Bölüm 6 Kamusal Mallar ve Dışsallıklar
Neler Öğreneceğiz? Kamusal Mallar ve Dışsallıklar Tüketimde Rakip Olmama Faydadan Mahrum Bırakmama Bedavacılık Kamusal Mallarda Etkin Çıktı Düzeyi Dışsallıklar Dışsallıkların Özellikleri Negatif Dışsallıklar Pozitif Dışsallıklar Dışsallıkların İçselleştirilmesi Düzenleyici Vergiler Sübvansiyonlar Çevre Kirliliği Optimal Kirlilik Çevre Kirliliğinin Belirlenmesini Kısıtlayan Unsurlar
KAMUSAL MALLAR Bir ekonomide üretilen mallar üç kategoride değerlendirilir. Bunlar; pür özel mallar, önemli ölçüde dışsal fayda yaratan özel mallar kamusal mallardır. Pür özel mallar sadece satın alan için fayda sağlayan mallardır. Önemli ölçüde dışsal fayda sağlayan özel mallar veya hizmetler satın alana fayda sağlamakla birlikte, diğerleri için de dışsal fayda yaratmaktadır.
KAMUSAL MALLAR Kamusal mallar toplumda ödeme yapan yada yapmayan tüm üyelerine fayda sağlar. Ödeme yapmayanlar bu faydayı elde etmekten mahrum bırakılmadığı için bedavacılık yada beleşçilik sorunu ile karşılaşılır. Bu tür mallara verilebilecek en uygun örnek ulusal güvenliktir. Bir malı kamusal mal olarak nitelendirmek için onun hükümet tarafından sağlanıp sağlanmadığına değil, şu iki özelliği bir arada bulundurup bulundurmadığına bakılır. mal veya hizmetin tüketiminde rakip olmama faydadan mahrum bırakılmamadır.
Tüketimde Rakip Olmama Veri üretim düzeyinde bir kişinin tüketimi diğer kişilerin tüketim miktarında bir azalma meydana getirmiyorsa, bu malın tüketiminde kişiler birbirine rakip olmayacaktır. Örneğin, savunma hizmetleri dış saldırılara karşı tüm toplum içindir. Bu tür bir hizmetten herhangi bir vatandaşın yararlanması, diğerlerinin bundan daha az yararlanacağı anlamına gelmez. Ancak bu özellik, herkesin bu hizmetten aynı derecede faydalanacağı anlamına da gelmez. Örnekten de anlaşılacağı gibi, bu tür malları fiyat mekanizması içinde fiyatlandırmak da mümkün olmamaktadır.
Faydadan Mahrum Bırakamama Kamusal malların ikinci özelliği ödeme yapmayanları faydadan mahrum bırakamamadır. Tüketimde rakip olmama ve faydadan mahrum bırakamama özellikleri sık sık bir arada anılmasına rağmen, iki kavram arasında fark vardır. Kamusal mal bir kez üretildikten sonra, bu malın faydasını belli bir kişiyle sınırlandırmak imkansızdır veya bu yönde yapılacak faaliyetler aşırı maliyetlidir. Bir kişi ödeme yapsın veya yapmasın bu malın tüketiminden fayda sağlayacaktır. Tüketimde rakip olmama özelliğinde belirtildiği gibi, kamusal malın bir kişi tarafından tüketimi, toplumdaki diğer kişilerin tüketimini engellemez. Bir mal tüketimde rakipsiz olabilir. Fakat, tüketimde bazı sınırlamalar ile bazı kişiler faydadan mahrum bırakılabilirler.
Faydadan Mahrum Bırakamama Televizyon yayınları tüketimde rakip olmama ve faydadan mahrum bırakmama özellikleri arasındaki farkı açıklamak için iyi bir örnektir. Çünkü televizyon sistemine ve gerekli olan şifreye sahip olunmamışsa, birey televizyon yayını izleyemeyecektir. Televizyon yayını, kamusal malın tüketimde rakip olmama özelliğini iyi açıklar. Ancak televizyon yayınları şifreli duruma dönüştürüldüğünde, bu programı seyretmek için kişilerin belli bir düzeneğe sahip olması gerekir, aksi halde kişiler yayından yararlanamayacaktır. Bu durumda yayından fayda sağlama konusunda bazı insanları mahrum bırakmak olasıdır. Sadece belli bir maliyete katlanarak oluşturacağı düzenek ve şifre yardımıyla yayından faydalanabilecektir. Sonuç olarak, tüketimde rakip olunmamasına karşın, ılımlı bir maliyeti yüklenmeyenler bu mal ve hizmetin faydasından mahrum bırakılabilecektir. Bu tip bir mal ve hizmet kamusal malın iki özelliğini bir arada taşımaz. Bu nedenle de televizyon yayını kamusal mal değildir.
Bedavacılık Kamusal mallarda ödeme yapmayanları dışarıda bırakamama özelliğinden dolayı bedavacılık yada beleşcilik sorunu yaşanmaktadır. Çünkü, bu mallardan fayda sağlayanlar gönüllü bir işbirliği içinde üretim maliyetine katılmamaktadırlar. Bir kişinin kamusal maldan fayda elde etmesine karşın, kamusal malın finansmanında herhangi bir maliyet yüklenmekten kaçınma davranışı bedavacılık yada beleşçilik olarak tanımlanır. Kamusal maldan yararlananların sayısı arttıkça, bedavacılık sorunu büyür. Bu nedenle kamusal malın gönüllü finansmanı olasılığı da ortadan kalkmaktadır.
Bedavacılık Kamusal malların varlığı fiyat sistemi için sorun yaratır ve piyasa başarısızlığına neden olur. Kamusal mal bir kez üretildikten sonra, ödeme yapsın veya yapmasın pek çok kişi otomatik olarak ondan fayda sağlar. Bu nedenle tüketiciler üretilen kamu malından bedava yararlanmak isterler. Ancak, her tüketicinin böyle davranması sonucunda kamusal malın üretim maliyeti karşılanamayacaktır. Özel firmalar fiyat mekanizmasının işlememesi nedeniyle bu tür malları üretmek istemeyeceklerdir. Çünkü özel firmalar arz ettikleri mal ve hizmet karşılığında gelir elde etmek isterler. Bununla birlikte, özel malların tüketiminde bireyler rekabet halindedirler ve ödeme yapmayanlar bu malların faydalarından mahrum bırakılırlar. Bu mekanizmada herkes elde ettiği fayda karşılığında belli bir ödeme yapmaya gönüllüdür.
Bedavacılık Kamusal mallar piyasa mekanizması içinde fiyatlandırılamadığından herkes fayda sağlamasına karşın, maliyete katılma konusunda bir ikilem yaşar. Çünkü faydası bölünemeyen ve tüm topluma fayda sağlayan bu tür malların finansman kaynağı yine toplumdur. Her birey, kendisi finansmana katılmasa da bu malların diğer kişilerce finanse edileceğine inanır. Bu düşünce tarzının toplum içinde yaygınlaşması bedavacılık sorununa yol açar ve kamusal malın üretilmemesi olasılığını artırır. Bu yüzden, kamusal malların üretiminde devlet alternatifi yada müdahalesi gündeme gelir. Toplumdan vergi alınarak sosyal faydası yüksek olan kamusal mallar üretilir.
DIŞSALLIKLAR Bir ekonomik birimin üretim yada tüketime ilişkin kararı, bir başka birimin veya birimlerin fayda yada maliyetlerini piyasa dışında başka bir yolla etkiliyorsa, dışsallıkların var olduğunu söyleyebiliriz. Şayet bir ekonomik birimin davranışından diğerleri yarar sağlıyorsa pozitif dışsallık, zarar görüyorlarsa negatif dışsallık vardır. Dışsallıkların varlığında kaynak dağılımında etkinsizlik meydana gelecek ve piyasa ekonomisinde sosyal açıdan etkin olmayan sonuçlar ortaya çıkacaktır. Dolayısıyla rekabetçi piyasalarda çok fazla negatif dışsallık ve çok az da pozitif dışsallık üretilmektedir. Bu durum kaynakların aşırı ya da düşük düzeyde tahsis edilmesine neden olduğu için piyasa başarısızlığının da nedenlerinden biridir.
Dışsallıkların Özellikleri Dışsallıklar hem üretici hem de tüketiciler tarafından meydana getirilebilir. Ekonomik yapı içerisinde dışsallıkların taraflarını belirlemek mümkündür. Ancak, bu tarafların dışsallıklardan dolayı katlandıkları maliyetler ve sağladıkları faydaları fiyatlandırmak güçtür. Dışsallıklar pozitif veya negatif olabilir. Kamusal mallar, dışsallıkların özel bir türü olarak gösterilebilir. Özellikle bir kişi veya firmanın ekonomik faaliyetlerinin tüm etkileri, herkes tarafından hissedilen bir pozitif dışsallık ise bu dışsallıklar tam kamusal maldır.
Negatif Dışsallıklar Negatif dışsallıklar özel tüketim veya üretim faaliyetlerinin tüketici veya üretici tarafından ödenmeyen maliyetleri ifade eder. Bu yüzden negatif dışsallıklar meydana geldiğinde mal ve hizmetin fiyatı, o mal için ayrılan kaynakların tüm marjinal sosyal maliyetlerini yansıtmaz. Marjinal sosyal maliyet; üretimdeki artışın firmaya yüklediği marjinal maliyete, bunun oluşturduğu negatif dışsallığın ilave edilmesiyle elde edilir. Marjinal dışsal maliyet (MEC) mal ve hizmet üretimi ve tüketimindeki bir birimlik artışın diğer kişilere yüklediği ilave maliyettir. Marjinal dışsal maliyet, bir malın kullanılabilir hale getirilmesi için katlanılan marjinal sosyal maliyetin bir kısmını oluşturmaktadır. Bu kısım malın fiyatına yansımaz. Her ne kadar piyasa tam rekabet koşulları altında işlese bile, negatif dışsallıklar maliyetlerin eksik hesaplanmasına neden olmaktadır.
Fiyat (P), Maliyet (C), Fayda (B) Negatif Dışsallıklar Örneğin rekabet koşulları altında suni gübre üretimi yapan bir firmayı ele alalım. Grafikte talep eğrisi (D), suni gübreyi satın alanların ton başına elde ettikleri marjinal sosyal faydayı (MSB); arz eğrisi (S) ise, üretilen her ilave birim için marjinal özel maliyeti (MPC) ifade etmektedir. MPC+MEC=MSC S=MPC Üreticiler kararlarını verirken suni gübrenin marjinal özel maliyetini dikkate almalarına karşın, marjinal dışsal maliyeti dikkate almazlar. 110 105 100 B C A Oysa, ekonomide etkinliğin sağlanması için marjinal sosyal maliyetin marjinal sosyal faydaya eşit olması gerekir. 4.5 5 D=MSB Yıllık Suni Gübre Miktarı (Milyon Ton) Etkinlik koşulunun sağlanması için gerekli olan marjinal sosyal maliyet; çıktının marjinal özel maliyeti (MPC) ile marjinal dışsal maliyetinin (MEC) toplamına eşittir.
Fiyat (P), Maliyet (C), Fayda (B) 110 105 100 Negatif Dışsallıklar Negatif dışsallıklar söz konusu olduğunda, çıktının marjinal sosyal maliyeti marjinal özel maliyetinden daha yüksektir. Bu nedenle marjinal dışsal maliyet olası her birim çıktı düzeyi için marjinal özel maliyete eklenir. Bu durum grafikte gösterilmektedir. B 4.5 C A 5 MPC+MEC=MSC S=MPC D=MSB Yıllık Suni Gübre Miktarı (Milyon Ton) Tam rekabet koşullarında denge A noktasında, yani MPC = MSB olduğunda gerçekleşir. Ancak denge durumunda MSC> MPC olduğundan, A noktası etkin denge üretim düzeyini ifade etmemektedir ve marjinal dışsal maliyet (MEC) dikkate alınmamıştır. MEC dikkate alındığında denge B noktasına kayacaktır. B denge noktası için, MSC=MPC+MEC=MSB koşulu gerçekleşmektedir.
Pozitif Dışsallıklar Pozitif dışsallık, bir malı veya hizmeti satın alan veya satanların yanında üçüncü kişilerin de fayda elde etmesini tanımlar. Pozitif dışsallık meydana geldiğinde piyasa fiyatları bir mal ve hizmetin marjinal sosyal faydasını tam olarak yansıtmaz. Örneğin, piyasa işlemleri içinde yer aldığı halde, bulaşıcı bir hastalığa karşı para ödeyerek aşı olan bir kişi, hastalığın yayılma riskini azalttığı için diğer insanlara da fayda sağlar. Bu üçüncü kişilere sağlanan faydalar piyasa mekanizması içinde yer almadığından, mal ve hizmete ilişkin talep fonksiyonuna da dahil olmayacaktır.
Fiyat (P), Maliyet (C), Fayda (B) (TL) Pozitif Dışsallıklar Tam rekabet piyasasında pozitif dışsallıkların piyasa dengesi üzerindeki etkisi aşağıdaki grafikte gösterilmektedir. İlk durumda piyasa dengesi U noktasında oluşmaktadır. Bu noktada aşının denge miktarı 10 milyon adet ve denge fiyatı 20 TL dir. 25 22.5 20 17.5 Z V U H S=MPC=MSC MPB+MEB=MSB D=MPB 10 13 Yıllık Aşı Miktarı (Milyon Ton) Bu örnek için üreticisi ve tüketicisinin yanında üçüncü kişilerin elde ettiği ek fayda veya dışsal faydanın piyasa fiyatı cinsinden 5 TL olduğunu varsayalım. Bilindiği gibi, tüketicilerin karar verirken dikkate aldıkları marjinal fayda, marjinal özel faydalarıdır.
Fiyat (P), Maliyet (C), Fayda (B) (TL) Pozitif Dışsallıklar Bir kişinin aşı olmaktan dolayı elde edeceği marjinal özel faydasıyla, bu aşıyı yaptırmak için katlandığı marjinal maliyet aşağıdaki grafikte, sırasıyla MPB ve MPC eğrileriyle gösterilmektedir. Bu iki eğri de aşı piyasasına aittir. Aşı piyasasında tüketicilerin aşı olması nedeniyle çevreye yüklediği bir maliyet olmadığından MPC=MSC dir. 25 22.5 20 17.5 Z V U H S=MPC=MSC MPB+MEB=MSB D=MPB 10 13 Yıllık Aşı Miktarı (Milyon Ton) Bu örnek için üreticisi ve tüketicisinin yanında üçüncü kişilerin elde ettiği ek fayda veya dışsal faydanın piyasa fiyatı cinsinden 5 TL olduğunu varsayalım. Bilindiği gibi, tüketicilerin karar verirken dikkate aldıkları marjinal fayda, marjinal özel faydalarıdır. Ancak tüketiciler tüm maliyeti yüklenmelerine karşın, faydanın tümünü kendisiyle sınırlandırmaz, hastalığın yayılmasını önlediği için bir de dışsal fayda meydana getirir.
Fiyat (P), Maliyet (C), Fayda (B) (TL) Pozitif Dışsallıklar Sonuçta MSB>MPB olur. Bunun nedeni marjinal dışsal fayda (MEB) dir. Tam rekabet koşullarında aşı piyasasında denge U noktasında meydana gelir. 25 22.5 20 17.5 Bu denge noktasında üretici tarafından sağlanan marjinal sosyal fayda, marjinal özel faydasını aşmaktadır. Bu durumda MSB, MEB ile MPB nin toplamlarına eşittir. Yani; Z U H V S=MPC=MSC MPB + MEB = MSB dır. Bu eşitliğin sağlandığı noktada etkin kaynak kullanımı söz konusudur. Yeni denge MSB ile MSC nin birbirini kestiği V noktasında meydana gelir. 10 13 MPB+MEB=MSB D=MPB Yıllık Aşı Miktarı (Milyon Ton) Bu durumda, MSC=MEB+MPB=MSB eşitliği gerçekleşmektedir.
DIŞSALLIKLARIN ĠÇSELLEŞTĠRĠLMESĠ Dışsallıklar nedeniyle meydana gelen aksaklığı gidermede piyasa mekanizması yetersizdir. Bu yüzden, devletin başarısızlığı gidermede ekonomiye belli araçlarla müdahale etmesi gerekmektedir. Devlet, piyasa başarısızlığını gidermek ve dışsallıkları içselleştirmek için vergi, sübvansiyon, yasal düzenlemeler ve üretimi üstlenme gibi araçları kullanır. Negatif dışsallıklarda marjinal dışsal maliyeti içselleştirmek için bu maliyeti marjinal özel maliyete eklerken, pozitif dışsallıklarda marjinal dışsal faydayı içselleştirmek için bu faydanın marjinal özel faydaya eklenmesi gerekir. Bu durumda, bir dışsallığın içselleştirilmesi bir malın tüm sosyal maliyeti ve tüm sosyal faydasını yansıttığı için fiyatlarda da bir değişme meydana gelecektir.
Düzenleyici Vergiler Negatif dışsallıkların olduğu durumda, dışsallığı meydana getiren firma veya kişi için, bu ekonomik faaliyet bir maliyet oluşturmazken, topluma maliyet yüklenmektedir. Bu durumda, devlet üçüncü kişilere yüklenen bu maliyetle orantılı olarak, dışsallığı meydana getiren firma veya kişiden bir düzenleyici vergi alabilir. Düzenleyici vergilerin amacı, bir mal veya hizmetin dışsal maliyetini marjinal özel maliyete eklemektir. Bu amacı gerçekleştirmek için düzenleyici vergi, her birim çıktının marjinal dışsal maliyetine eşit olmasını gerektirir.
Düzenleyici Vergiler Düzenleyici vergiler optimumdan sapmaları belli ölçüde azaltmaktadır. Bu tip bir düzenleyici verginin uygulanması beraberinde aşağıdaki sonuçları da getirir: Düzenleyici vergi uygulaması sonucunda, marjinal sosyal maliyet marjinal sosyal faydaya eşittir. Bu noktada piyasa etkinliği sağlanmış olacaktır ve bu tip bir vergi fiyat artışına bağlı olarak, talep edilen miktarda bir azalma meydana getirecektir. Bu vergi ile elde edilecek gelir, bir yandan üçüncü kişilerin vergi yükünü azaltır diğer yandan ise kamu hizmetleri için kullanılırsa, dışsal maliyete sebep olanlardan üçüncü kişilere gelir transferi yapılmış olur. Bu tip bir vergiyle dışsal maliyetleri meydana getirenler için maliyetler artacak, diğer yandan üçüncü kişilerin zararında azalma meydana gelecektir.
Düzenleyici Vergiler Negatif dışsallıkları önlemek için kullanılan düzenleyici vergilerin üretim ve tüketim kararları üzerindeki etkileri kesin olarak bilinmemesine karşın refah etkisinin olumlu olduğu ifade edilebilir. Çünkü bu tür vergiler negatif dışsallıkları meydana getiren üretici ve tüketicilere yüklenmektedir.
Sübvansiyonlar Sübvansiyonlar, pozitif dışsallıklar meydana getiren üretim veya tüketim faaliyetinin marjinal dışsal faydasını içselleştirmek için kullanılır. Amaç, tüketici veya üretici tarafından yapılan ödemeleri azaltmaktır. Sübvansiyonlar düzenleyici vergi temeline dayanan negatif bir vergi olarak da düşünülebilir.
ÇEVRE KĠRLĠLĠĞĠ Çevre kirliliği, dışsallıkları içselleştirmenin zorluğunu gösterir. Çevre kirliliği üretim veya tüketim faaliyetinin sonucunda meydana gelebilir. Gerek üretici gerekse tüketici birimlerin neden olduğu kirlilik dışsal maliyetler yaratır. Çünkü, karar birimlerinin faaliyetlerinin özel maliyeti sosyal maliyetlerinden daha azdır. Kirlilik yerel, bölgesel, ulusal ve hatta küresel çapta olabilir. Çevresel kirlilik, sık sık hükümet müdahalesini gerektiren bir negatif dışsallıktır. Çünkü bu tür dışsallıkları içselleştirmede kullanılan araçlar genellikle etkin olamamaktadır.
Optimal Kirlilik Kirlilik, firmaları kirliliği azaltma maliyetlerine katmak, bu yönde yapılan kamusal harcamaları ödettirmek veya çevreyi kirleten birimlerin faaliyetlerini kısmak suretiyle azaltılabilir. Kirliliğin azaltılması, sosyal maliyetleri de azaltır.
Çevre Kirliliğinin Belirlenmesini Kısıtlayan Unsurlar İlave kirlilik azaltımının marjinal sosyal maliyeti ve marjinal sosyal faydası çevresel kirliliği azaltma politikalarını hazırlarken hükümete yol gösterir. Eğer gerçek anlamda hükümetler kirlilik azaltımının marjinal sosyal maliyetini ve faydasını hesaplayabiliyorsa, çeşitli düzenlemeler ve özendirici önlemler yürürlüğe koyabilirler. Kirliliği azaltma stratejisinin belirlenmesinde uyulması gereken temel standartlar fayda-maliyet analizi çerçevesinde belirlenir. Fayda - maliyet analizi, belli bir faaliyetin faydası ve maliyetlerini karşılaştırma temeline dayanır. Ancak günlük yaşamda bu tür bir analizin yapılması bir takım nedenlerle oldukça zordur.