T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI İLKÖĞRETİM DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ DEĞERLENDİRİLMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA (Isparta Örneği) YÜKSEK LİSANS TEZİ Fatih ÇINAR Tez Danışmanı: Doç. Dr. Ramazan BUYRUKÇU Isparta, 2005
T.C. SÜLEYMEN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEZLİ YÜKSEK LİSANS TEZ SAVUNMASI VE SÖZLÜ SINAV TUTANAĞI İLGİ: Enstitü Yönetim Kurulu nun.../.../20...tarih ve.../...sayılı Kararı...Anabilim Dalında ders dönemine ait Eğitim-Öğretim programını başarı ile tamamlayan... numaralı... in hazırladığı..................başlıklı TEZLİ YÜKSEK LİSANS TEZİ ile ilgili TEZ SAVUNMASI ve SÖZLÜ SINAVI Lisansüstü Öğretim Yönetmeliği nin...md.si uyarınca.../.../20......günü saat... da yapılmış sorulan sorular ve alınana cevaplar sonunda adayın tez savunmasının KABULÜNE / REDDİNE / DÜZELTME SÜRESİ VERİLMESİNE, OYBİRLİĞİYLE / OYÇOKLUĞUYLA karar verilmiştir. SINAV JÜRİSİ BAŞKAN ÜYE ÜYE ÜYE
İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... i KISALTMALAR DİZİNİ... vi TABLOLAR DİZİNİ... vii ÖZET... xiv ABSTRACT... xv ÖNSÖZ... xvi BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 1. ARAŞTIRMANIN KONUSU, PROBLEMİ VE SINIRLANDIRILMASI... 1 1.1. Araştırmanın Konusu ve Problemi...... 1 1.2. Araştırmanın Amacı Ve Önemi... 4 1.3. Araştırmanın Varsayımları... 5 1.4. Araştırmanın Kapsam ve Sınırları.... 7 2. ARAŞTIRMANIN METODU... 7 2.1 Araştırmada Evren Ve Örneklem... 7 2.2. Bilgi Toplama Araçları... 8 2.2.1. Anketin Hazırlanması Ve Ön Denemenin Yapılması... 8 2.2.2. Anketin Uygulanması Ve Verilerin Toplanması... 9 2.3. Bilgilerin Analizi Ve Yorumu... 9 2.4. Kaynaklar... 10 İKİNCİ BÖLÜM ÖĞRETİMDE PROGRAM HAZIRLAMA VE GELİŞTİRME SÜRECİ 1. TEMEL KAVRAMLAR VE AÇIKLANMASI... 11 1.1. Eğitimde Program Kavramı Ve Çeşitleri... 11 1.2. Eğitim Programının Faydaları...... 17 1.3. Eğitim Programının Özellikleri...... 18 1.4. Eğitim Programının Dayandığı Temeller... 21 1.4.1. Sosyal Temel... 22 1.4.2. Psikolojik Temel... 23 i
1.4.3. Felsefi Temel... 24 1.4.4. Konu Alanı Temeli... 25 1.4.5. Ekonomik Temel... 26 1.4.6. Bireysel Temel... 26 1.5. Öğretim Programının Temel Öğeleri... 27 1.5.1. Amaç... 28 1.5.2. İçerik... 33 1.5.3. Öğrenim-Öğretim Süreçleri... 35 1.5.4. Ölçme ve Değerlendirme... 36 1.6. Öğretim Programının Geliştirilmesi... 38 2. DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ ÖĞRETİM PROGRAMLARI... 40 2.1. Programın Hazırlanması Ve Geliştirilmesinde Temel Alınan İlkeler... 40 2.2. DKAB Öğretim Programının Genel Amaçları... 44 2.3. DKAB Öğretim Programının Özel Amaçları... 45 2.3.1. IV. Sınıf... 45 2.3.2. V. Sınıf... 47 2.3.3. VI. Sınıf... 50 2.3.4. VII. Sınıf... 52 2.3.5. VIII. Sınıf... 53 2.4. DKAB Dersinin İçeriği... 55 2.4.1. IV. Sınıf... 55 2.4.2. V. Sınıf... 55 2.4.3. VI. Sınıf... 55 2.4.4. VII. Sınıf... 56 2.4.5. VIII. Sınıf... 56 2.5. DKAB Dersi Öğrenme-Öğretme Süreçlerinde Uyulması Gereken İlkeler... 56 2.6. DKAB Dersinde Uygulama İle İlgili Açıklamalar... 58 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BULGULAR VE YORUM 1. ÖRNEKLEM GRUBUN OLGUSAL DURUMU... 61 1.1. Örneklem Grubunun Cinsiyeti... 61 1.2. Örneklem Grubunun Mesleki Kıdemi... 62 ii
1.3. Örneklem Grubunun Öğrenim Durumu... 62 1.4. Örneklem Grubunun Gelir Düzeyleri... 63 1.5. Örneklem Grubunun Medeni Durumu... 64 1.6. Örneklem Grubunun Görev Yaptığı Kurum... 64 1.7. Örneklem Grubunun DKAB Öğretmenliği Dışında Yürüttükleri Görev Ve Girdikleri Dersler... 65 1.8. Örneklem Grubunun Mevcut Program İle İlgili Hizmet-İçi Eğitime Katılma Durumu... 66 1.9. Örneklem Grubunun Yeni Program Hakkındaki Bilgi Düzeyleri... 67 2. ÖĞRETİM PROGRAMININ BOYUTLARI... 68 2.1. Programın Amaçlarının Boyutları... 68 2.1.1. Genel Amaçların Daha Ayrıntılı Belirtilmesi... 68 2.1.2. Amaçların Anlaşılırlık Düzeyi... 69 2.1.3. Mevcut Programın Amaçları Gerçekleştirme Düzeyi... 70 2.1.4. Amaçların Gerçekleşme Düzeyi... 71 2.1.5 Muhtevanın Amaçlarla Tutarlılık Düzeyi... 72 2.1.6. Amaçların Öğrenci Davranışı Kazandırma Ve Geliştirme Düzeyi... 73 2.1.7. Amaçların Gerçekleşmemesinin Nedenleri... 74 2.2. Programın İçeriğinin Boyutları... 80 2.2.1. İçeriğin Öğrencilerin Yaş Düzeyine Uygunluğu... 80 2.2.2. İçeriğin Aşamalılık Ve Önkoşul İlkesine Uygunluğu... 82 2.2.3. İçeriğin Öğrencilerin İlgisini Çekme Düzeyi... 84 2.2.4. İçeriğin Öğrencilerde Düşünme Yeteneğini Geliştirme Düzeyi... 86 2.2.5. İçeriğin Öğrencilerin Dini Konularda Tüm İhtiyaçlarına Karşılık Verme Düzeyi... 87 2.2.6. İçeriğin Güncel Ve Yaşanan Hayata Uygun Olma Düzeyi... 88 2.2.7. İçerikte Tekrar Eden Ünite Ve Konular... 92 2.2.8. İçeriğe Eklenmesi Gereken Ünite Ve Konular... 93 2.2.9. Programdan Çıkarılması Gereken Ünite Ve Konular... 94 2.2.10. İçeriğin Ahlaki Davranış Kazandırma Düzeyi... 96 2.2.11. İçeriğin Vatandaşlık Şuuru Kazandırmaya Yönelik Hazırlanmış Olma Düzeyi... 97 2.3. Programın Eğitim Öğretim Sürecinin Boyutları... 98 iii
2.3.1.Kullanılan Öğretim Yöntemleri Ve Etkililiği... 100 2.3.2. Programın Zamanla Sınırlı Olması... 101 2.3.3. Eğitim-Öğretim Süreçlerinde Eğitim Araç Gereçlerin Bulunabilirlik Düzeyi... 103 2.3.4. Öğretmenlerin Öğretim Araç Gereçleri Kullanabilme Becerileri... 104 2.3.5. Öğretmen İçin Hazırlanan Yazılı Yardımcı Kaynaklar... 106 2.3.6. Öğrenme-Öğretme Sürecinde Uyulması Gereken İlkeler... 107 2.3.7. Sure Öğretim Sürecinde Karşılaşılan Sorunlar... 109 2.3.8. Öğrencilerin Dinin Ana Kaynaklarını Tanımaları... 111 2.3.9. Programın Hoşgörülü Davranma Alışkanlığı Kazandırma Düzeyi... 112 2.4. Programın Sınama Durumlarının Boyutları... 113 2.4.1. Uygulanan Değerlendirme Yöntemlerinin Amaçları Ölçme Düzeyi... 115 2.4.2. Değerlendirmede Kullanılması Gereken Ölçüt... 115 3. ÖĞRETİM PROGRAMININ ÖĞELERİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER... 117 3.1. DKAB Öğretmenlerinin Mezuniyet Durumları İle Öğretim Programının Öğeleri Arasındaki İlişki... 117 3.2. DKAB Öğretmenlerin Program Hakkındaki Bilgi Düzeyleri İle Öğretim Programının Öğeleri Arasındaki İlişki... 122 3.3. DKAB Öğretmenlerin Mesleki Kıdem Durumları İle Öğretim Programının Öğeleri Arasındaki İlişki... 131 3.4. DKAB Öğretmenlerin Cinsiyetleri İle Öğretim Programının Öğeleri Arasındaki İlişki... 136 3.5. DKAB Öğretmenlerin Gelir Durumları İle Öğretim Programının Öğeleri Arasındaki İlişki... 141 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERİLER SONUÇ VE ÖNERİLER... 145 KAYNAKÇA... 149 EKLER... 155 EK 1... 156 EK 2... 160 iv
EK 3... 161 EK 4... 162 EK 5... 163 EK 6... 164 ÖZGEÇMİŞ... 165 v
KISALTMALAR DİZİNİ Ank : Ankara Bkz : Bakınız C : Cilt DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı DKAB : Din Kültürü Ve Ahlak Bilgisi EARGED : Eğitimi Araştırma Geliştirme Dairesi GÜ : Gazi Üniversitesi İst : İstanbul Krş : Karşılaştır MEB : Milli Eğitim Bakanlığı MÜİF : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi ODOYDEÖP : Orta Dereceli Okullarda Yürütülen Din Eğitimi-Öğretiminin Problemleri OMÜ : On Dokuz Mayıs Üniversitesi RCMK : Religious Culture And Moral Knowledge S. : Sayı SBE : Sosyal Bilimler Enstitüsü S.Ü : Selçuk Üniversitesi s. : Sayfa vb. : Ve benzeri YÖK : Yüksek Öğretim Kurumu TDV : Türkiye Diyanet Vakfı YYÜ : Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yay. : Yayınları Y. : Yıl vi
TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1 : DKAB Öğretmenlerinin Cinsiyetlerine Göre Dağılımları 61 Tablo 2 DKAB Öğretmenlerinin Mesleki Kıdemlerine Göre : Dağılımları 61 Tablo 3 DKAB Öğretmenlerinin Öğrenim Durumlarına Göre : Dağılımları 62 Tablo 4 DKAB Öğretmenlerinin Medeni Durumlarına Göre : Dağılımları 63 Tablo 5 DKAB Öğretmenlerinin Gelir Düzeylerini Değerlendirme : Durumlarına Göre Dağılımları 64 Tablo 6 DKAB Öğretmenlerinin Görev Yaptıkları Okullara Göre : Dağılımları 64 DKAB Öğretmenlerinin DKAB Öğretmenliği Dışında Tablo 7 : Yürüttükleri İdari Görevler ve DKAB Dersi Dışında Girdikleri Derslere Göre Dağılımları 65 Tablo 8 DKAB Öğretmenlerinin Hizmet-İçi Eğitim Kurslarına : Katılma Durumlarına Göre Dağılımları 66 Tablo 9 DKAB Öğretmenlerinin Yeni Program Hakkındaki Bilgi : Düzeylerini Değerlendirme Durumlarına Göre Dağılımları 67 Tablo 10 : Genel Amaçların Daha Ayrıntılı Belirtilmesi 68 Tablo 11 : Amaçların anlaşılırlık düzeyi 69 Tablo 12 : Mevcut Programın Amaçları Gerçekleştirme Düzeyi 70 Tablo 13 : Amaçların Gerçekleşme Düzeyi 71 Tablo 14 : Muhtevanın Amaçlarla Tutarlılık Düzeyi 72 Tablo 15 Amaçların Öğrenci Davranışı kazandırma ve geliştirme : düzeyi 73 Tablo 16 : Amaçların İyi Belirlenmemiş Olması 74 Tablo 17 : Muhtevanın Amaçlara ulaşmaya yeterince dönük olmaması 75 Tablo 18 : Amaçların davranışa Dönük Olmaması 75 Tablo 19 : Okul, Aile ve Çevrenin Tutumu 76 Tablo 20 : Özel Öğretim Yöntemlerinin Uygulanmayışı 76 Tablo 21 : Eğitim araç gereç eksikliği 77 Tablo 22 : Ders saatinin yetersizliği 77 Tablo 23 : Diğer Derslerle ve Çevreyle Dersin Bütünleşmemesi 78 Tablo 24 DKAB öğretim programının amaçlarının beklenen düzeyde : gerçekleşmemesinin en önemli nedeni 79 Tablo 25 : İçeriğin Öğrencilerin Yaş Düzeyine Uygunluğu 80 Tablo 26 : Konuların Sıralanışında Öğretim İlkelerinin Dikkat Edilmesi 82 Tablo 27 Programda Ünite Ve İçeriklerinin Aşamalı Ve Birbirinin : Önkoşulu Olacak Şekilde Sıralanması 83 Tablo 28 : İçeriğin Öğrencilerin Derse İlgisini Çekme Düzeyi 84 Tablo 29 : İçeriğin Öğrencilerde Düşünme Yeteneğini Geliştirme Düzeyi 86 Tablo 30 İçeriğin Öğrencilerin Dini Konularda ki Tüm İhtiyaçlarına : Karşılık Verme Düzeyi 87 Tablo 31 : Programın Güncel Ve Hayata Dönük Olması 89 Tablo 32 Yeni programın eski programa göre amaç ve konu : bakımından daha güncel ve hayata dönük olması 89 vii
Tablo 33 : Yeni Programda Eski Programdan Farklı Olarak Yer Alan Güncel Dini Konuların İlköğretim Programında Yer Alması Durumu 90 Tablo 34 Programda Yer Alan Güncel Dini Konuların Öğretiminde : Karşılaşılan Problemler 91 Tablo 35 : İçerikte Tekrar Eden Ünite Ve Konular 92 Tablo 36 : İçeriğe Eklenmesi Gereken Ünite Ve Konular 93 Tablo 37 : Müfredattan Çıkarılması Gereken Ünite Ve Konular 94 Tablo 38 : İçeriğin Ahlaki Davranış Kazandırma Düzeyi 96 Tablo 39 İçeriğin Vatandaşlık Şuuru Kazandırmaya Yönelik : Hazırlanmış Olma Düzeyi 97 Tablo 40 Programın Görsel Yöntemlerin Etkili Kullanılmasına Uygun : Hazırlamış Olması Durumu 98 Tablo 41 Programın Sözel Yöntemlerin Etkili Kullanılmasına Uygun : Hazırlanmış Olması Durumu 100 Tablo 42 : Programın Zaman İtibariyle Uygulanabilirlik Düzeyi 101 Tablo 43 : Programın Uygulanabilirlik Düzeyi 102 Tablo 44 : Eğitim Araç-Gereç Bulunabilirlik Düzeyi 103 Tablo 45 : Öğretmenlerin Eğitim Araç Gereçleri Kullanabilme Becerileri 104 Tablo 46 : Örnek İşlenişler 106 Tablo 47 : Öğretmen El kitabı ve DKAB Öğretim kılavuzları 106 Tablo 48 : Öğretim Programının İlkeleri 107 Tablo 49 : İlkeler Arasında Birbiriyle Çelişen Hususların Bulunması 108 Tablo 50 : Sure ve Dua Öğretiminde Karşılaşılan Problemler 119 Tablo 51 : Sure ve Dua Öğretimi Düzeyi 110 Tablo 52 Programın Öğrencilerin Dinin Ana Kaynaklarını Tanımalarına : Sağlama Durumu 111 Tablo 53 Programın öğrencilerin Kur anın Türkçe Meali İle Temasını : Sağlama Durumu 111 Tablo 54 : Öğrencilerin hoşgörü ilkesini kazanma durumları 112 Tablo 55 Uygulanan Değerlendirme Tekniklerinin Amaçların : Kazanılma Durumunu Ölçme Düzeyi 115 Tablo 56 Hedeflerin Kazanılma Durumlarının Ölçmede Kullanılması : Gereken Ölçüt 115 Tablo 57 Öğretmenlerin Mezuniyet Durumları İle Programın : Amaçlarının Anlaşırlık Düzeyi Arasındaki İlişki 117 Tablo 58 Öğretmenlerin Mezuniyet Durumları İle Öğretim Programın : İlkelerinin Değerlendirilmesi Arasında İlişki 118 Tablo 59 Öğretmenlerin Mezuniyet Durumları ile Program Ders Saati : Değerlendirilmesi Arasındaki İlişki 119 Tablo 60 Öğretmenlerin Mezuniyet Durumları ile Program Ders Saati : Değerlendirilmesi Arasındaki İlişki 120 Öğretmenlerin Program Hakkındaki Bilgi Düzeyi İle Dersin Tablo 61 : Öğretiminde Yeterli Araç-Gereç Bulunabilirliği Arasındaki 122 İlişki Tablo 62 : Öğretmenlerin Program Hakkındaki Bilgi Düzeyi İle Öğretmenlerin Mevcut Araç Gereçleri Etkili Kullanabilme Becerileri Arasındaki İlişki 123 viii
Tablo 63 : Tablo 64 : Tablo 65 : Tablo 66 : Tablo 67 : Tablo 68 : Tablo 69 : Tablo 70 : Tablo 71 : Tablo 72 : Tablo 73 : Tablo 74 : Tablo 75 : Tablo 76 : Tablo 77 : Öğretmenlerin Program Hakkındaki Bilgi Düzeyi İle Ölçme İşleminde Kullanılması Gereken Temel Ölçüt Değerlendirilmesi Arasındaki İlişki Öğretmenlerin Program Hakkındaki Bilgi Düzeyi İle Mevcut Programın Ahlaki Davranış Kazandırma Değerlendirmesi Arasındaki İlişki Öğretmenlerin Program Hakkındaki Bilgi Düzeyi İle İçeriğe Eklenmesi Gereken Ünite Veya Konular Arasındaki İlişki Öğretmenlerin Program Hakkındaki Bilgi Düzeyi İle Programda Tekrar Eden Konuların Bulunması Arasındaki İlişki Öğretmenlerin Mesleki kıdem Durumları ile Programın Amaçların öğrenci davranışı kazandırma ve geliştirme değerlendirmesi arasındaki ilişki Öğretmenlerin Mesleki kıdem durumları ile amaç-ders saatinin yetersizliği değerlendirmesi arasındaki ilişki Öğretmenlerin Mesleki Kıdem Durumları Ve Sure Ve Duaların Öğretimi Arasındaki İlişki Öğretmenlerin Cinsiyetleri İle Amaç-Eğitim Araç-Gereç Değerlendirmesi Arasındaki İlişki Öğretmenlerin Cinsiyetleri Ve Örnek İşlenişler Arasındaki İlişki Öğretmenlerin Cinsiyetleri İle Öğretim İlkelerinin Uygulanması Arasındaki İlişki Cinsiyet Ve Programın Güncel Ve Yaşanan Hayata Uygunluğu Arasındaki İlişki Öğretmenlerin Cinsiyetleri İle Öğrencilerin Kur anın Türkçe Meali Temasının Sağlanması Arasındaki İlişki Öğretmenlerin Gelir Durumları İle Mevcut Programın Amaçları Gerçekleştirebilme Düzeyi Arasındaki İlişki Gelir Durumu İle Amaçların Gerçekleşmeme Nedenleri Arasındaki İlişki Öğretmenlerin Gelir Durumları İle Sure Öğretimi Arasındaki İlişki 125 126 128 129 131 133 134 136 137 138 139 140 141 142 143 ix
ÖZET İKÖĞRETİM DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ DEĞERLENDİRİLMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA (ISPARTA ÖRNEĞİ) Fatih ÇINAR Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 150 sayfa, Mayıs-2005. Danışman: Doç. Dr. Ramazan BUYRUKÇU Günümüzde eğitim, çok değişkenli deneysel bir bilim olarak ele alınmaktadır. Dolayısıyla Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretimi de eğitim bilimin verileri doğrultusunda planlı ve programlı yapılmalıdır. Bu araştırmada uygulanmakta olan İlköğretim DKAB Öğretim Programının öğelerine yönelik DKAB öğretmenlerinin görüşleri belirlenmeye ve değerlendirilmeye çalışıldı. Araştırmanın giriş bölümünde, konunun belirlenmesi ve sınırlandırılması araştırmada kullanılan yöntem ve teknikler hakkında bilgi verildi.ikinci bölümde de Öğretimde program hazırlama ve geliştirme üzerine teorik bir alt yapı oluşturuldu ve uygulanmakta olan DKAB Öğretim Programının öğelerine yönelik bilgi verildi. Üçüncü bölümde ise, araştırmanın temel ve alt varsayımları doğrultusunda İlköğretim DKAB öğretim Programı, Isparta merkez il ve ilçelerinde görev yapan DKAB öğretmenlerinin anket sorularına verdikleri cevaplardan elde edilen bulgular çerçevesinde değerlendirildi. Konuyla ilgili olarak da şu sonuçlara ulaşıldı: Araştırmaya katılan DKAB öğretmenlerine göre, DKAB öğretim programının amaçları amaçlarda bulunması gereken şartları taşımamakta ve amaçlar tam olarak gerçekleşmemektedir. Programın amaçlarının gerçekleşmemesinin nedenleri: muhtevanın amaçlara ulaşmaya yeterince dönük olmaması, amaçların davranışa dönük olmaması okul, aile ve çevrenin derse karşı olan tutumu amaçların istenilen düzeyde gerçekleşmemesinde, eğitim araç gereç eksikliği ve haftalık ders saatinin yetersiz olması özel öğretim uygulanmayışı, amaçların iyi belirlenmemiş olması ve dersin diğer derlerle ve çevreyle bütünleşmemiş olması şeklinde sıralanmıştır. DKAB öğretmenlerine göre programın içeriği öğrencilerin ilgisini çekmemektedir. Bu nedenle içeriğe eklenmesi ve içerikten çıkarılması gereken ünite ve konular bulunmaktadır. DKAB öğretmenleri öğrenme-öğretme süreçlerinde programdan, eğitim ortamından ve kendilerinden kaynaklanan problemler yaşamaktadırlar. DKAB öğretmenlerine göre kullanılan ölçme-değerlendirme teknikleri amaçların gerçekleşip gerçekleşmediğini ölçmede yetersiz kalmaktadır. Sonuç olarak, Program geliştirme esasları göz önüne alınarak İlköğretim Öğretim Programı üzerine yapılan araştırma sonuçları değerlendirildiğinde; DKAB Öğretim programının çağdaş program geliştirme esaslarına göre hazırlanmış olduğu ancak DKAB öğretmenlerinin programa yönelik genelde olumsuz bir düşünceye sahip oldukları ortaya çıkmaktadır. Anahtar Kelimeler: Program, DKAB programı, İlköğretim, Öğretim programı, Öğretmen, Din Kültürü, Eğitim, x
ABSRACT A SURVEY ON THE EVALUATION OF TEACHING PROGRAMME OF PRIMARY SCHOOL RELIGIOUS CULTURE AND MORAL KNOWLEDGE (THE EXAMPLE OF ISPARTA) Fatih ÇINAR Süleyman Demirel University,The Institute of Social Sciences Department Of Philosophy And Religious Sciences Master Thesis, 152 pages, May-2005 Supervision: Assoc. Prof. Dr. Ramazan BUYRUKÇU Nowadays, education is considered as a multi variabled experimental science. Consequently, Religious Culture And Moral Knowledge (RCMK) teaching should planned and programmed as education science data. In this research the opinions of RCMK teachers on teaching RCMK programmes apiled in primary schools are tried to be determeined and evaluated. the efficiency of the Religious Culture And Moral Knowledge (RCMK) Teachers has been tried to determine and evaluate according to their own expressions. In the introduction part of the research, the information about the methods and techniques used on determining and classifying of the subject, is given. On second part, aheroic infrastructure on preparing and devoplopig programme on education is composed and the information i given about elements of teaching RCMK proramme. On the thirt part, on the way of maind and sub hypothesis of the study teaching RCMK programmes in primary school, is evaluated on the framework of the outrames provided from the answers given by RCMK teachers in the Isparta on the questionore The results are deduced. According to the RCMK teachers of RCMK do not have the necessary conditions that should be and these aims aren t full filled exactly.the reason of aims not being able to full filled are to become to light a united whole appear come on the scene. The inclusion is not facing enough to the aims, the aims arent adressing to the behaviours, the attitudes on the lesson of the schools parent and society, the lock of education material and weekly lesson hours, not applying private teaching methods, not well determined aims, not to become a united whole with the other lesson. According to the RCMK teachers, the inclusion of the programme does not attract the pupils. So there are some some lesson units and subject that shuld be added or removed from the inclusion The teachers of RCMK have some problems on teching learning process because of programme, education atmosphere and themselves. According to the RCMK teachers, measurement-evalatuation technigues used are not enough anmeasuring whether the aims arefull filled or not. Consequently, when the conclusions of the survey on teaching primary school programme are evaluated with the consideration of program devoploping basis, its come to light that RCMK eaching programme is prepared as to modern curriculum devoloping basis but the teachers of RCMK generally have negative opininon on the programme. Key Words: Programme, Teaching of the RCMK, teacher, curriculum of RCMK, education, RCMK, xi
ÖNSÖZ Eğitimin ana fonksiyonlarından biri, milletin bütün fertlerini mensubu bulunduğu toplumun milli, ahlâkî, insanî, manevî ve kültürel değerlerini benimseyen, koruyan ve geliştiren yurttaşlar olarak yetiştirmektedir. Kısaca insanın maddi ve manevi yönden yetiştirilmesi ve geliştirilmesi görevinin eğitim sisteminin görevi olduğu söylenmektedir. Din ve Ahlâkta, toplum düzenini kuran ve koruyan en önemli unsurların başında geldiğine göre, din eğitimine eğitim sisteminin içerisinde özel bir yer ayırmak ve sistem içersindeki yerini iyi tespit etmek gerekmektedir. Dolaysıyla eğitim sistemi içerisine oturtulan Din Eğitimi ve öğretiminin de (örgün eğitim kurumlarında DKAB dersi öğretiminin) tesadüflerden uzak belli bir plan, program dahilinde yapılması gerekmektedir. İlk öğretim DKAB öğretim programının amaç-içerik, eğitim-öğretim süreci uygulama esnasında karşılaşılan problemlerin tespitine yönelik İlköğretim DKAB Öğretim Programının Değerlendirilmesi Üzerine Bir Araştırma adlı çalışma yapılmasına karar verildi. Çalışma Isparta İl Merkez ve İlçelerinde ilköğretimde görev yapan DKAB öğretmenleri ve cevapları ile sınırlandırıldı. Araştırma dört bölümden oluştu. İlk bölümde problem farklı boyutlardan ele alınarak ortaya konuldu. Araştırmanın amacı ve önemi, sınırları, problem ve alt problemleri dayandığı hipotezler araştırma yöntemi hazırlanan bilgi toplama aracının uygulama ve analiz aşamaları hakkında bilgi verildi. II. bölümde öğretimde program hazırlama ve geliştirme süreci ile ilgili temel kavramlar ve açıklamalarına yer verildi. Daha sonra uygulanmakta olan DKAB öğretim programının hazırlanmasında temel alınan ilkeler, genel ve özel amaçları ve dersin içeriği hakkında bilgiler verildi. III. bölümde ise ilköğretim DKAB öğretim programının amaç-konu, eğitimöğretim süreci ve değerlendirme boyutuyla karşılaşılan problemler, alan araştırması bulguları çerçevesinde değerlendirildi. Araştırmanın sonucu ve geliştiren önerilerde son bölümde ele alındı. xii
Çalışmamızın belirlenmesinden başlayarak sonuçlanmasına kadar araştırmanın her aşamasında bilimsel uyarı ve yardımlarıyla katkı sağlayan danışman hocam sayın Doç. Dr. Ramazan BUYRUKÇU ya sonsuz teşekkürler. Anket sorularının düzenlenmesi ve verilerin değerlendirilmesinde değerli vakitlerini ayırarak yardımcı olan Sayın Yrd. Doç. Dr. Kemalettin TAŞ ve Yrd. Doç. Sadettin ÖZDEMİR e teşekkür ediyorum. Bununla birlikte anketleri cevaplama zahmetine katlanan ve cevaplarıyla çalışmanın şekillenmesini sağlayan DKAB öğretmenlerine; alan araştırmasının uygulanması ve verilerin toplanmasına yardım eden tüm kişi ve kurum çalışanlarına; çalışma esnasında çeşitli şekillerde katkı sağlayan hocalarıma ve arkadaşlarıma da en içten şükranlarımı sunarım. Fatih ÇINAR Isparta, 2005 xiii
1 BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 1. ARAŞTIRMANIN KONUSU, PROBLEMİ VE SINIRLANDIRILMASI 1.1. Araştırmanın Konusu ve Problemi Günümüzde bilim ve teknoloji alanında çok hızlı gelişme ve değişmeler olmaktadır. Dolayısıyla olaylar karmaşıklaşmakta ve bilgi birikimi gün geçtikçe artmaktadır. Bilimsel ve teknolojiyle gelişmelere, hızlı iletişim, küreselleşme bir taraftan insanlığa ciddi kolaylıklar sağlarken, diğer taraftan da hızlı bir sosyo-kültürel değişime neden olmaktadır. Bu hızlı sosyo-kültürel değimde zaman zaman sosyal problemlere neden olabilmektedir. Davranış değiştirme süreci olarak tanımlanan nitelikli eğitimin, ülkelerin kalkınmışlık düzeylerinin yegane belirleyicisi olduğu genel geçerliliği olan bir realitedir. Eğitimden ülkelerin gelişmişlik düzeyine göre umulan beklentiler de gün geçtikçe değiştirmektedir. 1 Bununla birlikte günümüzde genel olarak, eğitimden bilgiyi nakleden değil, ihtiyaç duyduğu bilgiye nerede, nasıl ulaşacağını bilen, bu bilgileri anlamlandıran, yorumlayan, sentezleyen, transfer eden, yeni bilgiler, yeni çözümler, yeni değerler üretebilen, öğrenmeyi öğrenmiş nitelikli insanların yetiştirilmesi beklenmektedir. 2 Araştırmalarda nitelikli insan gücü ile maddi-manevi kalkınma arasında bir ilişki olduğunu ortaya koymaktadır. Bilgi ve teknoloji üreten, ürettiği bilgi ve teknolojiyi sosyo-kültürel yabancılaşmalara neden olmayacak şekilde kullanabilen toplumun oluşmasında en önemli görev eğitime, eğitimciye yani okullara düşmektedir. 3 1 Krş, ARSLAN, M., Cumhuriyet Dönemi İlköğretim Programları ve Belli Başlı Özellikleri, Milli Eğitim Dergisi, Sayı.144 (yayim.meb.gov.tr/yayimlar/146/aslan.htm - 53k); ERDEM, E., Program Geliştirmede Yapılandırmacılık Yaklaşımı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2001, s.1 ; KORKMAZ, M., İlköğretim DKAB Programının Eğitimde Program Geliştirme Açısından İncelenmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Erciyes Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü Kayseri. 2003, s.1. 2 Krş., AYVAZ, Z. Eğitim Programları ve Unsurları, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2001, s.1; ARSAL, Z., Program Geliştirme Sürecinde İhtiyaç Analizinin Yeri ve Nasıl Yapıldığına İlişkin Program Geliştirme Uzmanlarının Görüşleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eylül 1998, s.1. 3 Krş., KOÇAK, Ş., İlkokul Öğretmenlerinin Günlük Plan Uygulamalarının Değerlendirilmesi ve Programlı Öğretimin Gerekliliği, Din Öğretimi Dergisi Sayı:43, Kasım-Aralık 1993, s.20; VIII.
2 İnsan yetiştirmenin hangi boyutunu ele alırsak alalım gerçekleştirmeye çalıştığımız yetiştirme sürecinin (eğitimin), tesadüf ve gelişigüzellikten uzak, sonuçların beklendik bir düzeyde olmasını istiyorsak bu süreci belli bir program (disiplin) doğrultusunda gerçekleştirmemiz gerekmektedir. 4 Bireysel ve toplumsal hayatımızda çok önemli bir yere sahip olan eğitimin başarı ile sonuçlandırılmasının temel şartlarından birisi yapılacak etkinliklerin bir programa bağlanmasıdır. Zaten eğitim-öğretimde amacın istendik davranış kazandırmak olması, bu işin programlı yapılmasını zorunlu kılmaktadır. Fertlerin ve toplumların ideal olarak benimsedikleri eğitim hedeflerine ulaşabilmeleri, eğitim etkinliklerini rastlantı ve gelişigüzellikten uzak, belli bir programa bağlı olarak yürütmelerine bağlanır. 5 Genelde tüm canlıların özelde de insan unsurunun eğitimsel gelişim sürecinin çağdaş denilebilecek bir özellik kazanmasını istiyorsak, uygulamaya sokulacak etkinliklerin insan ve gelişmesine ilişkin çağdaş bulgular ışığında tasarlanmış ve geliştirilmiş olan öğretim sistem ve programları doğrultusunda gerçekleştirilmesi gerekir. 6 Latince bir terim olan 7 program genel olarak yapılması gereken bir işin bölümlerini, her bölümün yapılış sırasını, zamanını, nasıl ve nerede yapılacağını, kimlerin görev alacağını gösteren bir tasarı olarak tanımlanmaktadır. 8 Program, eğitim-öğretimin her kademesi ve sahasında önemli ve sık kullanılan bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Sistem içerisinde gerçekleştirilebilecek olan örgün ve yaygın eğitim etkinliklerinin hedeflenen nitelik 5 Yıllık Kalkınma Plânı, Ankara, (Ulusal Programlar Ankara 2001, www.programlar.meb.gov.tr./prog_1.html. 4 Bkz. TAŞDEMİR, M., Eğitimde Plânlama ve Değerlendirme, Ocak Yayınları, Ankara 2003, s.2. 5 Bkz. TAVUKÇUOĞLU, M., DKAB Öğretim Programının Genel İlkeleri Arasında Görülen Bazı Çelişkiler, OYDEÖP, Kayseri 1998, s.158. 6 Bkz. TAŞDEMİR, M., Eğitimde Planlama ve Değerlendirme, s.2. 7 Bkz. KARAKAYA, Ş., Eğitimde Program Geliştirme Çalışmaları ve Yönelimler, Asil Yayıncılık, Ankara, Şubat 2004, s.6. 8 Krş. TAN, Ş./ERDOĞAN, A., Öğretim Planlama ve Değerlendirme, Pegem A Yayıncılık Ankara 2004, s.11; HIZAL, A., Programlı Öğretimin Yönteminin Etkenliği Karşılaştırmalı- Uygulamalar-Araştırma, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları, Ankara. 1982, s.3.
3 ve yeterlilikte oluşturulmasında program unsuru program unsuru önemli rol oynamaktadır. 9 Öğretim programının önemi sözel olarak vurgulanmaktan öte, programın hazırlanmasında ve geliştirilmesinde bilimsel ve pedagojik ilkelere uygunluk esastır. Eğitim sistemimizde program hazırlama ve geliştirmede bu ilkelere ne kadar dikkat edildiği veya hazırlanan programların uygulanmasının ne kadar mümkün olduğu ve ne ölçüde değerlendirildiği, eğitim sistemimizin ciddi problem alanlarındandır. Söz konusu Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretim Programı olunca konunun problem oluşu daha fazlalaşmakta ve şiddetlenmektedir. Öğretim programı hazırlama ve geliştirme sürecinde, program ve DKAB öğretim programı hakkında verilen bilgiler çerçevesinde araştırmanın problem alanı ve çerçevesini; DKAB öğretmenlerine göre ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programının eğitimde program hazırlama ve geliştirme ilkelerine uygunluğu ne durumdadır? şeklinde bir soru ile oluşturduk. Araştırmanın problem cümlesi çerçevesinde aşağıdaki sorular da çalışmanın alt problemleri olarak belirlenmiştir. 1. İlköğretim DKAB Dersi Öğretim Programının; a) Amaçlarına b) İçeriğine c) Öğretim-öğrenim süreçlerine d) Ölçme ve Değerlendirme boyutlarına ilişkin öğretmen görüşleri nasıldır? 2. DKAB dersi öğretim programındaki amaçlara, içeriğe, öğretim-öğrenim süreçlerine ve ölçme-değerlendirme boyutlarına ilişkin öğretmen görüşleri öğretmenlerin; a) Gelir durumlarına b) Mezun oldukları okula c) Mesleki kıdemlerine 9 Bkz. TAŞDEMİR, M., Eğitimde Planlama ve Değerlendirme, s.2.
4 d) Cinsiyetlerine, d) Program ile ilgili bilgi düzeylerine göre değişmekte midir? Biz bu çalışmamızda dar alanda, programın uygulanmasında önemli rol oynayan ve sorumluluk üstlenen öğretmenlerin görüşleri çerçevesinde DKAB dersi öğretim programını değerlendirmeye çalışacağız. 1.2. Araştırmanın Amacı Ve Önemi Bugün devletin büyük masraflar karşılığında vermekte olduğu din eğitiminin kendi özel amaçlarının ne derecede gerçekleştirildiğinin, programın uygulanmasında ve değerlendirilmesinde ne gibi problemlerle karşılaşıldığının belirlenmesinde ve verimi artırmak için ne gibi tedbirlerin alınacağının belirlenmesinde büyük fayda verir. DKAB dersi programında karşılaşılan problemleri aşmanın ve istenilen hedefleri gerçekleştirmenin yolu, temelden hareket etmektedir. Eğitim ve DKAB öğretiminde temel, öğretmen olduğu için, eğitimle ilgili çalışmalarda öncelikli olarak öğretmenlere yer verilmelidir. Araştırmanın verileri, programı en iyi değerlendirebilecek kişiler olarak düşünüldüğü için bizzat kaynağın kendisinden, DKAB öğretmenlerinden elde edilmiştir. Din eğitim ve öğretimi alanında yapılan araştırmaların ülkemizde giderek arttığı görülmektedir. Ancak yapılan araştırmaların sınırları, amaçları ve metotları farklıdır. Bu araştırmanın amacı; İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretim program uygulamaları hakkında öğretmenlerin görüşlerini alarak Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretim programının amaç, konu, eğitim-öğretim süreçleri ve değerlendirme öğelerinde görülen yetersizlikleri ve sorunları ortaya koymak ve buna bağlı olarak da yetersizlik ve problemlerin giderilmesi için öneriler geliştirilerek program geliştirme çalışmalarına katkıda bulunmaktır. Kısaca araştırmanın amacı DKAB dersi öğretim programının uygulayıcısı olan öğretmenlerin program hakkındaki görüşlerinin ne olduğunu belirlemektedir.
5 Araştırmanın sonucunda elde edilen bulguların; Başta DKAB öğretim programının geliştirilmesine katkıda bulunacağı dersin daha verimli olması yönünde faydalı olacağı ve DKAB dersi ile ilgili yapılacak çalışmalara ışık tutacağı ve ilgili kurumlara bir bakış açışı sağlayacağı, DKAB öğretmenlerine yönelik hizmetleri ve eğitim-öğretim etkinliklerini planlayan kişi ve kurumların çalışmalarını düzenlemelerine katkı sağlayacağı, Araştırma, ilköğretim kurumlarında DKAB ders programına yönelik çalışmaların ilklerinden biri olarak daha sonra yapılacak olan çalışmalara örnek oluşturacağı düşünülmektedir. 1.3. Araştırmanın Varsayımları Temel problem cümlesinden hareketle araştırmanın temel varsayımı şu şekilde oluşturulmuştur: Programın uygulayıcısı olan DKAB öğretmenleri Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programının fonksiyonel ve uygulanabirliği üzerinde genelde olumsuz düşünmektedirler. Dolayısıyla DKAB öğretim programının başarılı olabileceğine güvenmemektedir. Bu genel varsayım çerçevesinde araştırmanın alt varsayımlarını da şöyle sıralayabiliriz: Araştırma için seçilen yöntem, araştırmanın amacına, konusuna ve kavramsal çerçevesine uygundur. Öğretmenlere göre; Yeni programda genel amaçların bireysel, toplumsal, ahlaki, kültürel ve evrensel açılardan daha ayrıntılı belirtilmesi dersin amaçlarına ulaşılmasında etkili olmaktadır. DKAB dersinin mevcut programı bu dersin amaçlarını gerçekleştirebilecek düzeyde değildir. DKAB dersinin amaçları tam olarak gerçekleşmemektedir. DKAB dersinin amaçları öğrenci davranışı kazandırma ve geliştirme yönünden yeterli değildir. DKAB dersinde okutulan müfredat öğrencilerin yaş düzeyine uygundur
6 Konuların sıralanışında öğretim ilkelerinin dikkat edilmiştir. Yeni programın eski programa göre amaç ve konu bakımından daha güncel ve hayata dönüktür. Yeni programda eski programdan farklı olarak yer alan güncel dini konuların ilköğretim programında yer almasının uygun olduğu fakat bu konuların öğretiminde problemlerle karşılaşılmaktadır. İçeriğe eklenmesi gereken ünite ve konuların bulunmaktadır, Programdan çıkarılması gereken ünite ve konuların bulunmaktadır, Eski programa oranla yeni programda inanç ve ibadet ile ilgili konuların azaltılarak programın daha çok vatandaşlık şuuru kazandırmaya yönelik hazırlanmıştır. Dersin öğretiminde daha çok öğretmen merkezli öğretim yöntemlerinin kullanılmaktadır. Eğitim-öğretim süreçlerinde dersin öğretimi ile ilgili eğitim araç gereçlerin bulunabilirlik düzeyinin düşüktür. Öğretmen için hazırlanan yazılı yardımcı kaynakların öğretmenlerin planlarını yapmalarında ve derslerini işlemelerinde ve amaçlara ulaşmada faydalı olmaktadır. Programın uygulanması için DKAB dersinin haftalık ders saati yeterli değildir. Uygulanan değerlendirme yöntemlerinin amaçları ölçmede yeterli değildir. DKAB dersi öğretim programındaki amaçlara, içeriğe, öğretim-öğrenim süreçlerine ve ölçme-değerlendirme boyutlarına ilişkin öğretmen görüşleri öğretmenlerin gelir durumlarına, mezun oldukları okula, mesleki kıdemlerine, cinsiyetlerine, program ile ilgili bilgi düzeylerine göre değişmektedir.
7 1.4. Araştırmanın Kapsam ve Sınırları "İlköğretim DKAB Ders Programının (amaç,içerik, öğretim süreçleri ve değerlendirme boyutlarının) Değerlendirilmesi " adlı araştırma 2000 yılında hazırlanıp uygulanan ve ülkemizdeki ilköğretim okullarında takip edilen DKAB öğretim programını dersini kapsamaktadır. Araştırma survey ( alan araştırması ) yöntemi ile hazırlanmıştır. Verilerin toplanmasında Isparta ili merkez ilçe sınırları içerisinde yer alan ilköğretim okullarındaki 71 DKAB öğretmenine konu ile ilgili anket uygulaması yapılmış ve buradan elde edilen verilerin analizine gidilmiştir. Araştırma "Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenlerinin öğretim programların amaç, içerik, eğitim durumları ve değerlendirme boyutları ile ilgili sorunları" ile sınırlıdır. İlköğretim DKAB Ders Programına ilişkin belirlenen ve sınırlandırılan sorunlar Isparta ili merkez ilçeleri ortaöğretim okullarında DKAB dersine giren öğretmenler ve verdikleri cevaplarla sınırlıdır. Bu araştırma da 2004-2005 öğretim yılında Isparta ilköğretim I. ve II. kademelerinde görev yapan DKAB öğretmelerine uygulanan anketin sonuçları ile sınırlıdır. Araştırma veri toplama teknikleri geliştirilen anket ve yüz yüze görüşmelerle sınırlıdır. 2. ARAŞTIRMANIN METODU İlköğretim DKAB Öğretim Programının Değerlendirilmesi üzerine bir araştırma adlı veri toplama tekniği açısından Anket süreç (tarama) tipi bir çalışmadır. Bu veriler bilgi alınan deneklerin, kişisel özellik, görüş ve eğilimleri ile ilgili veriler geliştirilip, uygulama, bilgi toplama aracı anket yoluyla elde edilmiştir. Yürütüldüğü ortam açısından ele aldığımızda bu araştırma Okul süreç (tarama) niteliğini taşımaktadır. Eğitim-öğretim sürecini oluşturan öğeleri içeren,
8 betimsel niteliği olan ve belli bir zaman kesiti içerisinde yapılan araştırmalara okul araştırması denir. 10 Okul Süreçleri sayesinde anket, gözlem, soruşturma, test ve diğer ölçme değerlendirme teknikleriyle dersler, öğretme yöntemleri, öğrenciler gibi pek çok konuda, veri toplama, bunların analizleri ve değerlendirilmeleri yoluyla eğitim faaliyetlerinin niteliğini geliştirme imkânı sağlayabilir. 11 İlgili literatürün taraması ve bilgi toplama aracı olarak kullanılan anketle birlikte, öğretmen olmamız nedeniyle şahsi gözlemlerimizden de yola çıkılarak problem belirlenmeye çalışılmıştır. 2.1 Araştırmada Evren Ve Örneklem İki tür evren vardır. Birisi Genel Evren diğeri ise Çalışma Evreni dir. Genel Evren tanımlaması kolay, fakat ulaşılması güç hatta çoğu zaman imkâmsız olandır. 12 Araştırmanın genel evreni; Türkiye genelinde 2004-2005 Eğitim-öğretim yılında MEB na bağlı resmi ve özel ilköğretim okullarında görev yapan DKAB öğretmenlerinden oluşmaktadır. Araştırmanın örneklemi : 2004-2005 Eğitim-öğretim yılında Isparta merkez ve ilçelerinde resmi ve özel ilköğretim okullarında görev yapan DKAB dersi öğretmenlerinden oluşmaktadır. Örnekleme alınan okulların sosyal-kültürel ve ekonomik kültürel düzey açısından ana kütleyi yansıtmasına özen gösterilmiştir. 2.2. Bilgi Toplama Araçları 2.2.1. Anketin Hazırlanması Ve Ön Denemenin Yapılması Araştırma probleminin çözülebilmesi için, ihtiyaç duyulan verilerin toplanmasında, araştırmacı tarafından hazırlanan, anket tekniği ve tarama yöntemi 10 Bkz. ARSEVEN, A.D., Alan Araştırması Yöntemi (İlkeler, Teknikler, Örnekler), Gündüz Eğitim Yayıncılık, 4. Baskı, Ankara, 2001, s.25. 11 Bkz. KAPTAN, S, Bilimsel Araştırma Teknikleri, Rehber Yayıncılık, 1973, s 63-68. 12 Bkz. KAPTAN S, Bilimsel Araştırma Teknikleri, s.175.
9 kullanılmıştır. Anket formunun geliştirilmesi ve çalışmanın teorik kısmının hazırlanmasında ise Program Geliştirme, Eğitim Bilimleri, Bilimsel Araştırma Metotları, Eğitim teknolojisi ile ilgili eserlerden ve Din Eğitimi-Öğretimi sahasındaki araştırmalardan yararlanılmıştır. Literatür taramasında ve eğitim öğretim sürecinde aktif bir şekilde yer alan öğretmenlerin gözlemlerinden yola çıkarılarak hazırlanan Bilgi toplama aracı deneklere uygulanmadan önce soruların anlaşılırlığı düzeyini tespit etmek ve hazırlanan son ankete şeklini vermek için, çeşitli sosyo-kültürel ve ekonomik farklılıkları bulunan okullarda ön deneme si konu ile ilgili uzmanların görüşleri alınarak yapılmıştır. Ön deneme sonucunda elde edilen bilgiler üzerine danışmanın onayı alınarak yapılan değerlendirmeler ve düzeltmeler yapılmış ve uygulamaya hazır hale getirilmiştir. İlköğretim DKAB dersine giren branş öğretmenlerinin kişisel ve bu dersin programı ile ilgili verileri toplayan sorularla, öğretim programları (Amaç-içerik- Eğitim durumları-değerlendirme) ve öğretimine ilişkin verileri toplayan sorulardan oluşan bu anket iki bölümden ve 56 sorudan oluşmaktadır. II. Bölümdeki 47. soru hariç diğer tüm sorular kapalı ve çoktan seçmeli olarak hazırlanmıştır. Fakat soruların özelliğinden dolayı bazı sorulara deneklerin yarı açık uçlu cevap verebilecekleri varsa belirtiniz seçeneği eklenmiştir. 2.2.2. Anketin Uygulanması Ve Verilerin Toplanması Anketin uygulanması için Isparta Milli Eğitim Müdürlüğünden 07-12-2004 tarihinde enstitü aracılığıyla gerekli olan araştırma izni alınmıştır. (Ek 2). Anket 2004/2005 Eğitim öğretim yılı birinci kanaat dönemi son iki haftasında uygulanmıştır. Anket, bizzat öğretmenlere araştırmacı tarafından dağıtıldıktan iki hafta sonra toplanmıştır. Böyle bir uygulama, ankete daha geçerli cevap verileceği kanaatinden kaynaklanmaktadır. Isparta merkez ve ilçelerindeki İlköğretim Okullarında DKAB dersini okutan öğretmenlere araştırmacı tarafından uygulanmıştır. Uygulama esnasında görevlilerin ve çeşitli sosyal grupların (sendikaların) yardım ve ilgileri görülmüştür.
10 2.3. Bilgilerin Analizi Uygulama sonucunda, Bilgi toplama aracı ilgili istatistiksel işlemler, bilgisayarda yapılmıştır. Bu işlemler yapılırken de SPPS paket analiz programı kullanılmıştır. DKAB öğretmenlerinin programın boyutlarına yönelik görüşlerini tespit edebilmek için, bağımsı değişkenler ile bağımlı değişkenler arasındaki ilişkiyi ortaya koyabilmek için X 2 yöntemiyle bilgisayar ortamında karşılaştırılmış, ayrıca X 2 testiyle beraber verilerin analizinde yüzde ve frekans dağılımı da kullanılmıştır. Aynı konuya ilgili sorular aynı konu başlığı altında toplanmıştır. Fakat her sorunun bulguları kendi içinde değerlendirilmiştir. Bulguları yorumlanmasında yeni program üzerine araştırma olmadığından eski program ile ilgili araştırma sonuçlarına atıflar yapılmıştır. 2.4.. Kaynaklar Bu çalışmadaki ana kaynağımız okullardaki Din Kültürü ve Ahlak dersleri öğretmenlerine uyguladığımız anket bulgularıdır. Çalışmanın teorik kısmının hazırlanmasında Eğitimde Program Geliştirme, Eğitim Psikolojisi, Ölçme Değerlendirme, Eğitim Bilimine Giriş ve Din Eğitimi ve Öğretimi ile ilgili son yıllarda yapılmış çalışmalardan yararlanılmıştır. Kaynaklar yeri geldikçe metin içinde dipnotlarda ve toplu olarakta bibliyografyada verilmiştir. Öğretmenlere yönelik hazırlanan bilgi toplama aracı ile DKAB öğretim programının amaç-içerik, eğitim-öğretim süreci ve değerlendirme boyutuyla ilgili veriler elde edilmiştir. Bunun yanı sıra DKAB öğretmeni olmamız, DKAB öğretim programının uygulanması esnasında karşılaşılan problemleri gözleme imkânı sağlamıştır.
11 İKİNCİ BÖLÜM ÖĞRETİMDE PROGRAM HAZIRLAMA VE GELİŞTİRME SÜRECİ 1. TEMEL KAVRAMLAR VE AÇIKLANMASI 1.1. Eğitimde Program Kavramı Ve Çeşitleri Ülkelerin eğitim sistemlerinin temelini eğitim programları oluşturur. Çünkü nasıl bir insan yetiştirileceği sorusunun cevabı eğitim programlarında saklıdır. 13 Eğitim alanında program kavramı; eğitim programı, öğretim programı, okul programı, müfredat programı, ders programı ve yetişek gibi değişik adlar altında zaman zaman da birbirlerinin yerine kullanılmış ve kullanılmaktadır. Belirtmek gerekirse bu kavramlar arasında küçük farklılıklar vardır. Anlatılmak istenen hususu belirtmeleri dışında farklı kavramların kullanılmasında sakınca yoktur. Günümüzde farklı kavramlar yerine yaygın olarak kullanılan eğitim programı kavramıdır. 14 Eğitimde program kavramı da pek çok düşünür ve eğitim bilimcisi tarafından farklı şekillerde tanımlanmıştır. Erden farklılıkların sebebini, eğitim programlarının kapsamlı ve çok boyutlu olmasına bağlamaktadır. 15 Varışa göre Farklılıklar eğitim kurum ve tekniğinin farklı boyutlarını temsil etmektedir. 16 Biz burada tanım farklılıklarının nedenlerini alanın uzmanlarına bırakarak, yaygın olarak literatürde yer alan bazı eğitim programı tanımlarını vermekle yetineceğiz. Eğitim Programı Brubacher e göre ise eğitim programı, çocuğun hayatını zenginleştirmek için, okulun gözetimi altında seçilmiş ve örgütlenmiş bütün gerçek yaşantıları kapsayan bir taslaktır. 17 13 Bkz. YÜKSEL, S., Türkiye de Program Geliştirme Çalışmaları ve Sorunları Milli Eğitim Dergisi, Sayı:153, Yaz 2003, s.120. 14 Bkz. HESAPÇIOĞLU, M., Öğretim İlke ve Yöntemleri, Beta Yayıncılık, 5.Baskı, İstanbul, Kasım 1998, s.76. 15 Bkz. ERDEN, M., Eğitimde Program Değerlendirme, Anı Yayıncılık, 3.Baskı, Ankara 1998, s.2. 16 Bkz. VARIŞ, F., Program Geliştirme Teori ve Teknikler, Alkım Yayınları, Ankara, 1994, s.17. 17 Bkz. ÇİLENTİ, K., Eğitim Teknolojisi ve Öğretim, Kadıoğlu Matbaası, Anara, 1998, s.13-14
12 Popham ve Baker ise programa, okulun sorumlu olduğu bütün planlanmış ve öğrenme sonucunda edinilmiş yaşantılardır. Daha kısa bir ifade ile öğrenme işleminin istendik sonuçlarıdır. 18 Saylor, Alexander ve Levvis ise eğitim programını "eğitilecek olan bireyler için öğrenme fırsatlarını ve şartların sağlamaya yarayan bir plan" şeklinde tanımlamaktadırlar. 19 Wheeker'e göre eğitim programı "okulun rehberliği altında öğrenciye planlı yaşantılar sunmak" tır. 20 Davranışçı yaklaşımı benimseyen Tyler'a göre eğitim programı "öğrencilerin amaçlanan bilgi, beceri ve tutumlara ulaşmaları için onlara yol göstermek" tir. 21 Neagiey ve Evans ise eğitim programını, öğrencilerin yeteneklerinin en iyi şekilde geliştirilmesi için tasarlanan öğrenme sonuçlarına ulaşmalarında öğrencilere yardım etmek için okul tarafından sağlanan planlı yaşantıların tümü" olarak tanımlamaktadır. 22 Stehnouse da eğitim programını ''uygulama içerisinde etkili dönüşüm yapılabilen ve eleştirel araştırmaya açık bir yapıda olan, bir eğitim amacının ana ilke ve özelliklerini iletmek için yapılan bir teşebbüs" olarak anlamaktadır 23 Smith, Stanley ve Shores'a göre eğitim programı "çocuğu ve genci grupla düşünmeyi ve hareket etmeyi disipline etmek amacıyla okulda düzenlenen olası (potansiyel) yaşantılar serisidir" 24 şeklinde anlamlandırmaktadır. Doll de eğitim programını "okulun kontrolünde öğrencinin sahip olduğu tüm yaşantılar" şeklinde tanımlarken, sonraki yıllarda bu tanımını geliştirmiş ve '"okulun rehberliğinde öğrencilerin bilgi ve anlayış kazandığı beceriler, tutumlar ve değerler geliştirdiği formal ve informal içerik ve süreç" 25 olarak tanımlamıştır. 18 Bkz. ÇİLENTİ, K., Eğitim Teknolojisi ve Öğretim, s.13-14 19 Bkz. FİDAN,N, Okulda Öğrenme ve Öğretme, Alkım Yayınevi, İstanbul, 1996, s.15 20 Bkz. YÜKSEL,S., Milli Eğitim., s. 1. 21 Bkz. ERDEN,M. Eğitimde Program Değerlendirme, s.3. 22 Bkz. YÜKSEL,S., Milli Eğitim., s. 2. 23 Bkz. YÜKSEL,S., Milli Eğitim., s. 2. 24 Bkz. YÜKSEL,S., Milli Eğitim., s. 2. 25 Bkz. YÜKSEL,S., Milli Eğitim., s. 2.
13 Oliver'e göre program, okulun sorumluluk alanına giren tüm yaşantıları kapsar. Bunun için de ders içi etkinlikler, ders dışı etkinlikler ve rehberlik hizmetleri de yer alır. 26 Yukarıdaki tanımlara göre, öğrencilerin karşılaştıkları öğrenme durumları ve geçirdikleri yaşantıların tümü eğitim programını oluşturmaktadır. Tanımların diğer bir ortak yönü ise, programın yaşayan dinamik bir olgu olduğudur. 27 Turgut a göre eğitim programı, öğrenciye ne gibi davranışlar kazandırılacağını, bu davranışların hangi öğretim konularıyla ne gibi etkinliklerle geliştirileceğini, söz konusu davranışların ne derece geliştiğini ve ne tür araçlarla yoklanacağını saptayan dokümandır. 28 Özyürek eğitim programı; öğrencinin yaşına ve toplumsal normlara göre gösterilmesi gereken bedensel, bilişsel, duygusal ve toplumsal davranışları kazanması için tüm eğitsel yaşantıların planıdır 29 diye tanımlamaktadır. Sönmez'e göre yetişek; kişide gözlenmeye karar verilen hedef ve davranışları, içeriği, eğitim ve sınama durumlarını kapsayan dirik bir örüntüdür. 30 Özçelik, okulların öğrencilere belli bir takım davranışlar öğrettiğini ifade etmekte ve okulların davranış değiştirme amacı ile göstereceği çabaların tümünün planını öğretim programı olarak tanımlamaktadır. 31 Küçükahmet e göre eğitim programı, öğretim öğrenme süreçlerini kapsayan öğretim programı ve öğretim programı dışındaki faaliyet programlarının tümüdür 32 Varış'a göre eğitim programı; bir eğitim kurumunun, çocuklar, gençler ve yetişkinler için sağladığı milli eğitimin ve kurumun amaçlarının gerçekleşmesine dönük tüm faaliyetleri kapsar. Öğretim, ders dışı kol faaliyetleri, özel günlerin 26 Bkz. FİDAN,N, Okulda Öğrenme ve Öğretme, s.15. 27 Bkz. FİDAN,N, Okulda Öğrenme ve Öğretme, s.15. 28 Bkz.TURGUT, Fuat, Kitle İletişimi ve Eğitim, Kitle İletişim Araştırmaları ve Sempozyumu, 2 Kasım 1984, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1985, s.70. 29 ÖZYÜREK, M., Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Temelleri ve Geliştirilmesi, Kök Yayıncılık, Ankara 2004, s.10. 30 Bkz. SÖNMEZ, V., Program Geliştirmede Öğretmen El Kitabı, Adım Yay. Ankara 1991, s.18 31 Bkz. ÖZÇELİK; D.A., Eğitim Programları ve Öğretim (Genel Öğretim Yöntemi), ÖSYM Yayınları, Ankara, 1998, s.3. 32 Bkz. KÜÇÜKAHMET, L., Eğitim Programlarında Kitabın Yeri, Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu, Nobel Yayınları, Ankara Eylül 2003, s.5
14 kutlanması, geziler, kısa kurslar, rehberlik, sağlık vb. hizmetler ve fonksiyonlar bu çerçeve içine girer. 33 Bu tanımlardan şu sonucu çıkartabiliriz. eğitim programı daha çağdaş bir kavramdır ve öğretim programı, okul programı, müfredat programı ve ders programı kavramlarını da kapsamaktadır. Yani onlardan daha geniştir. Çünkü eğitim programının içine ders dışı etkinlikler de öğrencinin toplumsal, duygusal ve bedensel gereksinmeleri de girmektedir. 34 Eğitim programı tanımlarını inceleyerek onların ortak yönlerini birleştirip özetleyen Hızal, eğitim programı ve kapsamını şöyle belirtmektedir : "...eğitim programının herhangi bir eğitim kuruluşunda veya herhangi bir eğitim aşamasında milli eğitimin amaçlarını, eğitim kuruluşunun amaçlarını, bu amaçlara ulaşmak için belirlenmiş öğretim ve ders programlarını, ders içi ve ders dışı etkinlikleri, içeriğin etkinlikle kazandırılmasını sağlayacak süreç, metot ve teknikleri, amaçlara ne dereceye kadar ulaşıldığını kontrol etme işlevine sahip değerlendirme etkinliklerini kapsadığını söyleyebiliriz". 35 Demirel, yapılan tanımları sentezleyerek eğitim programını;"öğrenene, okulda ve okul dışında planlanmış etkinlikler yoluyla sağlanan öğrenme yaşantılar düzeneği" 36 olarak tanımlanabileceğini belirtmiştir Eğitim bilimciler; eğitim programının, eğitim hedeflerin gerçekleştirmek için öğrencilerin karşı karşıya geldikleri düzenli öğrenme yaşantılarının tümü olduğunda birleşmektedirler Tanımlarda görüldüğü üzere eğitimde program kavramı, pek çok düşünür ve eğitim bilimcisi tarafından farklı şekillerde tanımlanmıştır. Tanımlar arasında ortak olanlardan en çarpıcı olanlar şöyle sıralanmıştır: 33 Bkz. VARIŞ, F., Eğitimde Program Geliştirme, s.18. 34 Bkz. HESAPÇIOĞLU, M., Öğretim İlke ve Yöntemleri, s.77. 35 Bkz. HIZAL, A., Programlı Öğretimin Yönteminin Etkenliği, s.4. 36 Bkz. DEMİREL, Ö.,Kuramdan Uygulamaya Eğitimde Program Geliştirme, Pegam A Yayınları 2002, s.5.
15 *Konular listesidir E Ğ İ T İ M P R O G R A M I *Ders içeriklidir. *Çalışmaların programlanmasıdır. *Öğretim materyalleri listelidir. *Derslerin sıralanmasıdır. *Hedef davranışlar gurubudur. *Okul içinde ve dışında öğretilen her şeydir. *Okul personeli tarafından planlanan her şeydir. *Eğitim program tasarımı, bir programın hangi öğelerden oluşacağının ortaya çıkarılması sürecidir. 37 Öğretim Programı Varış, öğretim programını; "eğitim programı içinde ağırlık taşıyan bu kesim, genellikle, belli bilgi kategorilerinden oluşan ve bir kısım okullarda beceriye ve uygulamaya ağırlık tanıyan, bilgi ve becerinin eğitim programının amaçları doğrultusunda ve planlı bir biçimde kazandırılmasına dönük bir programdır" 38 şeklinde tanımlamaktadır. Güleryüz, öğretim programını belli bir öğretim basamağındaki sınıflarda okutulacak derslerin, amaçlarını, içeriğini, süresini, eğitim yaşantıları ve değerlendirme süreçlerini kapsayan çalışmalar 39 olarak tanımlamaktadır. Kocaçınar a göre öğretim programı okulların amaçlarına bağlı, bireyin ihtiyaçlarının giderilmesi ve kabiliyetlerinin geliştirilmesi maksadıyla düzenlenmiş bir takım bilgi ve faaliyet listesidir 40 37 Bkz. DEMİREL, Ö., Kuramdan Uygulamaya, s.2. 38 Bkz. VARIŞ, F., Eğitimde Program Geliştirme, s. 18 39 Bkz. GÜLERYÜZ, H., Eğitim Programlarının Dili ve Yaratıcı Öğrenme, Pegem A Yayıncılık, Ankara, Şubat 2001, s.17. 40 Bkz. ÇINAR, M., Türkiye Fiziki Coğrafya Ders Programına (Amaç, İçerik, Öğretim Süreçleri ve Değerlendirme Boyutlarına) İlişkin Öğretmen Görüşleri, (Orta Öğretim Lise 2.Sınıf), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara 2002, s.6.