İçindekiler 1 Tanzimat Edebiyatı Genel Özellikleri 1.1 Batı etkisindeki Türk edebiyatı şu dönemlere ayrılır 2 Tanzimat Edebiyatı (1860-1895) 2.1 Hazırlık Dönemi 2.2 1.Dönem Tanzimat Edebiyatı (1860-1878) 2.2.1 Birinci Dönem Tanzimat Edebiyatında Roman ve Öykü 2.2.2 Birinci Dönem Tanzimat Edebiyatında Şiir 2.2.3 Birinci Dönem Tanzimat Edebiyatında Tiyatro 2.2.4 Birinci Dönem Tanzimat Edebiyatında Gazete 2.2.5 Birinci Dönem Tanzimat Edebiyatında Eleştiri 2.2.6 1.Dönem Tanzimat Edebiyatı Sanatçıları 3 2. Dönem Tanzimat Edebiyatı 3.1 İkinci Dönem Tanzimat Edebiyatında Roman ve Öykü 3.2 Ikinci Dönem Tanzimat Edebiyatında Tiyatro 3.3 İkinci Dönem Tanzimat Edebiyatında Eleştiri 3.3.1 2.Dönem Tanzimat Edebiyatı Sanatçıları Tanzimat Edebiyatı Genel Özellikleri Osmanlı Devleti 18. yüzyılda savaş alanlarında alınan askeri yenilgilere bağlı olarak Bati karşısındaki üstünlüğünü kaybettiğini fark etmiş ve Batılı kurumları örnek alan kurumlar oluşturmaya ve ıslahatlar yapmaya başlamıştır. Bu ıslahatlar 18. yüzyılda (1718-1730) yılları arasında Lale Devri olarak adlandırılan dönem dışında) genel olarak askeri nitelik göstermiştir. Ulemanın etkisinin kırılamaması ve ulema sınıfının ayaklanmalarda oyuncak olarak kullandığı Yeniçeri Ocağı nın direnci, çoğu kez ıslahatlardan verim alınamamasına ve ıslahatların toplumsal alana yayılmamasına neden olmuştur. Yeniçeri Ocağı nın kaldırıldığı 1826 dan başlayarak ıslahat kültürü yoğunluk kazanmış, Batılılaşma her alanda kendisini daha çok hissettirmiştir. Diğer yandan 19. yüzyılda Fransız İhtilali nin yaydığı milliyetçilik olgusunun Osmanlı azınlıklarını ayaklandırmaya başlaması, demokrasiye yönelik yasal düzenlemelerin yapılmasını zorunlu kılmıştır. İmparatorluk içerisindeki gayrimüslim unsurların Müslüman halkla kaynaştırılması kaygısı yeni bir siyasal anlayış doğurmuş, bu eşitlikçi anlayışa Osmanlıcılık denilmiştir. Osmanlıcılık, demokratikleşme yoluyla azınlıkları devlete bağlama amacına dayandırılmış, bu durum Batılaşmaya ivme kazandırmıştır.
I. Abdülmecit döneminde (1839-1861) Dışişleri Bakanlığı na getirilen Mustafa Reşit Paşa, Osmanlının bütünlüğünün ve bağımsızlığının korunabilmesi; dönemin ihtiyaçlarına ve Batı esaslarına göre devlet kurumlarının yeniden düzenlenmesi için padişaha da kabul ettirdiği Tanzimat Fermanı nı 3 Kasım 1839 da Gülhane de okumuştur. Tanzimat Fermanı ile birlikte devlet ve toplum yaşamındaki değişiklikler bir süre sonra edebiyata da yansımış; Bati kültürü ile yetişen yeni kuşaklar eski edebiyatın yeni edebiyatı anlatmaya elverişsiz olduğunu öne sürmüş ve Batı edebiyatını örnek alan bir dönemi başlatmışlardır. Batı etkisindeki Türk edebiyatı şu dönemlere ayrılır Tanzimat Edebiyatı (1860-1895) Servet-i Fünun Edebiyatı (1895-1901) Fecr-i Âti Edebiyatı (1909-1912) Milli Edebiyat (1912-1923) Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı (1923- ) Tanzimat Edebiyatı (1860-1895) Tanzimat edebiyatı Batı etkisindeki Türk edebiyatının ilk devresidir. Tanzimat siyasi anlamda fermanın ilan tarihi olan 1839 da sanatsal açıdan da ilk özel gazete olan Tercüman-ı Ahval in çıkarılmasıyla başlar. Hazırlık Dönemi Hazırlık Döneminde ve Öncesinde Gerçekleşen Önemli Yenilikler: 1831 de ilk resmi gazete olan Takvim-i Vekayi çıkarılır. 1840 ta ilk yarı resmi gazete olan Ceride-i Havadis çıkarılır. Şinasi, Ethem Pertev Paşa gibi sanatçılar Fransız şiirinden çeviriler yapar. Hayrullah Efendi Hikâye-i İbrahim Paşa be-ibrahim-i Gülşen- adlı oyun denemesini yazar.(1844) Yusuf Kâmil Paşa 1856 da Fransız yazar Fenelon dan Telemak adlı romanı çevirir. (Bu çeviri 1862 de basılır.)
Tanzimat edebiyatının hazırlık dönemi Tanzimat Fermani nin edilmesinden (1839) Şinasi ile Agâh Efendi nin birlikte çıkardı ilk özel gazete olan Tercüman-i Ahvâl (1860) e kadar sürer. Tanzimat edebiyatı sanatçıların eserleri, sanata yaklaşımları dikkate alınarak iki döneme ayrılır: 1.Dönem Tanzimat Edebiyatı (1860-1878) Tanzimat edebiyatının temel nitelikleri bu dönemde ortaya çıkar. Şinasi. Namık Kemal ve Ziya Paşa nın oluşturduğu bu dönem Tercüman-ı Ahvâl in çıkmasıyla başlar, yaklaşık olarak 1878 e kadar devam eder. Bu dönem için yenilikçi ilerici, bilimsel gelişmelere açık sanatçıların veni girişimlerde bulunduğu bir ilkler dönemi denilebilir. Dönemin en önemli sanatçıları ise Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa,Ahmet Mithat Efendi, Ahmet Vefik Paşa, Şemsettin Sami dir. İlgili Yazı: Fuzûlî Kimdir? Hayatı Eserleri ve Edebi Kişiliği Sanatçıların çoğu Fransız kültüründen etkilenmiş; Montesquieu, J.J. Rousseau, Voltaire gibi düşünürleri örnek almışlardır. Sanatçılar Sanat toplum içindir. görüşünü savunarak, edebiyatı halkı eğitmede bir araç olarak görmüşlerdir. Halkı eğitmek düşüncesiyle yazdıkları için de dilde sadeleşmek istemişler; ancak bunda başarılı olamamışlardır. Türk edebiyatına özellikle şiirle gelen özgürlük, vatan, adalet,eşitlik, insanlık gibi kavramlar yeni şiire bir kişilik kazandırırken, divan şiirinin de etkisini yavaş yavaş yitirmesine neden olmuştur. Edebiyatın her alanında eskiye karşı çıkan bu dönem sanatçıları şiirde Fransız edebiyatını örnek alarak yeni bir öz hareketini başlatmışlar; vatan, millet, hak, adalet, eşitlik gibi konuları ilk kez bu dönemde işlemişlerdir. Sanatçılar, yeni konulara yeni biçim geliştirememişler, divan edebiyatı Nazım biçimlerini (gazel, kaside, murabba ) aynen kullanmaya devam etmişlerdir. Sanatçılar genelde aruz ölçüsünü kullanmışlar; ancak az da olsa hece ölçüsüyle şiirler denemişlerdir. Bu dönem sanatçıları biçim güzelliğinden, estetikten çok içeriğe,düşünceye önem vermişlerdir.
Divan edebiyatının parça güzelliğine karşı çıkmışlar,bunun yerine konu bütünlüğünü önemsemişlerdir. Roman, öykü, makale, fıkra, eleştiri, gazete, tiyatro gibi türler ilk kez edebiyata girmiştir. Ortaya konulan eserler taklit yoluyla oluştuğu için teknik yönden zayıftır. Türk edebiyatında ilk kez noktalama işaretleri bu dönemde kullanılmıştır. Şinasi, Ahmet Vefik Paşa klasisizmden; Namık Kemal, Mithat Efendi ve Şemsettin Sami romantizmden etkilenmiştir. Birinci Dönem Tanzimat Edebiyatında Roman ve Öykü Tanzimat dönemine gelinceye dek Türk Edebiyatında Batılı anlamda roman ve öykü yoktu; ancak divan edebiyatındaki mesneviler bir bakıma bu boşluğu dolduruyordu. Tanzimat edebiyatına roman ilk kez çeviri yoluyla girer. (Yusuf Kamil Paşa nın Fenelon dan çevirdiği Telemak adlı roman) 1870 te Şemsettin Sami, Türk edebiyatındaki ilk yerli romanı (Taaşşuk-i Talat ve Fitnat) yazar. Türk edebiyatındaki ilk öykü örneklerini (Letaif-i Rivâyât) Ahmet Mithat Efendi verir. Namık Kemal ilk edebi romanı (İntibah) ve ilk tarihsel romanı (Cezmi) yazar. Bu dönemde roman ve öyküde konu günlük yaşamdan ya da tarihten alınmıştır. Romantizmin etkisiyle kahramanlar tek yönlü (iyi-kötü) olarak ele alınmış, iyilerden yana tavır konulmuş, kötüler cezalandırılmıştır. Romantizmden etkilenen Namık Kemal, Ahmet Mithat, Şemsettin Sami gibi sanatçılar romanlarında ve öykülerinde tesadüflere çok yer vermişlerdir. Sanatçılar bireyi eğitme, toplumu düzeltmeyi amaçladıkları için roman akışını sık sık kesip okuyucuya seslenmişlerdir. Süs olsun diye yapılan betimlemeler gereğinden fazla uzatılmıştır. Roman kahramanları genellikle İstanbul un aydın çevrelerinden seçilmiştir.
Birinci Dönem Tanzimat Edebiyatında Şiir Bu dönem sanatçıları eski Nazım biçimlerinden kopamamış; gazel, kaside. murabba, terkib-i bent gibi biçimleri kullanmaya devam etmişlerdir. Şiirin konusunda değişiklikler yapmışlar, ilk kez vatan, millet, adalet, hak, hürriyet gibi konuları işlemişlerdir. Sanatçılar aruz ölçüsünü kullanmaya devam etmişler; ancak bazı sanatçılar (Ziya Paşa, Ahmet Vefik paşa, Namık Kemal) hece ölçüsünü de denemişler Şiirde kullanılan Nazım birimi beyittir. Divan şiirindeki parça bütünlüğü (beytin yalnızca kendi içinde bütünlük taşıması) yerine beyitler arasındaki konu bütünlüğünü önemsemişlerdir. Bu dönemde toplumsal ve siyasal sorunlar şiire yansımıştır. Bu dönem sanatçıları dilde sadeleşmeyi amaçlamışlar; ancak başarılı olamamışlar. İlk kez bu dönemde şiirlere başlıklar konulmuştur. Birinci Dönem Tanzimat Edebiyatında Tiyatro Tanzimat dönemine gelinceye dek Türk edebiyatında Batılı anlamda tiyatro yoktu, geleneksel Türk tiyatrosunun türleri olan karagöz, orta oyunu gibi türler yazılı bir metne dayanmıyor; sahne, dekor gibi ögeleri içermiyordu. İlgili Yazı: Şiir Nedir? Klasisizmden etkilenen Şinasi bu dönemde orta oyunu tiplerinden de yararlanarak ilk yerli oyun kabul edilen Şair Evlenmesi ni yazmıştır. (1860) Ahmet Vefik Paşa nın Moliere den yaptığı tiyatro çevirileri, Bursa da yaptırdığı tiyatro binası, tiyatronun gelişmesine katkı sağlamıştır. Bu dönemin en önemli tiyatro yazarı Namık Kemal dir. Namık Kemal, yazdığı birçok tiyatroyla halkı eğlendirerek eğitmeyi amaçlamıştır. Bu dönemde sahneye genellikle aile, gelenek, görenek,vatan gibi konular çıkarılmıştır.
Komedilerde klasisizm, dramlarda romantizm etkili olmuştur. Tiyatro doğrudan halka seslenen bir tür olduğu için manzum eserler dışındaki oyunlar genelde konuşma diliyle yazılmıştır. Birinci Dönem Tanzimat Edebiyatında Gazete Tanzimat döneminde hemen bütün sanatçılar gazetecilikte uğraşmış, eserlerini gazetelerde yayınlatmıştır; gazete ile edebiyat bu dönemde neredeyse iç içe geçmiştir. Gazetelerin etkisiyle halka ulaşma, halkı eğitme amacıyla dil sadeleşmiştir. Bu dönemin önemli gazeteleri şunlardır: Takvim-i Vekayi (1831 de devlet tarafından çıkarılan bu gazete ilk resmi gazetedir.) Ceride-i Havadis (1840 da İngiliz Churchill tarafından çıkarılan bu gazete ilk yarı resmi gazetedir.) Tercüman-ı Ahval (1860 ta Şinasi ile Agâh Efendi nin beraber çıkardıkları bu gazete Türk edebiyatının ilk özel gazetesidir.) Tasvir-i Efkâr (1862 de Şinasi nin tek başına çıkardığı ikinci özel gazetedir.şinasi daha sonra Namık Kemal i bu gazetenin başına geçirmiştir.) Muhbir (1866 da Ali Suavi çıkarmıştır.) Hürriyet (1867 de Namık Kemal ve Ziya Paşa birlikte çıkarmıştır. Bunların dışında Namık Kemal in İbret ; Ahmet Mithat Efendi nin Devir, Bedir, Tercüman-1 Hakikat bu dönemin önemli gazeteleridir. Birinci Dönem Tanzimat Edebiyatında Eleştiri Tanzimat tan önce Batılı anlamda eleştiri yoktu; yalnızca bazı tezkirelerde sanatçılarla ilgili düşünceler yer alıyordu. 1860 tan sonra sanatçılar eskiyi yıkmaya, yerine yenisini yerleştirmeye çalışmışlardır; eleştiriler de bu yönde yoğunlaşmıştır. Eleştiri türünün Türk edebiyatındaki öncüleri Ziya Paşa ve Namık Kemal dir. Ziya Paşa
Hürriyet gazetesinde yayınladığı Şiir ve İnşa makalesinde divan edebiyatını eleştirmiş ve bu edebiyatın Ulusallıktan uzak, yapay bir edebiyat olduğunu, gerçek edebiyatın halk edebiyatı olduğunu belirtmiştir. Namık Kemal Lisan-i Osmanî nin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazati Şamildir adlı yazısında divan edebiyatını daha sistemli eleştirmiştir. Ziya Paşa daha sonra Harabat adlı şiir antolojisinin ön sözünde (mukaddime) Şiir ve İnşa makalesindeki görüşlerinin tersini savunmuş, divan şiirini yüceltmiş, halk şiirini eşek anırması olarak nitelemiş ve kötülemiştir. Bunun üzerine Namık Kemal Tahrib-i Harabat ve Takip adlı yapıtlarında Ziya Paşa nın Harabat adlı antolojisindeki görüşlerine karşı çıkmış, Ziya Paşa yı iki yüzlülükle suçlamıştır. 1.Dönem Tanzimat Edebiyatı Sanatçıları İbrahim Şinasi Namık Kemal Ziya Paşa Ahmet Mithat Efendi Şemsettin Sami Ahmet Vefik Paşa Ali Suavi 2. Dönem Tanzimat Edebiyatı Bu dönem 1876 dan Servetifünun edebiyatının başlangıcına kadar sürer. Bu dönemin önemli sanatçıları Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hamit Tarhan, Sami paşazade Sezai, Nabizade Nazım, Muallim Naci dir. Sanatçılar, birinci dönem sanatçılarının toplumcu anlayışı yerine sanat için sanat anlayışını benimseyerek mutlu bir azınlığın edebiyatıni oluşturmuşlar. Bu dönem sanatçıları II. Abdülhamit in siyasal baskıları yüzünden topluma dönük sanat yapamamışlar, bireysel konuları işlemişler. Eserlerde kullanılan dil birinci döneme göre daha da ağırlaşmış, sanatli söyleyişe önem
verilmiştir. Gazete ve tiyatro, sanatçıların halka yönelik edebiyat yapmamaları nedeniyle işlevini ve etkisini kaybetmiştir. İlgili Yazı: Terbi Genel Özellikleri Tiyatro eserleri oynanmak için değil okunmak için yazılmıştır. Şiirde felsefi düşünceler, ölüm, karamsarlık, aşk, özlem gibi tema ve konular işlenmiştir. Sanatçılar güzel olan her şeyin şiirin konusu olabileceğini kabul etmişler, böylelikle şiirin konusunu genişletmişlerdir. Bu dönemde divan şiiri Nazım biçimleri terk edilmeye,batılı şiir biçimlerinin ilk örnekleri verilmeye başlanmistır. Şiirde aruz ölçüsü kullanılmış, Abdülhak Hamit bazı tiyatrolarınıhece ölçüsüyle yazmıştır. Bu dönemin şiiri Servetifünun şiirine örnek olusturmustur Roman ve öykü tekniği daha da gelişmiş, Batı ölçülerine uygun eserler verilmiştir. Abdülhak Hamit Tarhan romantizmden, Recaizade Mahmut Ekrem, Sami Paşazade Sezai realizmden, Nabizade Nazım natülizmden etkilenmiştir. Bu dönemde yaşayıp divan edebiyatının özellikle estetik anlayışını savunan tek önemli sanatçı Muallim Naci dir. İkinci Dönem Tanzimat Edebiyatında Roman ve Öykü Birinci dönem romancıları roman ve öykülerini romantizmin etkisiyle yazarken, ikinci dönem sanatçıları realizmin ve natüralizminetkisiyle yazmıştır. Romanlarda gözleme önem verilmiş, sanatçılar romanda kişiliklerini gizlemişlerdir. Birinci döneme göre teknik bakımdan daha sağlam romana yazılmıştır. Bu dönemde betimlemeler daha ölçülü ve sağlamdır. Roman ve öykü kahramanları genellikle İstanbul çevresinden seçilmiştir; ilk kez Nabizade
Nazım köy gerçegine (Karabibik romanında), Anadolu insanının sorunlarını ele almıştır. Bu dönemde Nabizade Nazım ilk naturalist roman olan Zehra yı yazmıştır. Recaizade Mahmut ekrem ilk realist roman olan Araba Sevdası nı yazmıştır. Bu dönemde Sami Paşazâde Sezai Batili anlamda ilk öyküleri (Küçük Şeyler) yazmıştır. ikinci Dönem Tanzimat Edebiyatında Şiir Bu dönem sanatçıları sanat için sanat anlayışıyla şiirler yazmışlardır. Birinci dönem şiirinde eski Nazım biçimleriyle yeni konular işlenirken, bu dönemde Fransızcadan yapılan çevirilerle yeni Nazım biçimleri de görülmeye başlanmıştır. Şiirler aruz ölçüsüyle yazılmış; ancak bazı şairler (Abdülhak Hamit, Recaizade Mahmut Ekrem) hece ölçüsünü de denemiştir. Bu dönem şiirinin Nazım birimi beyittir. Sanatçılar, parça güzelliği yerine konu bütünlüğüne önem vermişlerdir. Bu dönemde toplumsal konular yerine bireysel ve duygusal sorunlar şiire yansımıştır. Recaizade Mahmut Ekrem in Zerrattan şümûsa kadar her güzel şey şiirdir. düşüncesiyle şiirin konusu genişletilmiştir. Bu dönem şiirinin dili birinci dönem sanatçılarına göre daha ağırdir, sanatlidir. Bu dönemde ilk pastoral şiir yazılmıştır. (Abdülhak Hamit, Sahra ) Bu dönemde de sanatçılar, şiirde ilk dönem sanatçıları gibi romantizmin etkisindedir. Ikinci Dönem Tanzimat Edebiyatında Tiyatro Bu dönemde siyasal baskılar yüzünden ve basina uygulanan sansur nedeniyle sanatçılar bireysel konulara yönelmiş, doğrudan halka seslenen bir tür olan tiyatro işlevini kaybetmiştir. Bu dönemin en önemli tiyatro yazarı Abdülhak Hamit tir.abdülhak Hamit, bireyin dünyasını öne çıkararak ağır bir dille sahne tekniğine önem vermeden, oynanmak için değil
okunmak için tiyatrolar yazmıştır. Ali Bey kendisinin yazdığı komediler ve Moliere den yaptığı uyarlamalarla tiyatronun gelişmesine katkı sağlamıştır. İkinci Dönem Tanzimat Edebiyatında Eleştiri Bu dönemde de birinci dönemde olduğu gibi eleştiri genellikle eski-yeni çerçevesinde yapılmıştır. Recaizade Mahmut Ekrem in çıkardığı ilk edebiyat ders kitabı olan Talim-i Edebiyat tan sonra eleştiri yazıları yaygınlaşmıştır. Recaizade Mahmut Ekrem Zemzeme adlı eserin ön sözünde ve Takdir-i Elhan da Muallim Naci nin düşüncelerini eleştirmiş; divan edebiyatına karşı çıkmıştır. Muallim Naci de bu eleştirileri cevaplayıp yazılarını da Demdeme adlı bir kitapta toplamıştır. 2.Dönem Tanzimat Edebiyatı Sanatçıları Recaizade Mahmut Ekrem Abdülhak Hamit Tarhan Samipaşazade Sezai Nabizade Nazım Muallim Naci