SAYI:9 FELSEFE DÜNYASI ÜÇ AYDA BİR ÇIKAR EKiM 1993 Sahibi: Türk Felsefe Derneği Adına Başkan Prof. Dr. Necati ÖNER Sorumlu Yazı İşleri. Müdürü: Pro(Dr. PJhrnetİN~ YazıKurulu Prof. Dr. Necati ÖNER Prof. Dr. Kenan GÜRSOY Prof. Dr PJhrnet İN~ poç. Dr._. Sabri BUYUKDUVENCI Arş. Gör. Dr. RecepKILIÇ Arş. Gör.. Hüseyin TOPDEMIR Arş. Gör. Erdal CENGİZ KDVdahil Fiyatı: 25.000 Yıllık Abone: 100.000 Abone olınak için ücretin Vakıflar Bankası Kızılay Şubesi'ndeki 200 73 ll no'lu hesaba yatırılınası yeterlidir. Dizgi Bülent SEZER Baskı: Özkan Matbaacılık Ltd. Şti. 1993/ANKARA Mektuplaşma Adresi: P.K. 21- Yenişehir ANKARA NecatiÖNER İÇİNDEKİLER BiçiınselDoğn:ıluk... 2 Alnnet İNAM Schopenhauer'da Estetik Kurtuluş... 8 Abdulkuddüs BİNGÖL Erzurum'lu İbrahim Hakkı'run Afşar İlirn An1ayışı... 14 TİMUÇİN Macit Gökberk Hocamızın Ardından... ~... 21 EsirıKAHYA Orta Öğretirrıde Bilim Tarihinin önemi... :... 25 ömer Naci SOYKAN Türk Postmodemizrrıi... 33 Sabri BÜYÜKDÜYENCİ : Aristoteles'te MutlulukKavramı....41 Yasin CEYLAN Kavraın Üzerirıe....46 Elisabeth ÖZDALGA TarihveÖtesi... 51 RecepDURAN Zihinsel VarlikMeselesi... 60 İbrahimEMİROÖLU Petitio Prirıcipii Nedir?... 65 EmelKOÇ Fenomenoloji Bilim midir?... 75
ARİSTOTELES'TE MUTLULUK KAVRAMI* Sabri BÜYÜKDÜVENd** Sayın Başkan, Değerli dinleyenler, Tebliğimde Aristoteles'te 'mutluluk' kavramıru çözümlerneye çalışarak insarun eğitilmesine ilişkin bazı belirlemelere ulaşmayı deneyeceğim. Aristoteles'in bu konudaki temel yargısı çıkış noktaını oluşturmaktadır; O'na göre tüm insanlar mutluluğu arar. Mutluluk insan yaşamının ereğidir: 11 Mutluluk ya da insansal iyi ruhun mükemmel olana uygun biçimde ya da çeşitli mükemmellikler arasında en iyisine uygun olarak etkinliğidir... Bu etkinlik yaşam boyu sürmek durumundadır// (Ethics, I, 7, 1098a). Şimdi nasıl oluyorda mükemmel etkinlikleri sürdürme drurumunda oluyoruz? Bu, doğuştan mıdır? Öğretimle mi yoksa alışkanlıkla mı kazanılır? Aristoteles bunun doğuştan olmadığını savlar; Tanrısal bir yetenek te değildir bunlar çünkü Metafiziğinden anlaşıldığı kadarıyla (Tanrı) herhangi birşey yapan ya da veren olarak düşünülemez. Duyusal yetkinlik dışında bunlar Tanrı vergisi değildir. Doğal donanımın dışında geri kalan eğitimin başarısıdır ya da başarısızlığı. Aristoteles'e göre insan yaşayan bir organizmadır; ruhu olan bir beden Tıpkı genç meşe ağacının tam olarak gelişmiş bir meşe ağacı biçim ve etkinliğini kazanma isteği ve çabası içinde olması gibi gelişmemiş, formkazanmamış insan da güçlerinin mükemmel bir işleyişine ulaşmayı amaçlamaktadır. Başka bir deyişle, her varlığın ergo'nu (işlevi) kendi formunu elde etmek ve kendine özgü uygun etkinliği yerine getirmektir. Daha fazlasını yapamaz. İnsan-altı organizmalarda bu başarı doğal olarak gerçekleşirken insanda kendi *. 1993 Felsefe Kongresinde sunulan bildiridir. **. Ankara Üniversitesi, Felsefe Doçent i. FELSEFE DÜNY AŞI, SA YI: 9, EKİM 1993
42 ARİSTOTELES'TE MUTLULUK KA VRAMI çabasırun işe koşulmasına bağlı olmaktadır. Bu da zorunlu olarak bir dizi aşamaları içerir. Çok kısa bir yaşam bu nedenle mutlu bir yaşam değildir (Aristoteles'in, çocukların mutlu olamayacağını söylemesinin nedenlerinden biri de budur; diğeri ise onların henüz mükemmel etkinlik için yetkin olmamalarıdır.). Aristoteles, Etiğinde, mutluluğun ruhun mükenunele uygun etkinliği olduğunu söyledikten sonra şunu ekler: "... Şayet birçok mükemmellik varsa bunların en iyisi ve en yetkinine uygun olan etkinlik'' en mükemmel alanıdır. Bu noktada ortaya çıkan soru, ruhun hangi etkinliklerinin en mükemmel olduğ;u_2_ur; Ahlaksal-olan mı yoksa anlığın etkinliği mi? Bu soruya ilişkin çözümlemeler Aristoteles'in Etiğinin II., VII., ve X. kitaplarında ve Politika'nın VII. kitabında yer almaktadır. Bilindiği gibi Aristoteles üç tür düşünme ayırmaktadır; kuramsal, Uygulamalı, Yaratıcı. Buna göre üç esas zihinsel erdem vardır: Birincisine Sophia, ikincisine Phronesis ve üçüncüsüne de 'techne' der. Saf entellektüel etkinlik aluaksal, siyasal ya da askeri etkinliklerden daha mükemmeldir. Anlığın mükemmel etkinliği ergonunu (işlevini) iyi bir biçimde yerine getirdiği etkinlik.i:ir. Ne zaman anlık işlevini iyi bir şekilde yerine getirmektedir? Anlığın ereği hakikat ya da hakikati bilmektir. Hakikate ulaşma anlığın işlevidir. Kuramsal düşünme hakikate ulaştığında mükemmeldir. Bu en yüksek kavramların bilinmesine Aristoteles 'theoria' der. Theoria'ya yönelrıi.ekle insan tam bi,r mutluluğa ulaşır. Bu yönelişte 'sezgi' ve 'bilim' önemli yer tutar. Aristoteles'in sezgi ile kastettiği temel kavranılan ve öncüileri kavrama yeteneğidir. Bilim ise sezgi ile kavranılan temel öncüllerden geçerli sonuçlar çıkarabilme yeteneğidir. Bu sezgi ve tümdengelinıli akıl yürütmenin birleşmesiyle 'akıl' birçok alanda belirli bilgi sistemleri geliştirebilmektedir. Kuramsal aklın konusu değişen, rastlantısal olan değil, zorunlu ya da değişmeyendir ve üç alanda yer alır: Fizik (Biyoloji ve Psikoloji'yi de içerir), Matematik (sayılar, üçgenler, vs.) ve Metafizik Aristoteles, mutluluk tefekkür (düşünüm)dür dediği zaman demek istediği kurarnsal aklın bu üç alandaki işlemesidir. Tefekkür (düşünüm) yaşamı kendi içinde değerlidir ve meselerıin özünü bilmeye yöneliktir. Pratik (uygulamalı) akıl ise ne yapılacağını bilmekle ilgilidir. Kuramsal düşünmede amaç hakikati yalnızca kendisi için bilmekken, Pratik düşünmede amaç hakikati alılaksal ve siyasal eylemi de hesaba katarak bilmek.i:ir. ( Yaratıcı düşünmede ise amaç hakikati birşey yapma amacıyla bilmektir. Aksiyon adanu, şeylerin nasıl olduklarını düşünse bile asıl ezeli olanı değil, gö- 0 reli olanı ve şimdiyi düşünmektedir. FELSEFE DÜNYASI, SA YI: 9, EKİM 1993
SABRİ BÜYÜKDÜYENd 43 Bu durumda ahlaksal mükenunel etkinlik kendi içinde mükenunel bir etkinlik olmasina karşın ayru zamanda bir araç olarak ya da sonuçlan nedeniyle de arzu edilir. Her pratik yapıp-etmenin var oluş nedeni yaratanda bulunur, yaratılmış şeylerde değil. Bu nedenle birşey ortaya koymak arnacı taşıyan 'teclıne 'nin ereği kendi içinde değil, birşey ortaya koymadadır. Bu nedenle, ereği kendi içinde olan tefekkür (düşünüm) en yüksek mutluluktur. Ahlaksal, siyasal ve askeri türden bir mutluluk oluştunnaktadır. Öyleyse 'mutluluk' bir tür çalışmayla ya da 'eğitimle' kazanılır. Burada Aristoteles'in demek istediği; bir tür eğitimle belirli erdemleri kazanarak kendimizi mükenunel zihinsel ve pratik etkinliğe vermemiz durumudur. Bu durumda eğitimin üç öğesi söz konusu olmaktadır: Doğumla gelen, eğitimle edinilen ve akıl yürütmeyle öğrenilen. Bu belirleme ayru zamanda mükenunel etkinliklere ulaşabilrnenin yolunu da göstermiş olmaktadır. Bu belirlemeyi bir soru daha ekleyerek açmak istiyorum. Hangi tür erdemler geliştirilmek durumundadır? Bu soruya Aristoteles'in verdiği yanıt, iyi yaşama yol açacak tüm erdemler şeklindedir. Bu konuda Politika'sında uzun bir liste vardır: Cesaret, Ölçülülük, adalet, doğruluk, dostluk, haksızlığa karşı koyma, espri yeteneği, ruh yüceliği, vb. bunlardan birkaçıdır. Zihinsel erdemler öğretim yoluyla kazant labilir. Bu nedenle zaman ve deneyim gerektirir. Diğerleri ise yalnızca öğretimle gerçekleştirilemez. Alışkanlık kazandırma ya da uygulama yoluyla öğretilebilirler. Yani, ahlaksal erdemler alışkanlık kazanma sonucu ortaya çıkar; belirli duygu ve istemleri denetim altında tutmakla gerçekleşir. Oysa insan için en yüksek ve gerçek mutluluk, kuramsal bilim ve felsefede anlığın hiçbir kayıt ve sıriırlama altında kalmadan yaşama geçirilmesinde yatar. Ahlaksal erderıılerin doğası ise 'altın or~ ta' ya da bir tür dengedir. Bu nedenle doğru eylemler kendilerine göre değil ( aşırılıklanna göre değerlendirilebilir. Bu nok.iada Aristoteles'in erekçimi (teleologist) yoksa deontologist mi olduğu tartışılmaktadır. Bu konuda ayrıntıya girmek istemiyorum. Ancak O'na göre öfke, para harcama, yemek yeme gibi konularda kişi iki şekilde yanılabilir; ~nya kaçmak ya da eksik davranmak Ve bu nedenle doğru yol ölçülü olmaktayatmaktadır;-her-bir erdem için iki kusur söz konusudur!~pü:ı_çak ~altın orta' herkes için ayru değildir; görecelik vardır. Sözgelimi, 'öfke' meselesinde erdenıli davr;ınış kızgınlık ile kayıtsızlık arasında bir orta yoldur. Tehlike karşısında cesaret erdemi atılganlık ile korkaklık arasında bir orta yoldur. Bu, ünlü 'altın orta' doktrinidir. Ancak gerçekten bize ahlaksal mükenunel eylemin ölçütünü vermekte midir? Öyle görülüyor ki, iki aşırılık arasında orta noktayı bulacak matematiksel bir formül söz konusu değildir. Aristoteles'in bu konudaki ya.k.ıaşırnı şudur: "... Herhangi birşeyde ortayı bulmak güçtür... herkes kızabilir... ancak doğru kişiye, yeterince, doğru zamanda ve doğru bir şekilde kızmak kolay değildir... "
44 ARİSTOTELES'TE MUTLULUK KA VRAMI (Ethics, II, 9, 1109a.). Başka bir deyişle, 'ortayol'nn ne olduğunu anlamaya çalışarak 'doğru'nun ne olduğunu bulamayız; doğru'nnnne olduğnnu aniayarak orta yol 'u bulmak durumundayız. Burada doğru eylem matematiksel bir formül ile değil geometrik bir orantı ile belirleruniş bir 'orta yol' dur. Başka bir deyişle, ahlaksal mükennnel eylemde benim ölçüm başkasıdır; söz gelimi, sindirim güçlerin normal insanın ki gibiyse alman gereken besin miktarı da normal insanın gereksinim duyacağı miktarda olacaktır. Konu çocuk olduğunda cevap için öğretmenine gidebilir, ancak öğretmenin ölçütü nedir? Nasıl bilmektedir? Zaman zaman Aristoteles'in verdiği yanıt şöyledir; 'iyi insan' doğill-olanın ölçüsüdür; yani, iyi insanın doğru olduğunu düşündüğü şey doğrudur. Belki de böyledir ancak o zaman ilk önce 'iyi insan'ın kim olduğum belirlemek için bir ölçütümüz olmalıdır ve problem de burada yatmaktadır. Görülen o ki, izlenecek orta yolu ya da yapılacak doğru şeyi belirlemede hiçbir ölçüt ya da ilke bulunmamaktadır; bunu kişi ancak her bir özel durum- 1_ (da' bu tür sezgi ile, ahlak duygusu ile]a da tecrübe ve eğitimle kazarnlan mül keınmellik duygusu ile söyleyebilir. Onemli olan doğru ya da soylu olanı yap- O mada zevk duyma eğilimini geliştirmeldir. Şayet insan tüm tercih ve eylemlerinde bu eğilimi gösteritse kendisi ve eylemleri tam olarak doğru ya da iyidir. Kuşkusuz insanlar ve eylemleri salt doğru olanı yapmaya çalıştıklarından dolayı ahlaksal olarak mükemmel değildir; aynı zamanda gerçekten doğru olanı yapıyor olmaları gerekir. Başka bir deyişle, iyi niyet kadar bilgi de gereklidir. Burada kanımca ortaya çıkan sorun ölçen, biçen, hesaplı bir akıl tutumunun önerilmesidir. Bunun ise gençlerden çok orta yaşlılara uygını olduğu da düşünülebilir. Fedakarlık, kahramanlık durumları söz konusu olduğnnda bu ilkenin yeterliği tartışmalı olmaktadır. Özetle, insan yaşamının amacı ve buna nasıl ulaşılabileceği sorunu Aristoteles'in temel sorunudur. Bu soru ve sorun kaçınılmaz olarak bir eğitinı tartışmasını da gündeme getirmektedir. İnsanın gelişimi kendi ellerindedir. Bu noktada Aristoteles'te varoluşcu motifler gözlenmektedir. Akıl gücüne sahip bir varlık olarak insan kendi gelişiminin yönünü belirlemede bir ayrıcalığa ve sorumluluğa sahip olarak görülmektedir. 'Batı felsefesi Platon ve Aristoteles'e düşülen bir dipnottan ibarettir' belirlemesi bu bağlamda da geçerliğini sürdürmektedir. John Dwey incelendiğinc;le bu daha da açık olarak gözlenmektedir. 'Yaparak-yaşayarak öğrenme' ilkesi buna bir örnektir. Oysa Aristoteles bu ilkeyi' ahlaksal erdemler' alanı için öngörmektedir. Sözün özü, Aristoteles' in deştiği sorun hala önemini koruınal..iadır. Şayet insanın eğitimiyle uğraşanlar birçok meşguliyederi arasında bir an için durtıp 'tüm bunları ne amaçla yapıyorum?' diye kendilerine bir soru yöneltebilirlerse, sanıyorum, işlevlerini daha yetkin kılma yolu da açılmış olacakt-ı r. 'ı 1 FELSEFE DÜNYASI, SA YI: 9, EKİM 1993
SABRİ BÜYÜKDÜVENCİ 45 KAYNAKLAR Aristoteles. Politika (çev. Mete Tuncay), Remzi Kitabevi yayını, İst. 1983. Ernest Barker. The Politics of Aristotle, New York: Galaxy Books, Oxford University Press, 1962. Bedia Akarsu. Ahlak Öğretileri, Remzi Kitabevi, İst. 1982. H.H. Joachim. Aristotle: The Nichomachaen Ethics, Oxford: The Ciarendon Press, 1951. Mübahat Türker-Küyel. Aristoteles ve Farabi'nin Varlık Öğretileri, DTCF Yayını, Ankara 1969 ~ ve Düşünce W. D. Ross, Aristotle, Cleveland: Meridian Book, Ine., The World Publishing Company, 1959. W.K.C.Guthrie. The Greek Philosophers-From Thales to Aristotle, Methuenand co ltd, London 1967. F.E.Peters. Greek Philosophical Terms:A Histerical Lexicon, New York University Press. Jacques Maritain. Education at the Crossroads, New Haven: Yale Paperbounds, Yale University Press, 1960. William K.Frankena. Three Historic31 Philosophies of Education, Keystones ofeducation Series, Scott, Foresrnan and Company, Glenview, illinois, 1965.