Ayçiçeğinde (Helianthus annuus L.) Kısıntılı Sulama Analizi

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8()-005 38 KSU Journal of Siene and Engineering 8()-005 Ayçiçeğinde (Helianthus annuus L.) Kısıntılı Sulaa Analizi Cafer GENÇOĞLAN, Serpil GENÇOĞLAN, Cua AKBAY 3, Kenan UÇAN KSÜ, Ziraat Fakültesi, Tarısal Yapılar ve Sulaa Bölüü, Kahraanaraş Tarı İl Müdürlüğü, Kahraanaraş 3 KSÜ, Ziraat Fakültesi, Tarı Ekonoisi Bölüü, Kahraanaraş ÖZET: Bu çalışa, Kırklareli koşullarında yetiştirilen ayçiçeğinin su veri, su gelir ve su aliyet ilişkilerini kullanarak kısıntılı sulaa analizi yapak ve alternatif sulaa düzeylerini belirleek aayla yapılıştır. Ayrıa, bulunan alternatif su düzeyleri ile denee sonuçları karşılaştırılıştır. Ayçiçeğin değişken ve topla aliyeti uygulanan sulaa suyu iktarlarına bağlı olarak 47.-70.9 $ ha - ve 85.-408.8 $ ha - arasında değişiştir. Topla sabit aliyet ise 37.9 $ ha - olarak hesaplanıştır. Ayçiçeği değişken ve sabit aliyeti, topla aliyetin %66 ve %34 ünü oluşturaktadır. Doğrusal aliyet ve ikini dereeden gelir fonksiyonu sırasıyla (0.0w+88.6 ve R( -0.0006w + 0.86w + 87.4 şeklinde bulunuştur. En yüksek sulaa suyu ( ); arazinin ( l ) ve suyun kısıntılı ( w ) olduğu koşullardaki ekonoik en uygun su seviyeleri; arazinin ( el ) ve suyun kısıntılı ( ew ) olduğu koşullardaki denk gelir su kısıntı seviyeleri 694, 530, 404, 365 ve 35 olarak bulunuştur. Bunların göre sulaa suyu kısıntı düzeyleri ise sırasıyla 4, 4, 47 ve %66 dır. Sulanaak ha lık alanın sulaa suyundan kısıntı yapılarak.95 ha sulanabilekte ve veri artışı ise %6 ya yükselektedir. Suyun bol olduğu yerlerde sulaa suyu ve l düzeylerinde, kıt olduğu yerlerde ise w, ew ve el düzeylerinde uygulanabilir. Sonuçta, sulaa progralaasında he bitki su gereksinii he de üreti girdilerinin göz önünde bulundurulasının ekonoik olaağı açıktır. Anahtar Kelieler: Ayçiçeği, kısıntılı sulaa, aliyet, analiz Defiit Irrigation Analysis in Sunflower (Helianthus annuus L.) ABSTRACT: Crop yield is priarily water-liited in the arid and sei-arid agriultural areas of Turkey. Aount of irrigation water ould be as uh as water whih produes eonoi rop yield. Objetive of this study was to analyze analytially defiit irrigation of sunflower and to deterine alternative defiit irrigation water levels using water yield relationship of sunflower, ots and revenue funtion. Besides, alternative defiit irrigation water levels were opared with the experiental results. Total variable and total osts hanged between 47. and 70.9 $ ha -, and 70.9 and 408.8 $ ha -. Total fix osts was 37.9 $ ha -. Total variable and fix osts were 66% and 34% of the total osts, respetively. Linear sunflower ost and revenue funtions were found out as (0.0w+88.6 and R( -0.0006w + 0.86w + 87.4. Maxiu irrigation water ( ), eonoi optiu level of irrigation water for the land-liiting ( l ) and water-liiting ( w ), equivalent defiit level for the land-liiting ( el ) and waterliiting ( ew ) for sunflower yield were alulated as 694, 530, 404, 365 and 35 and defiit levels aording to were 4, 4, 47 and 66%, respetively. ith water saving fro ha, a field of.95 ha ould be irrigated and yield inrease resulted in 6%. here water is abundant, appliation levels of irrigation water ay be at the levels of and l, but where water is sare, appliation levels ay also be levels of w, ew and el. Both rop water requireent and prodution osts ust be onsidered when irrigation appliation was ade. Key ords: Sunflower, defiit irrigation, osts, analysis GİRİŞ Bitkisel üretide ana sınırlayıı eten sulaa suyudur ve uygulanaak sulaa suyu iktarı ekonoik üreti için yeterli düzeyde olalıdır. Yarı kurak ve kurak ikli kuşağında yer ülkeiz düzensiz bir yağış dağılıına sahiptir. Bazı bölgelerde topla yağış ekonoik düzeyde bitkisel üreti yapılabileek iktarda olasına rağen yağışlardaki düzensizlikler nedeniyle ekonoik düzeyde üreti yapayı zora sokakta ve bazen de ikansız kılaktadır. Ekonoik düzeyde üreti yapabilek için bitkilerin su gereksinilerinin karşılanası gerekektedir. Diğer yandan hızlı nüfus artışı, tarı dışı sektörlerin artan su talebi, su kaynaklarının kirlenesi tarıa ayrılan su iktarını azaltaktadır. Azalan kıt su kaynakları, yalnız bitki su gereksiniini değil ekonoikliği de göz önünde bulundurularak tarısal üretide kullanılalıdır. Suyun bol olduğu yerlerde arjinal su artışının sıfır üreti artış noktasına, suyun kıt olduğu yerlerde ise arjinal su artış aliyetinin arjinal gelir artış aliyetine denk olduğu noktada uygulanalıdır. Bu sulaa düzeylerinden ikinisi kısıntılı sulaa tekniğini gündee getirektedir. Kısıntılı sulaa, bitkileri bir iktarı su stresine sokarak aliyeti azaltan ve geliri artıran stratejik sulaa tekniğidir. Kısıntılı sulaa su aliyetinin yüksek ve su kaynağının kıt olduğu yerlerde kar artışı sağlayabilir (English ve Raja, 996). Dünyanın farklı yerlerinde kısıntılı sulaa su stresine karşı kısen dayanıklı bir çok bitkide başarı ile uygulanaktadır. Anak kısıntılı sulaayı patateste uygulaak zordur. Çünkü yuru oluşuundan heen sonra kısa süreli bir su stresi patates veri ve kalitesini düşürektedir (Shok ve ark., 993). Bunun tersine su

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8()-005 39 KSU Journal of Siene and Engineering 8()-005 stresi bazı bitkilerde kaliteyi artırabilir. Örneğin su stresi tahıllarda protein içeriğini; paukta lif uzunluğunu ve dayanıını; üzüde ve şeker panarında şeker oranını artıraktadır (Krieg, 986; Musik ve Porter, 989; Uçan ve Gençoğlan, 004). Kısıntılı sulaa, Aerika Birleşik Devletleri, Afrika ve su yetersizliği olan dünyanın diğer yerlerinde yaygın olarak uygulanaktadır (English ve ark., 990). Trier (990) Pakistan da bitkilere uygulanan su iktarının bitkilerin gereksinii olan su iktarında %35 daha az olduğunu ifade etektedir. Sarwar ve Perry (00), bitkilerin gereksinii olana suyun %60 ı uygulandığı zaan veride %5 lik bir azala olduğunu belirleişlerdir. English ve ark. (990a) kısıntılı sılaa ile bitkinin gereksinii olan suyun %50 si uygulandığı zaan veride, ta sulaa uygulaasına göre %36 lik azala olduğunu bildirektedirler. Kısıntılı sulaa su-veri ilişkisine bağlı olarak yürütülür. Sulaa suyunun verie olan etkisi evsilere, toprak çeşidine, sulaa sistelerine ve diğer etenlere bağlı olarak değişir. Bunların sonununda da su-veri ilişkisi katsayılarında farklılıklar ortaya çıkabilir. Sonuçta kısıntılı sulaadan elde edilen gelir he su-veri ilişkilerine he de bitkilerin yıllık sulaa gereksinilerine, yağışa ve su kaynağına bağlı olarak değişebilir (Martin ve ark., 989). Ayçiçeğinin su gereksinii bir çok bitkiye göre yüksektir. Yüksek su tüketiine rağen kısa süreli aşırı su kısıntısına dayana özelliği vardır. Uzun süreli aşırı su kısıntısında ayçiçeği yapraklarını döker ve veride büyük kayıplara neden olur (Doorenbos ve Kassa, 979). Kırklareli nde ayçiçeği eki alanı 67 343 ha, veri 70 kg ha -, ülke genelinde ise 550 000 ha veri ise 55 kg ha - dır (Anoni, 00). Bu kadar çok eki alanı bulan ayçiçeği ile olarak, özellikle Trakya Bölgesinde, çok sayıda sulaa çalışası yürütülüştür. Bu çalışalarından bazıları aşağıda veriliştir. Çevik ve ark. (99) Şanlıurfa da 3 yıllık ayçiçeği çalışasında 7, 4 ve günlük sulaa aralığı ile 0.7, 0.9,. ve.3 pan katsayılarını kullanarak yürüttükleri çalışada, en yüksek verii 7 günlük sulaada (65-039), pan katsayılarının ise verie istatistiksel olarak herhangi bir etkisinin oladığını belirleişlerdir. Bu verilere göre 7 günlük sulaa aralığında %69 luk bir su tasarrufu sağlanabileeği sonuuna varılıştır. Gündüz ve Kara (996) Şanlıurfa da karık sulaa yöntei kullanarak yürüttükleri ayçiçeği çalışasında, sulaa konularının %99 güvenle biri birlerinden farklı olduğunu tespit etişlerdir. En çok su uygulanan konunun (897 ), en yüksek veri verdiği (3090 kg ha - ) belirleniştir. Bu verilere göre su kısıntısının istatistiksel olarak ükün oladığı belirleniştir. Karaata (99) Kırklareli koşullarında ayçiçeğinin su veri fonksiyonunun belirlenesi aaıyla yürüttüğü çalışada, konuların belirlenesinde ayçiçeğinin suya duyarlı olduğu tabla oluşuu, çiçeklene başlangıı ve süt oluu dönelerini esas alınıştır. Elde edilen sonuçlara göre; su stresi olayan ve üç kez sulanan konudan 3900 kg ha - ile en yüksek veri alınış olup, bu konuda sulaa suyu gereksinii 537, su tüketii ise 867 olarak saptanıştır. Kısıntılı sulaa yapılası duruunda, çiçeklene döneinde kısıntı yapılaası gerektiğini belirtişlerdir. Göksoy ve ark. (004) ı, Karaata (99) nın Kırklareli nde ayçiçeğine uyguladığı sulaa konularının aynısını Bursa da ayçiçeğine uygulayarak bir çalışa yürütülüştür. Bu çalışada da Karaata nın sonuçlarına benzer sonuçlar bulunuştur. Bir çok araştıraı, belirli koşullar altında kısıntılı sulaanın ekonoik analizini yapışlar ve bu tekniğin net geliri artırdığı sonuuna ulaşışlardır (Stewart ve ark., 974; English, 990). Ayçiçeği en çok Trakya bölgesinde olak üzere ülkeizin bir çok yerinde ekii yapılaktadır. Bir çok bölgede ayçiçeği kısıntılı sulaa deneeleri yürütülüş olasına karşın ayçiçeğinin gelirini optiu yapaak analitik kısıntılı sulaa analizi yapılaıştır. Bu çalışada, Trakya bölgesinde yetiştirilen ayçiçeği kısıntı sulaa analizi yapılarak optiu ve denk gelir sulaa seviyeleri bulunaaktır. MATERYAL ve METOT Bu çalışada, karı en yüksek kılak için Kırklareli koşullarında yetiştirilen ayçiçeğin kısıntılı sulaa analizi yapılıştır. Bu analizde, Yakan ve Kanburoğlu (989) tarafından 984-986 yılları arasında Trakya bölgesinde yer alan Atatürk Köy Hizetleri Araştıra Enstitüsü (Kırklareli) denee alanında yetiştirilen ayçiçeği denee sonuçları kullanılıştır. Denee alanının kuzeyi Istrana dağları, kuzeydoğu ve güneyi denizlerle çevrilidir. Trakya da değişik tip iklilerin etkisi görülüyorsa da genel olarak karasal ikli etkisi altında olup yazları sıak ve kurak, kışları serin ve yağışlıdır. Araştıranın yürütüldüğü Kırklareli ilinin çok yıllık ortalaalarına göre; yıllık yağış toplaı 575.8, en fazla yağış 80.5 ile Aralık, en kurak ay ise. ile Ağustos ayıdır. Yıllık ortalaa sıaklık 3. C olup en soğuk ay.7 C ile Oak, en sıak ay ise 3.6 C ile Teuzdur. Yıllık oransal ne ortalaası %73 olup ilk don Eki ayının ilk yarısında, son don ise Nisan ayının son haftasında görülektedir. Denee yeri toprakları ine bünyeli, tuzsuz, organik addee düşük, fosfora zengin kireçsiz kahverengi topraklardır. Her üç yılda da eki, sıra arası 70 ve sıra üstü 35 olaak şekilde Nisan ayında yapılış ve Ağustos ayında da hasat ediliştir. Deneede Vniik 893 ayçiçeği çeşidi kullanılıştır. Çalışa tesadüf denee parselleri desenine göre 3 tekerrürlü olarak planlanıştır. Deneede 4 farklı sulaa konusu seçiliştir. Bunlar; I 0 : susuz; I : Tabla teşekkülünde bir sulaa; I : Çiçeklenede bir sulaa; I 3 :Tabla teşekkülü ve süt oluunda birer sulaa ve I 4 : Toprak profilinin 0-90 lik derinliğindeki kullanılabilir nein %70 i tüketildiğinde sulaa konularıdır.

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8()-005 40 KSU Journal of Siene and Engineering 8()-005 Ayçiçeği kısıntılı sulaa analiz, English (990) tarafından aşağıda verilen yöntee göre yapılıştır. Analizde, ikini dereeden (quadratik) su-veri fonksiyonları kullanılıştır: y ( a + bw + w () Burada a, b ve ayçiçeği su-veri quadratik fonksiyonun katsayılarıdır. Anılan ikini dereeden fonksiyonun bağısız değişkenini sulaa suyu ve bağılı değişkenini ise veri oluşturaktadır. Söz konusu fonksiyon y( -0.0053w + 7.36w + 608.9 (r 0.98**) şeklindedir. Su-veri fonksiyonunda kullanılan veriler ayçiçeğin 3 yıllık veri ortalaasıdır. Gelir fonksiyonu R(, ayçiçeği su-veri fonksiyonu y( ile ayçiçeği fiyatının (P 0.7 $ kg - ) çarpılasıyla bulunuştur. Gelir fonksiyonu: R( P y( () Ayçiçeği aliyet fonksiyonu, sulaa konularına uygulanan sulaa suyu ile sulaa konularının topla üreti aliyeti (topla aliyet) arasındaki doğrusal ilişki aşağıda veriliştir. ( a + bw (3) Burada a ve b ayçiçeği aliyet fonksiyonunun katsayılarıdır. Maliyet fonksiyonu doğrusal bir fonksiyondur ve a katsayısı sulanayan konunun topla üreti aliyetini ve b ise biri su artışına karşılık gelen değişken aliyet artışını gösterektedir. Çalışada, Kırklareli koşullarında yetiştirilen ayçiçeğin değişken ve sabit aliyetleri kullanılıştır (İnan ve ark., 00). Değişken ve sabit aliyet kaleleri Tablo de veriliştir. Araştıraılar ayçiçeğinin değişken ve sabit aliyetlerini ta sulanan ayçiçeği (Örneğin I 4 sulaa konusu) için geliştirişlerdir. Topla aliyet (üreti asrafı) değişken aliyet ile sabit aliyetlerin toplaına eşittir. Üreti aliyeti, uygulanan sulaa suyu ile doğru orantılı olduğu varsayılış ve diğer sulaa konularının üreti aliyetleri orantı yoluyla bulunuştur. Tablo. Sulaa konularına göre uygulanan su iktarları, ayçiçeği verileri, aliyet ve gelir değerleri ($ ha - ) Sulaa konuları I 4 I 3 I I I 0 Sulaa suyu () 604.9 80 97.8 4.8 0 Veri (kg ha - ) 4096 336 963 35 67 Değişken aliyetler Sürü 44.85 44.85 44.85 44.85 44.85 Tohu 3.94 3.94 3.94 3.94 3.94 Mibzer.0.0.0.0.0 Gübrelee 5.9 5.9 5.9 5.9 5.9 Çapa 8.7 8.7 8.7 8.7 8.7 İlaç 4.5.9.36 0.97 0.00 Sulaa 85.7 39.67 8.03 0.09 0.00 Hasat-haran 8.99 5.38 3.74 0.78 7.75 Diğer.43 0.66 0.47 0.34 0.00 Döner seraye faizi 35.69 8.90 5.8 0.6 4.56 Değişken aliyet toplaı 70.85.40 94.8 77.3 47.8 Sabit aliyetler Genel idare gideri 5.83 5.83 5.83 5.83 5.83 Tarla kirası 7.7 7.7 7.7 7.7 7.7 Sulaa alet akine seraye aor. 48.64 48.64 48.64 48.64 48.64 Sulaa alet akine seraye faizi.6.6.6.6.6 Sabit aliyetler topla 37.90 37.90 37.90 37.90 37.90 Topla aliyet 408.75 349.30 33.8 35. 85.08 Gelir (Gayri safi üreti değeri) 477.8 386.3 345.9 70.86 94.67 Net gelir 68.43 37.0 3.0-44.35-90.4 Sulaa suyu ve ayçiçeği verii Yakan ve Kanburoğlu (989) dan; Değişken ve sabit aliyetler İnan ve ark. (00) dan alınıştır. Ayçiçeği net geliri, Eşitlik 4 de verildiği gibi gelirden (Eşitlik ) aliyetin (Eşitlik 3) çıkarılası ile bulunuştur. i l (P y(-( (4) Ayçiçeği veriini en yüksek yapaak su kullanı seviyesi ( ) Eşitlik in türevi alınarak bulunuştur. y( 0 (5) w b (6) noktasında ek su uygulaak üretie katkı sağlaayaağı için o noktada arjinal su kullanı randıanı sıfırdır. Uygulanan su iktarı den az ise,

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8()-005 4 KSU Journal of Siene and Engineering 8()-005 sulaa suyundaki son artışın arjinal randıanı sıfırdan büyüktür. Çünkü, sulaa suyundaki artış veride artışa neden olaak ve kısıntılı sulaa ile sulaa suyu azaldıkça arjinal randıan gittikçe artaaktır. Su kullanı randıanı kısıntılı su uygulaası ile artaaktır. Uygulanan sulaa suyu iktarı l seviyesine ulaştığı zaan biri alandan elde edilen net gelir en yüksek olaaktır. l sulaa seviyesinde, aliyet fonksiyonun eğii gelir fonksiyonunun eğiine eşit olaaktır. l aşağıdaki şekilde bulunuştur: y w w P ( ) ( ) (7) w w b P b l (8) P l den daha büyük su uygulaa seviyelerinde, aliyet fonksiyonun eğii gelir fonksiyonun eğiinde daha büyüktür. Bunun sonuu olarak topla aliyet gelirden daha büyük olaaktır. Bu sulaa seviyesi arazinin kısıntılı olduğu ve suyun bol olduğu yerlerde uygulanabilir. Üretiiler, aliyeti l ve su uygulaa aralığında daha aşağı çekerek geliri artırabilirler. Üretiiler buna ek olarak, az su kullanarak değişken ve sabit üreti asraflarını azaltabilir. Uygulanan sulaa suyu iktarının azalasıyla he randıan he de kar artabilir ve bunun sonuu olarak biri sulaa suyundan elde edilen gelir yükselebilir. Tasarruf edilen sulaa suyu ile ek araziler sulanaak ve biri alandan aynı oranda kar artışı sağlanaaktır. Böylee topla proje alanın geliri artaaktır. Eğer ek alanlar sulanaaksa, geliri en yüksek yapaak su kullanı stratejisi, l den düşük olan ve w ile gösterilen sulaa düzeyi olalıdır. Bu sulaa seviyesi arazinin bol, suyun kısıntılı olduğu yerlerde uygulanabilir. Bu eşitlik aşağıda veriliştir: y( ( w P P y( ( w w (9) 0.5 P a a (0) w P Eğer sulaa suyu yeterine azaltılırsa, aliyet fonksiyonu ile gelir fonksiyonu arasındaki fark tekrar noktasındaki fark eşit olaaktır. O nokta, arazinin ( el ) ve sulaa suyunun ( ew ) kısıtlı olduğu noktayı gösterektedir. Her iki su seviyesi ve arasındaki bölge karlı kısıntılı sulaa aralığı olarak görülür. Bu duruda, kısıntılı sulaa bölgesi içinde elde edilen net gelir ta sulaadan elde edilen gelirden büyük olaaktır. Bu iki su kullanı seviyesi olan el ve ew, Eşitlik 4 de yerine konularak ta sulaa altındaki net gelir belirlendi: i l ( )P y( )-( ) () Bu net gelir Eşitlik 4 ün sol tarafına eşitlendi: i l ( )P y(-( () P y ( ) ( ) P y( ( (3) P b bb P + ( P b b ) + 0 4 (4) Eşitlik 4 ün pozitif kökü, biri alanın getirdiği net gelir düzeyde sulanan biri alanın getirdiği net gelire denk olduğu su uygulaa seviyesi olaaktır. el ( P b b ) + ( P b b ) P b 4P P 4 b b 0.5 (5) Aynı zaanda sulanan alan su kullanıının fonksiyonudur. Eğer su kaynağı yetersiz ise, su kaynağının sulayabileeği alan belirlidir. Bu duruda sulanaak alan: T A (6) w Burada A; sulanaak bitkilerin topla alanı (ha), T ; topla kullanılabilir su kaynağı ( 3 ), w; biri alana uygulanan su iktarıdır ( 3 ha - ). Diğer yandan, arazi kısıtlayan kaynak ise, en antıklı yol tü araziyi sulaaktır. Sulanaak bu alan su iktarından etkileneyeektir. Verii en yüksek yapaak su kullanı seviyesi ( ), su veri fonksiyonunun türevi alınarak belirlenebilir: I f (A i l ( (7) Burada I f (; tü alandan elde edilen net gelir ($), i l (; sulanan biri alandan elde edilen net gelir ($ha - ). Su kaynağı kısıtlı olduğu zaan, sulaanın denk gelir seviyesi Eşitlik 6 ve 7 den çıkarılabilir. T f ( ) i l ( ) (8) I P P b P a a + + a b b b ( a P ) 0 Eşitlik 9 ün kökü ew olaaktır: (9) ew P b + 4P a 4a P b 4P a 4a + 4P ( a P a ) b + b (0) P 0.5

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8()-005 4 KSU Journal of Siene and Engineering 8()-005 BULGULAR ve TARTIŞMA Sulaa suyu iktarları, ayçiçeği verii ve aliyet analiz değerleri Tablo de veriliştir. Ayçiçeğin topla değişken aliyeti ve topla aliyeti, uygulanan sulaa suyu iktarlarına bağlı olarak 47.-70.9 $ ha - ve 85.-408.8 $ ha - arasında değişiştir. Topla sabit asrafı ise 37.9 $ ha - olarak hesaplanıştır. Ayçiçeği değişken ve sabit aliyeti, topla aliyetinin %66 ve %34 ünü oluşturaktadır. Ayçiçeği sabit ve değişken aliyetler içerisinde en yüksek aliyetleri %7.4 tarla kirası ve %.0 ile sulaa aliyetleri oluşturaktadır. En yüksek topla aliyet I 4, en düşük aliyet ise I 0 sulaa konusunda bulunuştur. Uygulanan sulaa suyu azaldıkça topla aliyette azalıştır (Yakan ve Kanburoğlu, 99). Ayçiçeği sulaa konularına uygulanan su iktarları ve sulaa konularının topla aliyetleri arasında doğrusal aliyet fonksiyonu belirleniştir. Maliyet fonksiyonu olan (0.0w+88.6 (r **0.99) Şekil de veriliştir. Sulaa iktarındaki 00 lik artış aliyette yaklaşık 0 $ lık bir artışa neden olaktadır. Çalışada, ayçiçeği su-veri fonksiyonu ayçiçeği biri fiyatı ile çarpılarak ikini dereeden gelir fonksiyonu elde ediliştir. Bu fonksiyon,su-veri fonksiyonuna paraleldir. 600 y( -0.0053w + 7.36w + 608.9 r 0.98 5000 Gelir (R) ve aliyet () ($ ha - ) 500 400 300 00 00 R( -0.0006w + 0.86w + 87.4 r 0.98 ( 0.0w + 88.6 r 0.99 4000 3000 000 000 Kök verii (y) (kg ha - ) 0 0 00 400 600 800 0 Sulaa suyu (w,) Şekil. Ayçiçeği su-veri, gelir ve aliyet ilişkisi. Bu çalışada Eşitlik 6, 8 0, 5 ve 0 yi kullanarak sırasıyla en yüksek sulaa suyu ( ), arazinin ( l ) ve suyun kısıntılı ( w ) olduğu koşullardaki ekonoik en uygun su seviyeleri; diğer yandan arazinin ( el ) ve suyun kısıntılı ( ew ) olduğu koşullardaki denk gelir su kısıntı seviyeleri hesaplanıştır., l, w, el, ve ew değerleri Table de veriliştir. Hesaplanan en yüksek su iktarı 694, buna karşılık deneysel en yüksek su iktarı (I 4 ) ise 604.9 (Tablo ) olarak bulunuştur. I 4 sulaa suyu iktarı, l optiu su seviyesine yaklaşıştır. Hesaplanan su seviyeleri varsayılarına göre den ew ye doğru azalıştır. Bu azalıa bağlı olarak su kısıntı düzeyleri de artış ve %4-66 arasında değişiştir. l (530 ) ve ew (35 ) arası ayçiçeğinin optiu ve denk gelir su seviyesi bölgesidir. Yalnız I 3 sulaa konusu anılan bölge içinde yer alakta ve su kısıntılı-denk gelir sulaa düzeyine daha çok yakındır. Diğer sulaa konuları bu bölge içinde yer alaaktadır. Ekonoik optiu kısıntılı sulaa düzeyi ( w ) koşulunda, kısıntı düzeyi %4, arazi kısıntılı ( l ) koşulunda ise %4 dür. w, ekonoik optiu düzeyin alt sınırını gösterektedir. w su kısıntısı, l su kısıntısından daha büyük çıkıştır. Unger (990), ayçiçeğinde %0-30 luk su kısıntısı yapılarak ta sulaaya yakın bir veri alınabileeğini belirtiştir. Kırklareli nde yapılan ayçiçeği çalışasında istatistiksel sonuçlara göre %6 (Karaata, 99) Bursa da yapılan ayçiçeği çalışasında ise %5 e (Göksoy ve ark., 004) varan su kısıntısının yapılabileeği belirleniştir. Bu araştıraıların sonuçları arazinin kısıntılı olduğu optiu sulaa düzeyine yakın anak suyun kısıntılı olduğu koşullardaki optiu düzeyinden düşük çıkıştır. Denk gelir düzeyinde, arazi kısıntılı ( el ) koşuldaki kısıntı düzeyi %47 ve su kısıntılı ( ew ) koşullardaki ise %66 dır. Bu değerle, denk gelir düzeyinin alt sınırını ew oluşturaktadır. Çevik ve ark. (99) nın Şanlıurfa da yaptıkları çalışadan %69 luk bir su tasarrufu sağlanabileeği sonuuna varılıştır. Çevik ve ark. (99) nın kısıntı düzeyi, bu çalışanın denk gelir su kısıntılı koşullardaki alt sınırına yakın bulunuştur. Hesaplanan (Table ) iktarı, uygulanan en yüksek deneysel sulaa suyu iktarından (Tablo ) büyüktür. Arazi çalışasında uygulanan sulaa suyu en yüksek düzeyine kadar uygulanadığından küçük bulunuştur. Hesaplanan en yüksek sulaa suyuna karşılık tahin edilen ayçiçeği verii (464 kg ha - )

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8()-005 43 KSU Journal of Siene and Engineering 8()-005 (Tablo 3) I 4 konusundan hasat edilen iktardan (4096 kg ha - ) (Tablo 3) büyük bulunuştur. Denk gelir ew düzeyinde elde edilen veri iktarları I sulaa konusundan elde edilen veri iktarına yakın, ekonoik optiu w düzeyinde elde edilen veri iktarı ise I 3 ile I 4 sulaa konusu veri iktarları arasıda bulunuştur. Sulaa suyunun kıt olduğu yerlerde düzeyinde su uygulaak ekonoik olaaktadır. Bunun yerine optiu w ve denk gelir ew su düzeyleri önerilebilir. Suya Kısıntılı alanda (%) Kısıntılı suda (%) Tablo. Ayçiçeğin alternatif sulaa suyu, net gelir ve kar artış analizi. Sulaa suyu Net gelir Optiu kar artışı SSS Hesaplanan () Kısıntı (%) Alana $ ha - $ -3 694 56 0.0800 l 530 4 7 0.3658 30. w 404 4 63 0.5493 94 el 365 47 56 0.53 ew 35 66 9 0.0800 SSS: Sulaa suyu seviyeleri Tablo 3. Ayçiçeğinde hesaplanan alternatif sulaa suyu, sulanan alan ve veri değerleri SSS HSS HV kg ha - Sulanan alan ha Topla veri kg ha - Veri artışı % 694 464.00 464 w 404 378.7 6388 53 ew 35 3047.95 8995 6 SSS: Sulaa suyu seviyeler; HSS: Hesaplanan sulaa suyu; HV: Hesaplanan veri Tablo 3 den görüldüğü gibi düzeyinde sulanaak alan iktarı ha ve anılan alandan elde edilen ayçiçeği verii 464 kg ha -. Söz konusu sulaa düzeyi yerine su iktarı w düzeyine düşürüldüğünde sulanaak alan iktarı.7 ha dır. Bu alandan elde edilen topla veri iktarı 6388 kg ha - ve veri artışı %53 dür. Uygulanaak su iktarı daha da düşürülerek ew düzeyine geldiğinde sulanaak alan.95 ha yükselekte ve veri artışı ise %6 bulunaktadır. Tablo inelendiğinde biri alandan elde edilen en yüksek net gelir l düzeyinde alınış ve söz konusu düzeyin kar artışı %30. olarak bulunuştur. Buna karşılık biri sudan elde edilen en yüksek net gelir ise w düzeyinde hesaplanış ve kar artışı %94 bulunuştur. Tablo den hektardaki asraf-gelir değerleri inelendiğinde I, I 3 ve I 4 sulaa konuları karlı ve I ve I 0 konularında ise zarar ettiği hesaplanıştır. I sulaa konusunun karı da çok düşüktür. I 3 ise ew ile el arasında bulunuştur. En yüksek net gelir (68 $ha - ) ise I 4 konusundan elde ediliş ve bu değer de l (7 $ ha - ) düzeyinde elde edilen net kara çok yakındır. Anak, l düzeyinde su uygulandığı zaan kar artışı %30 dur. Bunun yerine sulaa suyu iktarını w düzeyine indirerek daha fazla alan sulanaak kar artışını %94 e çıkarak ükün görülektedir. SONUÇ Kıt su kaynakları, kısıntılı sulaa ekonoik analizi yapılarak daha ekonoik kullanılabilir. Bundan beklenen yararın sağlanabilesi için üretiilerin bu yöntei beniseesi gerekektedir. Bir sulaa projesinde evut su kaynağı tü alanı sulayarak proje alanındaki tarı işleteleri sulaa projesinden en ekonoik olarak yararlanabilir. Suyun bol olduğu yerlerde ve l, kıt olduğu yerlerde ise w, ew ve el düzeylerinde su uygulanabilir. Sulanaak ha lık alanda kısıntı yapılarak.95 ha sulanabilekte ve veri artışı ise %6 ya yükselektedir. Sulaa, he bitki su gereksinii he de üreti girdileri göz önünde bulundurularak yapılalıdır. Not: Türk Lirası bazında fiyatlar sürekli değiştiği için aliyetler Aerikan Doları biriinde veriliştir. KAYNAKLAR Anoni, 00. Tarısal Yapı (Üreti, fiyat ve değer). T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara. Çevik, B., Oğuzer, V., Kanber, R., Önder, S., Sinan, S., Köksal, H., Genoğlan C., Yardııoğlu, T. 99. Harran Ovası Koşullarında Ayçiçeği Sulaa Aralığı ve Su Tüketiinin Belirlenesinde Açık Su Yüzeyi Buharlaşasından Yararlana Olanaklarının Saptanası. T.C. Başbakanlık GAP Bölge Kalkına İdaresi Başkanlığı, Ç.Ü. Ziraat Fak., GAP Yayınları No:56, Adana, 55s. Doorenbos, J., Kassa, A.H. 979. Yield Response to Yield. FAO Irrigation and Drainage paper 33. Roa, 93s. English, M.J. 990. Defiit Irrigation. I: Analytial Fraework. J. A. So. Civil Eng., 6(IR3): 399-4. English, M.J., Musik J.T., Murty, V.V.N. 990. Defiit irrigation. In: Manageent of Far Irrigation Systes. (Eds.: G.J. Hoffan, T.A. Howell and K.H. Soloan), ASAE, St. Joseph, MI. February, Texas Agriultural Extension Servie, Midland, TX, 63-663.

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 8()-005 44 KSU Journal of Siene and Engineering 8()-005 English, M.J., Jaes, L., Chen, C.F. 990a. Defiit Irrigation II: Observations in Colubia Basin. J. A. So. Civil Eng., 6(IR3): 43-46. English, M.J., Raja, S.N. 996. Perspetive of Defiit Irrigation. Agri. ater Manageent, 3: -4. Göksoy, A.T., Deir; A.O., Turan, Z.M., Dağüstü, N. 004. Response of Sunflower (Helianthus annuus L.) to Full and Liited Irrigation at Different Growth Stages. Agri. ater Manageent, 87: 67-78. Gündüz, M., Kara, C. 996. GAP Bölgesi Harran Ovası Koşullarında İkini Ürün Ayçiçeği Su Tüketii. Tarı Oran ve Köyişleri Bakanlığı. Köy Hizetleri Genel Müdürlüğü. Şanlıurfa Araştıra Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları, Genel Yayın No:0, Rapor Seri No:R-7, Şanlıurfa, 45s. İnan, H., Kubaş, A., Hura, H. 00. Trakya da Tarısal Ürün Maliyetleri. Türkiye de Bazı Bölgeler için Öneli Ürünlerde Girdi Kullanıı ve Üreti Maliyetleri. T.C. Tarı ve Köyişleri Bakanlığı, Tarısal Ekonoi Araştıra Enstitüsü, Proje Raporu 00-4, Ankara 45s. Karaata, H., 99. Kırklareli koşullarında ayçiçeği bitkisinin su-üreti fonksiyonları. Tarı Oran ve Köyişleri Bakanlığı. Köy Hizetleri Genel Müdürlüğü. Kırklareli Araştıra Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları, Genel Yayın No:8, Rapor Seri No:4, Kırklareli, 9s. Krieg, D.R. 986. Cotton growth and developent. In: Proeedings Drip Irrigation Syposiu. pp. 8-9. Martin, D., Broklin J.V., iles, G. 989. Operating Rules for Defiit Irrigation Manageent. ASAE, 3(4):07-5. Musik, J.T., Porter, K.B. 989. Irrigation of seleted rops: heat. In: Irrigation of Agriultural Crops. (Eds.: B.A. Stewart and D.R. Nielsen), Aerian Soiety of Agronoy, Madison, L. pp. 598-638. Sarwar, A. Perry, C. 00. Inreasing ater Produtivity Through Defiit Irrigation: Evidene Fro The Indus Plains of Pakistani. Irrigation and Drainage, 5: 87 9. Shok, C.C., Holes, Z.A., Stieber, T.D., Eldredge, E.P., Zhang, P. 993. The Effet of Tied ater Stress on Quality, Total Solids and Reduing Sugar Content of Potatoes. Aerian Potato Journal, 70: 7-4. Stewart, J.I., Hagan, R.M., Pruitt,.O. 974. Funtions to Predit Optial Irrigation Progras. J. A. So. Civil Eng., 00(IR): 79-99. Trier,.L. 990. Partial Irrigation in Pakistan. J. ASCE Irrigation and Drainage Division, 6:34-353. Uçan, K., Gençoğlan, C. 004. The Effet of ater Defiit on Yield and Yield Coponents of Sugar Beet. Turk. J. and Agri. For., 8:63-7. Unger; P.., 990. Sunflower. In: Irrigation of Agriultural rops. Aerian Soiety of Agronoy, (Eds.: Stewart, B.A. Neilsen, D.R.), Madison, isonsin USA: 775-793. Yakan, H., Kanburoğlu, S. 99. Kırklareli Koşullarında Şekerpanarı Su Tüketii. Tarı Oran ve Köyişleri Bakanlığı. Köy Hizetleri Genel Müdürlüğü, Kırklareli Araştıra Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları, Genel Yayın No:7, Rapor Seri No:3, Kırklareli, 45s.