Gübrenin Cari ve Reel Fiyatları... 80 Tablo. 6.5 AB Ülkelerindeki Çeltik Ekilişi, Üretimi ve Verimi (2005)... 89 Tablo. 7.1 Bölgelere Göre Çeltik Ekiliş Alanları, Üretim ve Verimleri... 92 Tablo. 7.2 2003-2005 Yılları Üreticilere Dağıtılan Çeltik Tohumluğu Miktarı (ton)... 93 Tablo. 7.3 Marmara Bölgesinde Çeltik Tarımı Yapan İliere Ait Bilgiler.. 95 Tablo. 7.4 Edirne Çeltik Alanları ve Üretim Verileri (2006)... 96 Tablo. 7.5 Edirne İli Çeltik EkimAlanlarına Göre Su Kaynakalrı... 97 Tablo. 7.6 Güney Marmara Kesimi Çeltik Ekiliş Alanları ve Üretim Bilgileri (2006)... 99 Tablo. 7.7 Karadeniz Bölgesi ÇeltikAlanları ve Üretim Bilgileri... 101 Tablo. 7.8 İç Anadolu Bölgesinde Çeltik Üretim Bilgileri (2006)... 103 Tablo. 7.9 G.DoğuAnadolu Bölgesinde Çeltik Üretim Bilgileri (2006) 104 Tablo. 8.1 Üreticilerin Etkeniere Verdikleri Ortalama Değerler.... 118 Tablo. 8.2 FaktörMatrisi... 119 Tablo. 8.3 Faktör Matrisi Varsayılan Analizi Tablosu... 120 Tablo. 8.4 Su Kirliliği Faktörü Açısından Bölgeler Arası Fark... 120 Tablo. 8.5 Prinç ithatı Faktörü Açısından Bölgeler Arası Fark... 120 Tablo. 8.6 Münavebeye Uyulmaması Açısından Bölgeler Arası Fark... 121 Tablo. 8.7 Arazilerin Parçalı Olması Açısından Bölgeler Arası Fark... 121 Tablo. 8.8 Tüketicileri Prinç Deneyimleri... 124 Tablo. 8.9 Baldo Prinç Tercih Nedeni... 126 Tablo. 8.10 Carlose Tercih Nedeni... 126 Tablo. 8.11 Pilavlık Prinç Tercih Nedeni... 127 Tablo. 8.12 Pirinç SatınAlırken Dikkat Edilen Kriterler... 128 Tablo. 8.13 Pirinç Çeşitlerinin Bazı Kriterler Açısından Değerlendirilmesi... ı28 Tablo. 8.14 Kanşık Ürün Tanıma Oranı... 129 Tablo. 8.15 Kanşık Ürün Olduğu Nasıl Anlaşılıyor... ı29 Tablo. 8.16 Makama ve Bulgur Yeme Sıklığı... 129 Tablo. 8. ı 7 Yargılara Verilen Puanların Ortalamalan... ı 30 Tablo. 8.18 Yargılara Verilen Puanların Oransal Dağılımı... 131 Tablo. 8.ı9 Hanehalkı BaşınaAylık Tüketilen Prinç Miktarlannın Gruplarına Dağılımı.... 132 Tablo. 8.20 Pirinç Piyasının Güçlü Yönleri ve Karşılaştıları Fırsatlar... 141 Tablo. 8.21 Pirinç Piyasasının ZayıfYönleri ve Karşılaştıklar Tehditler.. 142 lo
1. GİRİŞ Üç kıta arasında yer alan, Ortadoğu, Kafkaslar ve AB ülkelerine komşu olup, üç tarafı denizlerle çevrili Türkiye jeopolitik konumu itibariyle önemli bir merkezdir. 2005 yılında 299.5 milyar $'lık GSMH ile dünyada 22 nci satın alma gücü paritesine göre ise yaklaşık 600 milyar $'lık GSMH ile Dünyanın 16 ncı büyük ülkesi dir. Türkiye bu özellikleri yanında genç nüfusunun fazlalığı ile dikkat çekmektedir. Şöyle ki 30 yaş altı nüfus toplam nüfusun yaklaşık% 70'ini oluşturmaktadır. Türkiye ekonomisinde bazı sorunlar bulunmasına rağmen ihracata dayalı bir büyüme stratejisi izlenmekte ve ihracat miktan her geçen yıl artmaktadır. Türkiye ekonomisinde sanayi ve hizmetler sektörü ağırlıklı olup tarım GSMH'nın % 1 1.4'ünü oluşturmaktadır. Bu oran AB ülkelerine göre oldukça yüksektir. Ayrıca Türkiye' de tarımsal nüfusun % 33 'ler gibi yüksek bir oranda olması ve eğitim düzeyinin düşüklüğü Türkiye'nin önemli sorunları arasındadır. Türkiye tarımsal üretim açısından elverişli bir konumda bulunmasına rağmen birçok tarım ürününü ithal etmektedir. Bunun temel nedenleri arasında girdi maliyetlerinin yüksekliği, teknoloji kullanımının yetersizliğinden dolayı verimin düşüklüğü ve yapısal sorunlar ilk sıralarda gelmektedir. Araştırma konusu olan pirinç Türkiye'nin uzun yıllardır ithal ettiği ürünlerden biridir. Türkiye pirinçte kendine yeterli değildir. Nüfusunun ihtiyacı olan pirinci başta ABD olmak üzere Mısır, Çin, İtalya vb. ülkelerden ithal edilmektedir. Araştırınamu temel amacı, pirinçte her geçen yıl artan ithalat ve döviz miktannı azaltıcı, kendine yeterlilik düzeyini arttırıcı politikaları oluşturmak ve bu üretim açığım karşılayabilmek için başta GAP bölgesi olmak üzere Türkiye'nin çeltik üretim potansiyelini tespit edebilmektir. Araştırmanın öncelikle "Türkiye pirinç ihtiyacını yurtiçi üretimden karşılayabilir ve üretilebilecek pirincin yurtiçi ticarete ne gibi katkıları olabilir"? sorusuna cevap verebilir nitelikte bir çalışma olmasına özen gösterilmiştir. Çalışmada çeltik ve pirinç piyasası ile ilgili değerlendirmeleri yapabilmek için sektör bir bütün olarak incelenmiştir. Bu inceleme üreticiden tüketiciye kadar geçen aşamada yer alan tüm aktörleri ( üreticiler-fabrikalar-toptancılar-toptancı paketçiler..:ithalatçılar-tüketiciler) kapsamıştır. Türkiye' de çeltik tanınının ağırlıklı olarak yapıldığı Edirne, Balıkesir, Çanakkale, Samsun, Sinop, Çorum ve ll
Kastamonu gibi illerdeki üreticilerle görüşülerek üretimin sorunları tespit edilmiştir. B unun yanında İstanbul' da yaşayan tüketiciler, yine bu illerdeki toptancılar, paketleyiciler, perakendeciler ve ithalatçı firmalada yüz yüze görüşmeler yapılmıştır. Yine Türkiye genelinde yaklaşık 2.5 milyon ton çeltik işleme kapasitesine sahip 115 çeltik fabrikasının yöneticileri ile görüşülerek, Türkiye'nin 2006 yılı itibariyle pirinç üretim durumu ve gelecekte üretimin geleceği düzey de araştırmada incelenmiştir. Bunun yanında Türkiye tarımına ve dış ticaret politikasına yön veren kamu kurum ve kuruluşlannın üst düzey yöneticileriyle de görüşülerek devlet olarak çeltik ve pirinç üretiminin gelecekteki durumu yorumlanmıştır. Araştırmada elde edilen tüm bulgulara göre Türkiye'nin pirinç politikalarını nasıl belirlemesi gerektiği ve yeni destekleme politikalarının üretimi ve piyasalan nasıl etkileyebileceği objektif olarak açıklanmıştır. 12
2. ARAŞTIRMA METODOLOJİSİ 2.1 Materyal Araştırma materyali, birincil ve ikincil veri kaynaklanndan toplanmıştır. Çeltik tarımı yapan üreticiler, üreticilerden çeltik satın alıp işleyerek pirinç olarak pazarlayan çeltik fabrikaları, Türkiye 'nin en büyük şehri olan İstanbul' da yaşayan pirinç tüketicileri, yurt çapında pirinç pazarlaması ve dış ticaretini yapan taptancı ve ithalatçılarla, pirincin perakende olarak satışını yapan hipermarketler ve pirinç yemekleri yapan cafering firmalarından elde edilen bilgiler araştırmanın birincil verilerini oluşturmuştur. Bu verilerin tamamına yakın bir bölümü karşılıklı görüşme yöntemiyle elde edilmiştir. Bunların yanında Türkiye'nin önemli pirinç üretim bölgeleri olan Trakya, Güney Marmara, Karadeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgelerindeki üretimin durumu ve geleceği araştırma ekibince yerinde incelenmiş, ayrıca Ankara' daki Tarım BLOKNOT Bakanlığı, Dış Ticaret Müsteşarlığı ve Toprak Mahsulleri Ofisi yetkililerinden konuya ilişkin bilgiler elde edilmiştir. Türkiye'nin dış ticaretini düzenleyen Dış Ticaret Müsteşarlığı İthalat Genel Müdürlüğü yetkilileri ile Türkiye pirinç ithalatının günümüzdeki durumu ve geleceği üzerine bilgiler alınmış özellikle ABD ve Mısır'dan Türkiye'ye yapılan pirinç ithalatımn incelenmesi için ithalatın yapıldığı yer olan Bandırma ve Mersin' deki firmalada görüşmeler yapılmıştır. Araştırmanın her aşamasında ayrı uygulanmıştır. ayrı veri toplama ve analizi yöntemleri - Çeltik fabrikaları, pirinç toptancı ve ithalatçılarından elde edilen veriler "tam sayım" yöntemi ile elde edilmiştir. Böylelikle sektördeki herkese ulaşılmıştır. - Çeltik üreticilerinin seçiminde, çeltik tarımı yapılan bölgelerdeki "çeltik komisyon"larının verilerinden yararlanılmıştır. 2006 yılı çeltik ekiliş bildirimlerindeki arazi miktarları dikkate alınarak araştırma kapsamına hangi bölgeden ne kadar üretici alınacağı tespit edilmiş ve buna göre görüşmeler yapılmıştır. - Pirinç tüketicilerinin seçiminde ise İstanbul ili hedef seçilmiştir. Bunun nedeni İstanbul'da Türkiye'nin tüm bölgelerinden insanların yaşaması ile açıklanabilir. Dolayısıyla burada yapılacak anketler Türkiye ile ilgili bir genelierne yapılmasını 13
sağlayabilir. İTÜ İşletme Fakültesinden elde edilen bilgilere göre İstanbul' da yaşayan çeşitli gelir ve sosyal sınıflardaki kişiler 4 farklı(a, B, c, D) sosyal sınıfa ayrılmıştır. Bu sınıflarda yaşayan insanlar 2000 yılı nüfus tespiti sonuçları dikkate alınarak semtlere göre dağıtılmıştır. Tüketicilerin seçiminde ise araştırma kapsamının daraltılması açısından bayanlar tercih edilmiştir. Bunun başka bir nedeni, alışverişleri bayanların yapıp yönlendirmesi ve evlerde yemekleri bayanların pişirdiği düşüncesidir. Konu ile ilgili yapılmış her türlü basılı araştırma, kitap ve İstatistikler, literatür taraması yapılarak elde edilmiştir. Ayrıca çeşitli devlet kuruluşlannın (TMO, DİE, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı) konu ile ilgili verileri araştırmanın ikincil veri kaynaklarını oluşturmuştur. 2.2 Yöntem Bu bölümde araştırmaya konu olan verilerin nerelerden ve nasıl elde edildiği, elde edilen bu verilerin nasıl analiz edildiği açıklanmıştır. Elde edilen verilere göre Türkiye pirinç sektörünün gelecekte alabileceği konum bazı kalitatif ve kantitatif değerlendirmelere tabi tutulmuştur. Araştırmanın metodu 2 alt başlık içerisinde incelenmiştir. Bunlar üretici, fabrikacı, toptancı, paketçi ve tüketici düzeyinde anket yapılan işletmelerin seçiminde kullanılan örnekleme yöntemleri ve elde edilen bulguların analizinde kullanılan yöntemlerdir. 2.2.1 Çeltik Üreticilerinin Seçiminde Kullanılan Yöntem Araştırmada yapılan çalışmalar sonucunda Türkiye' de 2006 yılında, 95 bin hektar alanda çeltik tarımı yapıldığı anlaşılmıştır. Ekiliş alanı ile ilgili veriler Tarım Bakanlığı ve TÜİK kayıtlarınca da doğrulanmaktadır. Ancak ekiliş alanları ile ilgili bilgiler direkt araştırma ekibince çeltik komisyonlarından sağlandığından söz konusu rakam çok sağlıklı bir bilgi dir. Araştırma alanı, 2006 yılı verilerine göre, Türkiye genelinde çeltik üretiminin ve ekiliş alanlannın neredeyse% 97'sini meydana getiren Edirne, Samsun, Çorum, Sinop, Kastamonu, Balıkesir, Çanakkale, Diyarbakır ve Mardin illerini kapsamaktadır. Bu kadar geniş bir alandan sağlıklı veriler bulabilmek ve çeltik tarımı yapan illerdeki üreticilerden uygun sayıda örnek çekebilmek için, 2005 yılmda çeltik tarımı yapan iller ve il çelerin çeltik komisyonlarma başvurulmuştur. 14
(Çeltik komisyonu ile ilgili ayrıntılı bilgi, daha sonraki bölümlerde verilecektir.) Bu komisyonlardan söz konusu ilçelerdeki 506 köyün çeltik arazisi miktarları elde edilmiştir. Çeltik arazisi elde edinilemeyen az sayıdaki yerleşim yerleri ise örnekleme çerçevesi dışında bırakılmıştır. Komisyonlardan elde edilen bilgiler incelendiğinde, Edirne ili dışındaki illerin ekiliş alanlarının oldukça farklı arazi büyüklüklerine sahip olduğu görülmüştür. Bu nedenle Edirne ilinde "Basit Tesadüfi Örnekleme" yöntemi, diğer illerde ise "Tabakalı Örnekleme" yöntemi uygulanmıştır. 2.2.1.1 Edirne İli Çeltik Üreticilerinin Seçimi Edirne ili 2006 yılı verilerine göre Türkiye çeltik ekilişinin % 42.3 'üne sahiptir. Bu ile bağlı 7 ilçede toplam 103 köyde çeltik tarımı yapılmaktadır. Bu köylerin arazi varlıkları, ilçelerde kurulan çeltik komisyonlarından elde edilerek oluşturulan sonlu populasyona ilişkin parametreler hesaplanmış ve aşağıda verilmiştir. N= 103 Jl= 2920.2 dekar (yerleşim yeri başına düşen ortalama çeltik arazisi) 6= 1613.1 dekar (populasyon standart sapması) Yukarıdaki verilere göre örnek hacmi aşağıdaki formüle göre saptanmıştır ( Cochran, 1963 ve McClave ve Benson, 1988). Örnekleme hatası (veya tahmin hatası) aritmetik ortalamanın () % lo'u kabul edilmiştir. Diğer bir ifadeyle çekilen örneğin aritmetik ortalaması populasyon ortalamasından % 1 O farklı olabilecektir (Arıkan, 1995). Diğer yandan örnek ortalamasımn bu sınıriçerisine düşme olasılığı % 90 olarak kabul edilmiştir. [ Z a/2.o/ D 2 ] n = ------------------------------------- n = Örnek sayısı [1 + 1 1 Nz a/2.o/ D 2 ] za/2= z değeri (1.645) o = Populasyonun standart sapması D= Örnekleme hatası(% 10) 15
Formüle göre yapılan hesaplama sonucunda rasgele seçilen 46 köyde bu araştırma yapılmıştır. 46 yerleşim yerinde de rasgele seçilen 3 adet üreticiyle görüşülmesi yeterli bulunmuş ve böylece 46 yerleşim yerinde 138 anket yapılmıştır. Bu 3 'er üreticiden her köyden doğru bilgi verebilen bir üretici ile ayrıca görüşülerek maliyetanketi yapılmıştır. Böylece 2006 yılı için Edirne'de 1 kg çeltiğin maliyeti de ayrıca hesaplanmıştır. 46 yerleşim yeri, ilçelerin 2006 yılı çeltik ekilişlerindeki oranlarına göre, oransal örnekleme yöntemi ile dağıtılmış ve örnekleme kapsamına giren çeltik üreticileri tamamen rasgele seçilmiştir. Buna göre çekilen örnek sayıları Çizelge 2.1 'de gösterilmiştir. Çizelge 2.1 Edirne' de Örnekleme Kapsamına Alınan İlçelerde Yapılan Anketler İlçeler Çeltik Ekilişi Ed~rne İli Çeltik Ekilişi Anket Uygulanan (da)* Içindeki Payı (%) Köy Sayısı Merkez 37 635 8.8 4 Enez 15 786 3.7 ı Havsa ll 083 2.6 ı İp s ala 187 992 43.8 20 K e şan 32090 7.5 2 Meriç 71484 16.7 lo Uzunköprü 72 973 17.0 8 TOPLAM 429 043 100.0 46 *Tüm çeltik ekiliş alanlan (ruhsatlı ve ruhsatsız) dahil edilmiştir. 2.2.1.2 Diğer Bölgelerdeki Üreticilerin Seçilme Yöntemi Türkiye çeltik ekilişinin % 56.1 'inin yapıldığı Karadeniz (Sinop, Samsun, Çorum, Tokat, Kastamonu) ile Güney Marmara (Balıkesir, Çanakkale) ve G.doğu Anadolu (Diyarbakır ve Mardin) ilieri "diğer bölgeler" olarak örnekleme kapsamına alınmıştır. Bu bölgelerin ayrı olarak ineelenme nedeni, çeltik arazilerinin oldukça geniş dağılımlar gösterdiği toplam 402 köyün bu bölümde yer almasıdır. Arazi genişlikleri köylere göre oldukça farklılıklar göstermektedir. Hatalı yorumlara varmamak ve farklı arazi genişliğine sahip köylerden örnek seçebilmek için bu bölgelerdeki köylerde "Neyman yöntemine göre tabakazı örnekleme" kullanmıştır. Diğer bölgelerdeki çeltik üreticilerini tespit edebilmek için aşağıdaki formül yardımı ile% 90 güven sınırında (z =1.645) ve ortalamadan 50 da sapma ile tabakalı örneklerneye gidilmiştir (Çiçek ve Erkan, 1996) 16
n = ----------------------------------- n = Örnek hacmi Nh= h'ıncı tabakadaki birim sayısı (frekans) s h = h' ın cı tabakanın standart sapması N= toplam birim sayısı (410) D = Örnek hatası ( d/z) d= Ortalamadan sapma(% 10 sapma kullanılmıştır) Z = Z değeri(% 95) Diğer bölgelerde çeltik tarımı yapılan köylere ait tabakalandırma bilgileri Çizel ge 2.2' dedir. Çizelge 2.2 Türkiye'de Çeltik Tarımı Yapılan Diğer Bölgelere Ait Tabakalandırma Verileri Tabaka Tabaka alt Tabaka Arazi Tabakalardaki Standart No ve üst sınırı ortalaması varlığı köy sayısı sapma (Nh.Sh) Nh.(Sh) 2 (da) (da) ort. (Nh) (Sh) ı 0-150 75.0 68.5 91 36.23 2934.63 106321.6 2 151-500 325.5 331.5 98 99.84 9784.32 976866.5 3 501-1000 750.5 769.8 123 117.62 14467.26 1701639.1 4 1001-2000 1500.5 1653.0 51 376.90 19221.90 7244734.1 5 2000-6500 4250.0 2415.8 47 613.06 28813.82 17664600.5 TOPLAM 6901.6 5238.6 1243.65 75221.93 Yukarıdaki formül kullanılmış ve 33 köyde bu araştırma yapılmıştır. Her köyde 3 çiftçiyle görüşülmüş ve böylece 33 yerleşim yerinde 99 anket yapılmıştır. Bu 3 'er üreticiden her köyden doğru bilgi verebilen bir üretici ile ayrıca görüşülerek maliyetanketi yapılmıştır. Böylece 2006 yılı için diğer bölgelerde 1 kg çeltiğin maliyeti de ayrıca hesaplanmıştır. 33 yerleşim yeri, ilçelerin 2006 yılı çeltik ekilişlerindeki oraniara göre, oransal örnekleme yöntemi ile dağıtılmış olup, örnekleme kapsamına giren çeltik üreticileri tamamen rasgele seçilmiştir. Buna göre araştırma bölgesindeki köylerden çekilen örnek sayılan Çizelge 2.3 'de gösterilmiştir. 17
Iller Samsun Çorum Sinop Kastamonu Tokat Balıkesir Çanakkale Diyarbakır Mardin TOPLAM Çizelge 2.3 Türkiye'de Çeltik Tarımı Yapılan Diğer Bölgelerde Yapılan Anket Sayıları Köy Çeltik Ekilişi Diğer Bölgeler Içindeki Sayısı (da)* Çeltik Ekiliş Payı (%) 93 ıo2 550 22.7 79 82 975 ı8.3 50 35 482 7.8 30 ı5 497 3.4 ı5 4ı08 0.9 7ı ı26 935 28.ı 34 65 8ı3 ı4.5 ı7 ı7 587 3.9 ı3 ı 45ı 0.3 402 452 398 ıoo.o Anket Sayısı 22 ı8 8 3 ı 28 ı4 4 ı 99 *Tüm çeltik ekiliş alanlan (ruhsatlı ve ruhsatsız) dahil edilmiştir. 2.2.2 Çeltik Sanayicilerinin Seçiminde Kullanılan Yöntem Türkiye'de çeltik tarımı sonunda elde edilen ürünlerin kimler tarafından satın alınıp, işlendiği ve pazarlandığını tespit edebilmek için Türkiye genelinde faaliyet gösteren çeltik işleme fabrikalannın tamamı ile (tamsayım yöntemi) görüşülmüştür. Araştırma genel olarak üç bölgede (Marmara, Karadeniz ve G.doğu Anadolu) yoğunlaştığından bu bölgelerdeki tüm çeltik fabrikalarına ulaşılmıştır. Yapılan çalışma sonucunda Türkiye'de çeşitli kapasitelerde 3 bölgede faaliyet gösteren toplam 115 çeltik fabrikası tespit edilmiştir. Bu fabrikalardan araştırma amacına ilişkin bilgiler elde edilmiştir. 2.2.3 Pirinç Toptancılarının Seçimi Çeltik fabrikalarında izlenene yakın bir yöntem pirinç toptancılarında uygulanmıştır. Türkiye' de pirinç pazarlamasının önemli merkezleri İstanbul Rami'deki "Toptancılar Sitesi" ve Ankara'daki "Gimat Toptanedar Sitesi" dir. Bu iki yerdeki pirinç toptaneılan tespit edilerek sektörün yapısı ve sorunları hakkında bilgiler elde edilmiştir. Bu şekilde İstanbul'da 15, Ankara'da 5 toptancı ile görüşmeler yapılarak toplam 20 toptancıya ulaşılmıştır. 18
2.2.. 4 Pirinç Paketleyicilerinin Seçimi Bazı toptancılar, pirinci belirli ambalajlarda (genelde 1, 3 kg) paketleyerek bölgesel ve ulusal düzeyde pazarlaınaktadırlar. Bu firmalar genelde ülke geneline dağılmış sa da ağırlıklı olarak İstanbul, Ankara ve İzmir' de yoğunlaşınışlardır. Bu firmaların yöneticileriyle de "taınsayıın" yöntemi ile görüşülınüştür. 2.. 2.5 Pirinç ve Çeltik İthalatçılarının Seçimi Araştırma genelinde yapılan çalışınalardan Türkiye'nin pirinç ve çeltik ihtiyacım karşılamayı amaçlayan ve bu doğrultuda çeltik ve pirinç ithalatı yapan 6 firma tespit edilmiş ve bunların tamamı ile görüşmeler yapılmıştır. 2.2.. 6 Tüketicilerin Seçimi Pirinç tüketimi ile ilgili bilgileri elde etmek için Türkiye nüfusunun önemli bir bölümünün yaşadığı İstanbul ili seçilmiştir. Bu illerin seçilme nedeni ise Türkiye'nin tüm bölgelerinden göç almasıdır. Dolayısıyla buralarda yapılan anketlerden Türkiye geneli ile ilgili daha gerçekçi bilgilerin elde edilmesine yardımcı olmuştur. Türkiye nüfusunu homojen bir biçimde temsil eden İstanbul' da tüketenierin oranını s aptayan bir çalışma yapılmadığından, popülasyonu temsil edecek maksimum örneğe ulaşmak için oran %50 alınınıştır (Malhotra 1993). Ayrıca örnekleme hatası klasik olarak kullanılan %5 alınmıştır. Tüketicilerin seçiminde aşağıdaki örnekleme yönteminden yararlanılmıştır. Formülden elde edilen sonuçlara göre toplam 385 tüketiciye anket uygulanmıştır. n=( z~ 2 )2p.q n= (1.96/0.05) 2 x 0,5.0,5 = 2002 =,...,385 kişi N: örnek hacmi p: Araştırma illerinde pirinç tüketenierin oranı q: 1-p d: örnekleme hatası z a/2: güveniriilik derecesi 19
Tüketiciye yönelik araştırmalarda örnek çerçevesi belirlenirken kullanılan en önemli yöntem, Sosyo Ekonomik Statü (SES) gruplarına göre dağıtım kriteridir. Yukanda hesaplanan örnek hacmi bu kritere göre belirlenmiştir. Çizelge 2.4 Türkiye ve İstanbul'da SES Gruplarının Dağılımı ve Çekilen Örnek Sosyal Sınıflar Türkiye(%) İstanbul (%) Anket Sayısı Agrubu 4,7 11,4 44 B grubu 10,3 10,8 42 Cı grubu 16,9 27,2 105 Cz grubu 13,8 15,6 60 D grubu 36,5 30,4 117 E grubu 17,8 4,6 18 TOPLAM 100.0 100.0 385 Kaynak: ACNielsen-Zet. Sınıfların tanımlanması ve birbirinden ayrılmasında semt, haneye giren toplam gelir düzeyi ve gelir düzeyi hakkında destekleyici fikir veren diğer bazı göstergeler kullanılmıştır (Yurdakul ve Koç, 1995). Buna göre; - İstanbul' da Bağdat Caddesi, Caddebostan, Levent vb. semtlerde, oturan (araştırmanın bu bölümünün yapıldığı Haziran 2006-Temmuz 2006 aylarında) aylık geliri ı 0000 $ dan fazla olan ve yazlık ve kışlık ev yamnda üst s ımf araba, telesekreter, video kamera, bilgisayar gibi varlıklardan bazılarına sahip olan aileler A grubuna; -Ataköy, Şişli, Yeşilköy gibi semtlerde, yaşayan, aylık gelir düzeyi 3000 $ile 5000 $arasında bulunan, en azından bir kışlık evi (bazı durumlarda yazlık evi de) olan ve yukanda sayılan taşınabilir eşyalardan bazılarına sahip olan aileler B grubuna -Kadıköy, Bakırköy, Üsküdar, Avcılar vb. semtlerde, oturan, bir kışlık evi olan ve geliri ı OOO-ı500 $ TL arasında bulunan orta halli aileler C grubuna; - Bağcılar, Maltepe, Bayrampaşa, Ümraniye gibi semtlerde, yaşayan aylık geliri 500 $'ın altında olan (veya bir üst gelir grubunda görünüp de nüfusu kalabalık olan) aileler de D ve E gruplarına dahil edilmişlerdir. 20
2.3 Ekonomik Analiz Yöntemleri Çeltik üreticileri, pirinç tüketicileri, çeltik fabrikası sahipleri ile pirinç toptancı ve ithalatçılarından toplanan tüm bilgiler tek tek gözden geçirilmiş ve araştırma amacına uygun olarak bilgisayar ortamında oluşturulan veri tabaniarına yüklenmiştir. Araştırmamn tüm evrelerinde uygulanan analiz teknikleri aşağıda özetlenmiştir. 2.3.1 Üretici Düzeyindeki Verilere Uygulanan Analizler Çeltik üreticilerine uygulanan toplam 237 anket için genel bir veri tabanı oluşturulmuş ve sorulan sorulara göre genel bir kodlama planı yapılmıştır. Anketler bu kodlama planına göre bilgisayara girilmiştir. Anketıerin bilgisayara girilmesinden sonra çeltik üreticileri bölgelerine göre ayrılarak her bir soru bölgesel düzeyde değerlendirilmiştir. Böylece Türkiye' de yapılan çeltik tarımının bölgelere göre olan özellikleri hakkında yorumlara ulaşmak mümkün olmuştur. Bazı araştırma bulgularının sonuçlarını yüzde oranlarına göre çizelgeler halinde vermek yeterli görülmüş, istatistiksel bir işleme gerek duyulmadan her bir çizelgenin yorumu yapılmıştır. Bazı araştırma sonuçlarında ise faktör analizi yapılmıştır. 2.3.2 İthalatçı, Çeltik Sanayicisi ve Pirinç Toptancı ve Paketçilerden Toplanan Bilgilerin Analizi İthalatçılardan elde edilen bilgiler firmanın ne kadar pirinç veya çeltik ithal ettiği, şirketin mali durumu vb. özellikleri içermemektedir. Çünkü araştırmanın amacı bu değildir. İthalatçılardan elde edilen bilgiler daha çok ithalada ilgili genel konulan (ithalatta ülke tercihi, finansman temini, ödeme koşulları, bürokratik işlemler vb.) içermektedir. Türkiye'nin çeşitli bölgelerinde üreticilerden çeltik satın alıp işleyen ı ıs adet fabrikadan elde edilen veriler ile genellikle yurtiçi pirinç ticareti yapan ı 2 adet taptancıdan elde edilen bilgilerde daha çok kapasite kullanım düzeyi, çeltik işleme ve pazarlamadaki sorunlann tespitine yöneliktir. Bu bölümde pirinç iç ve dış ticareti hakkında genel bir fikir vermek hedeflendiğinden, ithalatçı, fabrikacı ve toptancılardan elde edilen bilgilere istatistiki bir analiz uygulanmamıştır. Elde edilen bulgular çizelgeler halinde gösterilmiş ve yorumlan yapılmıştır. Yani bu bölümde daha çok yoruma dayalı analiz yapılmıştır. 2ı
2.3.3 Pirinç Tüketicilerinden Sağlanan Verilerin Analizi Araştırma kapsamına giren 385 tüketici ile yapılan anketler için, bilgisayarda genel bir veri tabanı oluşturulmuş ve sorulan sorulara göre genel bir kodlama planı yapılmıştır. Pirinç tüketicilerince anket formunda bazı sorulara verilen cevaplar için (örneğin nereden satın aldığı, Türkiye pirinç ihtiyacının bir bölümünün ithalat yoluyla karşılandığını bilip bilmeme gibi) sadece oranlardan yararlanılmış ve çizelgeler halinde yorumlanmıştır. Tüketicilerin pirinç satın alırken ithal ve yerli pirinçleri tercih etmelerindeki özellikleri tespit edebilmek ve kişi başına pirinç tüketiminde değişik sosyal sınıflar arasındaki farkların test edilmesi için de varyans analizinden yararlamlmıştır. Varyans analizi sonucunda saptanan farklılıkların hangi gruplar arasında olduğunun belirlenmesinde ise Bonferroni testinden yararlanılmıştır. Pirinç tüketicilerinin pirinç satın alırken dolgun taneli, kırıklı olup olmama, ambalaj, marka gibi bazı özellikler hakkındaki yargılarını test ederek bu özellikleri tercih etmelerindeki nedenleri tespit edebilmek amacıyla Faktör analizinden yararlanılmıştır. Satın alınan pirincin ithal olup olmamasına dikkat eden ve etmeyen tüketiciler arasında gelir, eğitim, çeşit tercih etme, tüketim miktarı, oturduğu semt, tüketicinin yaşı ve nereden pirinç satın aldığı gibi faktörler ayırma analizi ( disciriminant) ile ortaya çıkarılmıştır. 22
3.. DÜNYA'.DA ÇELTİK ÜRETİMİ ve DIŞ TICARETI 3.1 Dünya Çeltik ve Pirinç Üretimi Başlıca Çeltik Üreticisi Ülkeler(%) ABD2% Tayland4% 2005 yılı verilerine göre, Dünya çeltik ekilişinin % 88.3 'ü, üretiminin ise % 90.2 'si Asya' da gerçekleştirilmiştir. Dünyada en çok çeltik ekiliş i Hindistan' da (%28.9) gerçekleştirilmesine rağmen en büyük üretici ülke durumunda olan Çin Halk Cumhuriyeti, dünya çeltik ekilişinin % ı9.5'ine sahip olmasına rağmen üretimin% 30.2'sine sahiptir. Bu ülkeyi% 21.5'lik bir payla Hindistan izlemektedir( FAO, 2006). Dünya 2005 yılı çeltik üretimi birim alandan alınan verim artışlarından ötürü ı 980 'e göre yaklaşık %45, 1990 yılına göre ise yaklaşık % ı 5 artmıştır. Çin ve Hindistan, dünya üretiminin yarısından fazlasına sahip oldukları halde ülke nüfusları, birçok Asya ülkesi gibi, temel besin kaynakları pirinç olduğu için ürettikleri ürünlerin büyük bir kısmını kendi ülkelerinde tüketmektedir. Dünya çeltik üretimi incelendiğinde, en büyük üretici ülkenin yılda yaklaşık ı 80- ı 90 milyon tonluk üretimle Çin Halk Cumhuriyeti olduğu görülmektedir. Dekara verimlilik açısından ise Mısır ilk (954 kg/da) sırada gelmekte, daha sonra Japonya ve ABD 670-750 kg/da'lık üretimle ilk sıralarda yer almaktadır. Çizelge 3.ı 'den de görüleceği gibi Türkiye çeltikte dekara verim açısından dünya ortalamasının üzerindedir. Dünya ortalaması 404 kg/da iken Türkiye ortalaması ise FAO verileri ve resmi rakamlara göre 684 kg/da, araştırma bulgularına göre ise 700-750 kg/da civarındadır. 23
Çizelge 3.1 Dünya Çeltik Ekilişi, Üretimi ve Verimi İle İlgili Bilgiler 2004 2005 Ülkeler Ekiliş Üretim Verim Ekiliş Üretim Verim (bin ha) (bin ton) (kg/da) (bin ha) (bin ton) (kg/da) Çin 28 616 180 523 631 29 270 183 354 626 Hindistan 42100 128 000 304 43 400 130 513 301 Endonezya ll 923 54088 454 ll 801 53 985 457 Bangladeş 10 369 37 548 362 ll 100 41 104 370 Japonya ı 701 10 912 642 ı 706 ll 342 665 Taylan d 9 200 23 860 259 10 200 27 000 265 Vietnam 7 444 35 888 482 7 339 36 34ı 495 ABD ı 346 10 470 778 ı 36ı ıo 126 744 Mısır 646 6 352 984 650 6 200 954 Türkiye 90 630 700 95 650 650 Diğer 35 08ı 96000 273 35 oı5 ıo6 303 304 DÜNYA TOPLAMI 149 326 584 271 391 150185 606 268 404 Kaynak : www. fao.org, "Statical Database, Agricultural Production"2006 Mısır ve ABD Türkiye'nin en fazla pirinç ve çeltik ithalatı yaptığı ülkelerdir. Bu ülkelerin dünyada önemli bir üretimleri olmamasına rağmen dış ticarette çok etkili oldukları görülmektedir. Ticareti Yıllara göre değişmekle birlikte dünyada 580-600 milyon ton çeltik üretimi yapılırken bu üretimin yaklaşık % 5-6'sı yani 27-29 milyon tonu dünya ticaretine sunulmaktadır. Bunun en önemli nedeni pirincin, en büyük üretici olan Asya ülkelerinde temel besin maddesi olmasıdır. Hatta bu ülkelerde bazı yıllar görülen kuraklıklar özellikle Endonezya, Bangladeş, Çin gibi üretici ülkeleri de ithalata zorlamaktadır. 2005 yılı verilerine göre Dünya'da 9-9.5 milyar $'lık pirinç dış ticareti yapılmaktadır. Ticaret hacmi 1980 yılına göre (5 milyar$) yaklaşık iki kat artmıştır. İhracatçı Dünyada pirinç ihracatı yapan ülkelerin başında yine Asya ülkeleri ilk sıralardadır (Çizelge 3.2). 24
Çizelge 3.2 Dünya Pirinç İhracatı (bin ton) (2004-2006) 2004 2005 2006 ÜLKELER İhracat Miktarı İhracat Miktarı İhracat Miktarı Tayland 7 274 7 300 8 250 Vietnam 5 ı 74 5 000 4 700 ABD 3 862 3 700 3 000 Çin Halk Cum. 656 ı ıoo ı 000 Pakistan 3 032 3 000 2 900 Hindistan 4 687 3 800 4 300 Uruguay 762 700 750 AB Ülkeleri (25) 20ı ı75 ı5o Avustr~lya 52 350 ı5o Diğer Ülkeler 3 309 2 866 2 885 TOPLAM 29 009 27 99ı 28 085 Kaynak: "Grain:World Markets and Trade", USDA, 2006 Dünyada en fazla pirinç ihracatı yapan ülketaylandolup pirinç İlıracından yaklaşık 2 milyar $/yıl gelir elde etmektedir. Tayland'ı sırasıyla Vietnam, ABD ve Çin izlemektedir. Dünya toplam pirinç üretiminin % ı.8'ini üretenabd'nin, Dünya pirinç ihracatında % ı ı 'lik bir paya sahip olması ve yılda yaklaşık ı milyar $ elde etmesi de oldukça ilginçtir. 3.2.2 İthalatçı Ülkeler Pirinç ithalatında Asya ülkeleri yine ilk sıralardadır Bu ülkeler pirinç ihtiyaçlarını genellikle birbirlerinden karşılamaktadırlar. Dünyada, en fazla pirinç ithalatı yapan ülke Filipinlerdir. Bu ülkeyi Nijerya, İran ve Irak izlemektedir. AB ülkeleri pirinç ithalatıarım genellikle birbirlerinden ve az miktarda da ABD' den yapmaktadırlar Türkiye dünyada pirinç ithal eden ülkeler arasında 22 nci sırada yer almaktadır. ı 984' de 4 milyon $ karşılığı 20 bin ton pirinç ithalatı, 2005 yılında yaklaşık 63 milyon $ karşılığı ı 60 bin tona çıkmıştır. Gerçi 1984' deki ithalat çeltik tohumluğu ithalatıdır. Türkiye ı980'li yıllann 2 nci yansından itibaren pirinç ithalatında yoğunlaşmıştır. 25
Çizelge 3.3 Dünya Pirinç ithalatı (bin ton) (2004-2006) ÜLKELER Filipinler Endonezya 2004 2005 İthalat Miktarı İthalat Miktarı ı 890 ı 900 500 900 983 ı 200 786 ı 200 ı 777 ı 600 ı 357 ı 000 787 650 968 925 İran Irak Nijerya S.Arabistan Japonya AB Ülkeleri (25) Türkive TOPLAM ı53 29009 22ı 27 99ı Kaynak: "Grain:World Markets and Trade", USDA, 2006 2006 İthalat Miktarı ı 650 600 900 ı 200 ı 700 ı 000 650 925 ı6o 28 085 3.3 Dünya Pirinç Fiyatları Genel olarak Dünya borsalannda en çok Tayland ve ABD pirinçleri işlem görmektedir. Dolayısıyla dünyadaki pirinç fiyatlarını bu ülkeler belirlemektedir. Tayland pirinçleri daha çok Asya ülkelerinde pazarlanırken ABD pirinçleri K. Amerika, G. Amerika, Avrupa, Japonya ve Türkiye'de pazarlanmaktadır. Önemli ihracatçı ülkelerde 1996-2005 arası gerçekleşen fiyatlar Çizel ge 3.4' de gösterilmiştir. Çizelge 3.41996-2005 Yılları Arası Dünya Pirinç Fiyatları (FOB/$/Ton) Yıllar Taylan d ABD ı996 352 430 ı997 3ı6 439 ı998 3ı5 4ı3 ı999 253 333 2000 207 27ı 200ı ı88 29ı 2002 ı93 208 2003 ı99 270 2004 326 386 2005 305 350 Kaynak : Rice Market News, Agricultural Marketing Service-USDA 26
Çizel ge 3.4 'den de anlaşılacağı gibi dünya pirinç fiyatlan üretime bağlı olarak dalgalanmalar göstermektedir. Bunun en önemli nedeni, önemli üretici ülkelerden Tayland, Hindistan, Çin ve Endonezya'da iklim koşullanndan dolayı meydana gelen üretim eksikliği veya fazlalıklandır. Bunun yanı sıra özellikle ABD, Avustralya ve Tayland gibi çeltik üretim maliyetleri düşük olan ülkelerin üretim azlığı olan yıllardaki spekülatif fiyat uygulamalarıdır. Dünya Pirinç Fiyatlarının Seyri (1996-2005) 500~---------------------------------------------------------------------------------------------------------~ 400 300 200 100 04-------r-----~----------r------~------r-----~----------r------~-----~-----~ 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 1 +-Tayland -ll- ABD 1 Dünyada sadece pirinç ticareti yapılmamakta çeltik de dış ticarete konu olmaktadır. Bazı ülkeler dış ticarette pirinç yerine çeltik satın almayı (Örneğin Türkiye) tercih etmektedirler. Bunun en önemli nedeni çeltiğin işlenmesiyle elde edilen yan ürünlerin birçok sanayiye hammadde olabilmesidir. Ayrıca çeltik fiyatlan pirinç fiyatlarına göre biraz daha ucuzdur(5 $/ton gibi). 3.. 4 Pirinç Tüketimi Dünya ülkelerinin kişi başına pirinç tüketimlerini inceleyen bir kaynak bulunamamıştır. Ancak bunu hesaplamak da oldukça kolaydır. Bir ülkenin yıllık pirinç tüketimi üretim, stok ve ticaret rakamlan yardımıyla hesaplanabilir. Buna göre yılbaşı açılış stoğu, üretim ve ithalat rakamlan toplamından ihracat ve yıl sonu stok miktan düşülerek yıllık toplam pirinç tüketimi hesaplanabilir. Bu hesaplamadan çeltik üretiminin %60'ının pirinç olacağı varsayılmalı ve (% 5) tohumluk için ayrılan miktar düşülmelidir. Yıllık toplam tüketimin ilgili ülke nüfusuna bölünmesiyle de kişi başına yıllık pirinç tüketimi hesaplanmaktadır. Her ülkede pirinç tüketimi farklılıklar göstermektedir. 27
Pirinç genelde Asya ülkelerinin temel gıdası olduğu için bu ülkelerde tüketim oldukça yüksektir. Kişi başına tüketimin en yüksek olduğu ülke, yıllık 180 kg'a yakın pirinç tüketimi ile Vietnam' dır. Avrupa Birliği ülkelerinde pirinç tüketimi son derecede az olup yıllık kişi başına yaklaşık 5 kg olup Türkiye'de ise 8 kg civarındadır. Bu yönteme göre bazı ülkelerin pirinç tüketimleri özetlenmiştir. Çizelge 3.5 Bazı Ülkelerde Toplam Pirinç Tüketimi ve Kişi Başı Pirinç Tüketimi (kg/kişi) TÜKETiME İLİŞKİN BİLGİLER (2005) Ülkeler.Çeltik.~irinç Dış Tüketime U retimi U retimi Ticaret Ayrılan Nüfus Tüketim (bin ton) Farkı Miktar (milyon) (kg/kişi) ABD 10 470 6 806-3 430 3 444 276 12.5 Çin 180 523 117 340-2 807 105 589 1.274 82.9 Mısır 6 352 4 129-295 3 123 67 46.6 AB (25) 2534 1444 +470 1917 375 5.1 Hindistan 128 000 83 200-2 521 73 945 998 74.1 İran 3 500 2 275 + 850 2 188 67 32.7 Nijerya 3 542 2 302 + 688 2 556 109 23.4 Pakistan 8 320 5 408 -ı 790 2 201 152 14.5 Rusya 572 372 + 598 849 147 5.8 Vietnam 36 341 23 642-4 595 13 961 79 176.7 Türkiye 630 410 + 323 543 71 7.6 Kaynak : wwww. fao.org' dan derlenen bilgilerden hesaplanmıştır. 28
4. TÜRKİYE PİRİNÇ PiYASASININ TEMEL ÖZELLİKLERİ Türkiye ı 980 'den önce büyük miktarlarda pirinç ithal etmeyen bir ülke konumunda idi. O yıllarda da pirinç üretimi ülke ihtiyacına yetmiyordu. İhtiyaç ikame ürünler olan bulgur ve makarna ile karşılanıyordu. Çünkü yeterli döviz olmadığı için ithalat çok zor koşullarda yapılmaktaydı. ı 984 yılından sonra Türkiye' de izlenen politikalar sonucu özellikle başta pirinç olmak üzere birçok gıda maddesinin ithalatı önemli artışlar göstermiştir. Pirinç ithalatımn başlaması ve bunun yanında özellikle ı990'lı yılların ikinci yarısından sonra yurtiçi üretimde artışlar yaşanınası nedeniyle tüketim artışları da görülmeye başlamıştır. 4.1 Türkiye Çeltik ve Pirinç Üretimi Türkiye'nin birçok bölgesi ekolojik yönden çeltik tarımına uygun ve dekardan elde edilen verim Dünya ortalamasının üzerinde olduğu halde Türkiye çeltikte kendine yeterli değildir. Türkiye' de yıllara göre değişmekle birlikte yaklaşık olarak 70-ıoo bin hektar alanda çeltik tanını yapılmaktadır. Üretilen yaklaşık 550-650 bin ton çeltikten 330-390 bin ton pirinç elde edilmektedir. Bu kadar pirinç Türkiye'nin ihtiyacına yetmediğinden ihtiyacın bir bölümü (%30-50) yurtdışından ithalat yoluyla getirilmektedir. Birçok tarım ürününde olduğu gibi uygulanan yanlış politikalar sonucu pirinçte kendine yeterli olabilecek olan Türkiye, net İthalatçı bir ülke olmuştur. ı990'lı yılların başmda yoğunlaşan ithalat 2003 yılı verilerine göre Türkiye pirinç üretiminden fazladır. 2003 yılından sonra görülen üretim artışlan sonucunda yurtiçi üretim artmış, ithalat miktarı azalmıştır. Bunun da en önemli nedeni Türkiye çeltik ekilişlerinde ağırlıklı olarak "Osmancık" isimli tohumluğun kullanılmaya başlamasıdır. Bu tohumluk oldukça verimli olduğu ve pazarlama sorunu bulunmadığı için üreticilerce tercih edilmektedir (Gaytancıoglu, 2006). Çizelge 4.ı 'de ı980-2006 yılları arasındaki çeltik ekiliş, üretim ve verim rakamları verilmiştir. Çizel ge 4. ı' den de anlaşılacağı üzere TUİK (Türkiye İstatistik Kurumu) verileri ile saha araştırmasından elde edilen sonuçlar arasında farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılıklan pirinç ve çeltik piyasasında faaliyet gösteren herkes kabul etmektedir. TUİK sadece Tarım İl ve İlçe Müdürlüklerinden elde edilen resmi rakamlara göre istatistiki bilgileri yayınlamaktadır. 29
Halbuki yapılan bu çalışmada Tarım İl ve İlçe Müdürlüklerindeki Çeltik Komisyonlarından elde edilen bilgilerin yanında Ziraat Odaları, DSİ Bölge Müdürlükleri, Çeltik Fabrikalan yöneticilerinden de bilgi toplanmıştır. En önemli bilgi kaynağı ise Türkiye' de çeltik tanmını yoğun bir şekilde yapan bazı il ve ilçelerdeki birçok köyün gezilerek üreticilerden elde edilen bilgilerdir. Elde edilen tüm bilgiler araştırma ekibince gözden geçirilerek yorumlanmıştır. Akla şu soru gelmektedir. Neden resmi rakamlarla üreticinin ekiliş rakamlan birbirini tutmuyor? Bunun nedeni çok basittir. Rakamlar arasındaki bu istikrarsızlığın en önemli nedeni Türkiye' de çeltik tarımının kanunla yapılmasıdır. Çeltik ekim kanununun yetki verdiği çeltik komisyonlarına üreticilerce ödenen "sıhhi ruhsat ücreti"' dir. 2006 yılında birçok yerde dekar başına 1.5-2 YTL civarında belirlenen bu ücreti birçok üretici eksik yatırmıştır. Örneğin 50 dekar çeltik eken bir çiftçi 30 dekar beyan etmiştir. Dolayısıyla 20 dekar "kaçak" ekilmiştir. Geçmiş yıllarda da kaçak ekimler olmuştur. Ancak özellikle 2000 ve 2001 yıllannda yaşanan ekonomik krizler kaç ak ekimleri arttırmıştır. Hiç para yatırmayan yani tamamen kaçak ekim yapan genelde olmamıştır çünkü TMO alımları için üreticilerden sıhhi ruhsat ücreti belgeleri istenmektedir. Bu çalışma deneyimli bir araştırma ekibi tarafından yapılmış, Türkiye çeltik ekilişinin % 93 'ünün yapıldığı Trakya, G.Marmara ve Karadeniz bölgeleri gezilerek sadece Resmi kurumlarla değil Ziraat Odaları, çeltik fabrikaları, üreticilerle yapılan köy kahvesi toplantılarına göre ekim alanları belirlenmiştir. Birim alan verimleri de çiftçilerce "vergi alırlar" endişesiyle düşük gösterilmektedir. Resmi rakamlara göre Türkiye çeltik verimi 500-600 kg/da arasında değişirken ortalama verimin 700 kg/da olduğu yine piyasalarcakabul edilmektedir. 30
Çizelge 4.11980-2006 Arası Çeltik Ekiliş, Üretim ve Verim Miktarları Yıllar Ekiliş Alanı (ha) Üretim (ton) Verim (kg/da) 1980 52000 239 000 458 1985 62000 270 000 436 1990 53 000 230 000 434 1995 52 051 269 123 517 2000 65 000 338 000 563 2001 60000 360 000 600 2002 70000 360 000 514 2003 70000 372 000 531 2004 80000 560 000 700 2005 85 000 600 000 650 2006 95 000 650 000 684 2006* ı 014 000 709 800 700 Kaynak :"DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı" Çeşitli Yıllar, www.fao.org ve Tarım Bakanlığı Kayıtları (2006) * Araştırma bulgularından elde edilen sonuçtur. Gerçekte ekim alanlarında ve üretim rakamlarında % 8-1 O düzeyinde bir yamlma vardır. Bu yamlmalar bazı ekilişlerin çiftçilerce beyan edilmemesinden kaynaklanmaktadır. Gerçi 2005 ve 2006 yıllarında beyan edilmeyen alanlar TMO'nun alım yapma gerekçesinde "beyan" zorunluluğu getirdiği için azalmıştır. Resmi rakamlarla, çiftçilerin gerçekleştirdikleri rakamlar arasında farklılıklar olsa da Türkiye'nin ürettiği pirinç kendine yetmemektedir. 1980-2006 Yılları Arasında Türkiye Çeltik Ekilişi (da) 1200000--------------------------------------------~ 1000000 800000 600000 400000 200000 o 1980 1985 1990 1995 2000 2001 2001 2002 2003 2004 2005 2006* _._Ekiliş Alanı (ha) 31
Türkiye'nin birçok bölgesi çeltik tarımına uygun olduğu halde üretim Marmara ve Karadeniz bölgelerinde yoğunlaşınıştır. Bu iki bölge dışında çeltik üretimi rağbet görmediğinden çeltik ekiliş alanları da 70-100 bin hektarlarda değişmektedir. Ekim alanlan sadece 1980'li yıllann ilk yansında önemli artışlar göstererek 70 bin hektarların üzerine çıkmış, ikinci yarısında ise 50-55 bin hektarlara gerilemiştir. Çeltik kuraklıktan en çok etkilenen bitkilerden biri olduğu için özellikle 1991 yılında ülke genelinde yaşanan ciddi kuraklıktan çok olumsuz etkilenmiş ve çeltik ekilişi 40 bin hektarlara çeltik üretimi de 200 bin tonlara gerilemiştir. 1980-2006 Yılları Arasmda Türkiye Çeltik Ekilişi (da) 800000~----------------------------------------~ 700000 600000 500000 400000 300000 200000 100000 04---+---~~~~---+--~--~--~--+---~~~~ -11--Üretim (ton) Türkiye'de birim çeltik verimi, 2005 yılı rakamlarına göre 70.0 kg/ha' dır. Bu miktar dünya verim ortalaması olan 40.4 kg/ha'ın oldukça üzerindedir. Ancak Türkiye ile aynı paralelde bulunan benzer ekolojiye sahip ülkelerin çeltik verimlerinden (İspanya' da 69.3 kg/ha, Yunanistan'da 78.3 kg/ha) düşüktür (FAO, 2006). Türkiye'deki ekilişlerde önemli artışlar görülmektedir. Bunun nedeni birim alandaki verim artışlandır. 1980'de hektardan 48.5 kg çeltik alınırken bu rakam 1990'larla birlikte 50-60 kg'lara, 2000'li yıllarla birlikte 70 kg!ha'lara ulaşmıştır. Bunun da en önemli nedeni Türkiye çeltik ekilişlerinde ağırlıklı olarak Osınancık-97 isimli tohumluğun kullanılınaya başlaınasıdır. Bu tohumluk oldukça verimli olduğu ve pazarlama sorunu bulunmadığı için üreticilerce tercih edilmektedir. Ayrıca çeltik sulu tarım yapılan alanlarda rakip ürünlere göre (mısır, ayçiçeği, ş.pancarı,vb.) en fazla gelir getiren üründür. Bundan dolayı ekilişinde sürekli artışlar görülmüştür. 32