ULUSLARARASI.... USKUDARSEMPOZYUMU V 1-5 Kasım 2007 BİLDİRİLER CİLT I EDİTÖR DR. COŞKUN YILMAZ
USKUDAR SEMPOZYUMU V KURULU Prof. Dr. Mehmet Prof. Eriinsal Prof. Dr. Mustafa Uzun Prof. Dr. Zekeriya Prof. Dr. Tufan Buzpinar Dr. Mustafa Sabri Doc. Dr. Erhan Afyoncu YAYIN Dr. Mustafa Sabri YAYINA HAZIRLIK Zafer Cinar, Ugur Demir VE Prof. Dr. Mustafa Uzun, H GORSEL ARASTIRMA Zafer Ugur Demir Zekiye FOTOGRAF A. Bilal Aslan, SEMPOZYUM FOTOGRAFLARI Koca, TASARIM Celebi Dizayn VE Matbaacilik Tic. Ltd. Sti. Istanbul 2008 ISBN 978-9944-5807-5-5 Telif Belediyesine aittir, tamami veya bir izinsiz basilamaz, kaynak gosterilmeden iktibas edilemez. Hakimiyeti Milliye Caddesi, Atlas No: 69 Tel: 216 531 30 00 Faks: 216 531 31 03
Osmanl Döneminde Üsküdar da Kurulmufl Kütüphaneler Y R D. D O Ç. D R. T Û B A Ç A V D A R Marmara Üniversitesi Gérard de Nerval, Üsküdar anlatmaya Üsküdar, Bo az n öte yakas nda, rakibi stanbul gibi, gökyüzünü kubbeleri, minareleri ve köflkleriyle süsleyerek haflmetli bir görünümle beliriyor diye bafllar. 1 Üsküdar, Osmanl n n iskân yla birlikte karfl yakadan farkl geliflen, stanbul un di er semtlerine benzemeyen, sanatkârlar yla, edipleriyle ve onlara ilham kayna olufluyla, Bat dan bak fllar için oldu u kadar, Osmanl için de hep özel bir mekân olmufltur. Üsküdar da kurulmufl Osmanl dönemi vak f kütüphaneleri incelendi inde, mevcudiyetlerinin XVI. yüzy ldan itibaren bafllad görülür. Vak f kütüphaneleri, genel özelliklerine uygun olarak, daha ziyade bir ibadet ve/veya e itim kurumu içinde yer alm fllard r. Üsküdar daki kütüphaneler de en çok camilerde kurulmufltur. Müstakil binas olan kütüphanelere de rastlanmaktad r. Kütüphanelerin vakfiyeleri mevcut ise, kurulufl tarihlerini, iflleyifllerine iliflkin belirlenmifl kurallar ; personel say s, ald ücretler ve görevlerini, ba fllanan kitap say s n ve bazen niteliklerini, ödünç vermeye iliflkin konmufl kurallar ve kütüphaneye dair di er özellikleri ö renmek mümkün olabilmektedir. Ancak, vakfiyeleri günümüze ulaflmam fl ise, o zaman baflka arfliv kay tlar ndan, kitap ve süreli yay nlardan hareketle kütüphaneye iliflkin bilgilerin bulunmas söz konusu olmaktad r. 2 Ancak flunu unutmamak gerekir ki vakfiyeler, kütüphanelerin nas l çal flt n de il, ne flekilde iflletilmesi gerekti ini göstermektedir. Kütüphanelere ad verme biçiminin de iflimi, özellikle XIX. yüzy lda kurulmaya bafllanan vak f d fl kütüphanelerle kendisini göstermeye bafllad için (Kütübhane-i Umumî, Millî Kütüphane, Memleket Kütüphanesi gibi) Üskü-
Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V Halil Pafla Türbesi ve Kütüphanesi (sa sayfa) 78 dar da kurulmufl vak f kütüphaneleri, genel temayüle uygun olarak, kurucular n n, bazen de içinde yer ald klar kurumun ad yla an lm fllard r III. Murad n annesi Nurbanu Sultan (Atik Vâlide Sultan), Toptafl nda yapt rd külliyesinde, 1582 tarihli vakfiyesi ile bir de kütüphane kurmufltur. Kütüphanenin hâf z- kütübüne günlük 3 akçe ücret ve iki ö ün yemek verilmektedir. Kütüphane sadece medresenin müderrislerine ve fleyhine aç kt r. 3 Kütüphane koleksiyonunun zenginleflmesinde III. Murad n annesinin kütüphanesine yapt bir miktar kitap ba fl da rol oynam flt r. Ayr ca, Kemankefl Emir Hoca diye bilinen fieyh Abdulkadir Efendi, Eylül 1730 tarihinde baz flartlar dâhilinde ödünç kitap verilebilece i de ifade etti i vakfiyesiyle, kitaplar n bu kütüphaneye vakfetmifltir. 4 Kanunî Sultan Süleyman n k z Mihrimah Sultan n Üsküdar daki külliyesinin vakfiyesinde (956/1549), hâf z- kütübün günlük 2 akçe ücret ald bildirilmektedir. 5 Vakfiyede hâf z- kütübün görevleri tan mlan rken, medrese mensuplar na istedikleri kitaplar bekletmeden vermek yan nda, ço u günlerde kitaplar n tozunu almak fleklinde bir görev daha eklenmifltir. 1595 1596 tarihinde 3 akçe günlük ücret ald anlafl lan hâf z- kütübün ölümü üzerine yerine camiin 10 akçe günlük ücreti olan imâmlar ndan biri tayin edildi i de tesbit edilmifltir. Yine ayn camiin 1629 1630 tarihli muhasebe defterine göre, bu tarihte camideki hâf z- kütüblük görevini fleyh efendi yapmaktayd. 6 Mihrimah Sultan Camii içinde Yusuf A a taraf ndan 377 kitaptan oluflan bir kütüphane kuruldu u, bu kitaplardaki vak f mühürlerinden anlafl lmaktad r. Kütüphanenin vakfiyesi bulunmad ndan, kurulufl tarihi, personeli ve kütüphanenin iflleyifli ile ilgili ayr nt l bilgi edinemesek de 7 1682 tarihinde bu kütüphanenin bir hâf z- kütübü oldu unu Davud Efendi b. Abdulhalim in bu kütüphaneye yapt kitap vakf ndan ö renmek mümkündür. Valide Sultan- Cedid imam Davud Efendi b. Abdulhalim, 40 kitab n Mihrimah Sultan camiindeki Yusuf A a kitaplar dolab na konulmak üzere Rebiülahir1093/Nisan 1682 tarihinde vakfederek, Yusuf A a kitaplar n n hâf z- kütübüne de bir akçe ek ücret tayin etmifltir. 8 Aziz Mahmud Hüdâyî, Üsküdar da yapt rd camiine 1606 tarihli vakfiyesiyle 101 kitap vakfetmifl ve bu eserlerden âlim ve arif olan herkesin faydalanabilece ini ancak ödünç vermenin kesinlikle yasak oldu unu bildirmifltir. Aziz Mahmud Hüdâyî, 1628 tarihli vakfiyesinde de ödünç verme ile ilgili flart n tekrarlam flt r. 9 Türbelerde kurulan kütüphanelerin bir örne ine Üsküdar da da rastlamaktay z. 1629 y l nda ölen sadrazam Halil Pafla, Üsküdar daki türbesinde günlük 8 akçe ücret alan bir hâf z- kütübün görev yapt bir kütüphane kurmufltur. 10 Darüssaâde A as Yakub A a, kitaplar n 1680-81 tarihinde Üsküdar da Kap A as Camii civar nda yapt rd dershanesine vakfetmifl 11 ve hâf z- kütübüne de günlük üç akçe ücret tayin etmifltir. 12 17. yüzy lda Üsküdar da kuruldu u bilinen medrese kütüphanesi, fleyhülislâm Minkarî-zâde Yahya Efendi nin Üsküdar da yapt rd medresesinde, o lu
.,.1 ' / -
Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V Ahmediye Camii eski kütüphane binas taraf ndan tesis edilmifltir. Müftü-zâde Abdullah Efendi, babas n n yapt rd medresenin bir odas nda, 1688 tarihli vakfiyesiyle, 425 kitap mevcutlu bir kütüphane kurmufltur. 13 III. Ahmed in, annesi Gülnûfl Valide Sultan için Üsküdar da yapt rd ve 1712 tarihinde ibadete aç lan camide, Süleymaniye Kütüphanesi Gülnûfl Valide Sultan bölümündeki baz kitaplar n üzerinde bulunan vak f kay tlar na göre, talebe-i ulûm un istifadesi için küçük bir koleksiyona sahip bir kütüphane bulunmaktayd. 14 fiehit Ali Pafla n n flehadetinden hemen sonra mallar ile birlikte kitaplar n n müsadere edilmesine dair süreç, baz araflt rmac lar taraf ndan, belgelerin fl nda ve sonraki uygulamalar dikkate al nmadan incelendi inde, bilim tarihimiz aç s ndan hatal yarg lar n oluflmas na ve tekrar yoluyla yayg nlaflmas na yol açm flt r. 15 fiehid Ali Pafla, Kuzguncuk ta Istavroz semtinde bulunan yal s nda kurdu u kütüphanesi için günlük 6 akçe ücretle bir hâf z- kütüb ve günlük 4 akçe ücretle bir nâz r ta yin etmifltir. fiehit Ali Pafla vakfiyesinde, kitaplardan kütüphanede faydalan lmas n ve kullananlar n da kendisine dua etmesini istedi ini belirtmektedir. 16 Tersane Emini Ahmed A a n n Ahmediye de yapt rd külliyede bulunan kütüphanenin vakfiyesi 1727 tarihlidir ve sadece kütüphane odas na fiami 80
O S M A N L I D Ö N E M N D E Ü S K Ü D A R D A K U R U L M U fi K Ü T Ü P H A N E L E R Hac Selim A a Kütüphanesi avlu girifl kap s Mehmed Efendi taraf ndan 50 kitap konuldu u bildirilmifltir. Ayr ca, yine bu dönemde gerçekleflti i bilinen 15 ciltlik kitap ba fl, Atik Valide dârüflflifas ikinci tabibi Mehmed Efendi b. fieyh Mustafa taraf ndan 1734 y l nda fieyh camiine yap lm flt r. 17 fieyhülislam Mirza-zâde fieyh Mehmed Efendi nin Sultantepe de camiinin mihrap duvar n n arkas nda 1144/1731 tarihinde ba ms z olarak infla ettirdi i binada, bir kütüphane kurdu u bilinmektedir. 18 Özer Soysal, kütüphanenin kurulufl tarihinin araflt rmac lar taraf ndan farkl verildi ine (1730 ve 1735) iflaret etmekte ve çal flmas nda kütüphane binas ndan geriye kalanlar n foto raflar n ve binan n mimari özelliklerini ayr nt l olarak vermektedir. 19 Üsküdar da kurulmufl müstakil kütüphanelerin belki de en bilineni Hac Selim A a kütüphanesidir. 1782 y l nda kurulan kütüphane, kitap deposu ve okuma salonundan oluflan çift mekânl bir yap ya sahiptir. Hac Selim A a, kütüphanesi için bütün gün kütüphanede olmalar n flart kofltu u 3 hâf z- kütüb tayin etmifl, bunlardan ikisinin ayn zamanda kütüphanede ders okutmakla da görevli olacaklar için, tayinleri öncesinde fleyhülislam taraf ndan s nava tabi tutulmalar n istemifltir. Kütüphanede ayr ca 2 yamak ile 1 de mücellid görevlendirilmifltir. Hâf z- kütüblerden ders okutacaklara ek ücret tayin edildi i gibi, kütüphanenin y ll k say m n yapacak kütüphanenin ba l oldu u nezaretten gelecek müfettifle de 30 kurufl tahsis etmifltir. Hac Selim A a, kitaplardan kütüphane içinde faydalan laca n, ödünç kitap verilmeyece ini de vak- 81
Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V fiyesinde belirtmifltir. Hac Selim A a n n o lu Mehmed Emin Efendi de, 1221/1806 tarihinde, babas n n kütüphanesinin gelirlerini art rmak için baz ek vak flar yapm flt r. 20 Celvetiyye meflâyihinden Mehmed Hasib Efendi, 1794 tarihinde Üsküdar da yapt rd tekkesine bir y l sonra yapt 74 kitapl k ba flla bir kütüphane kurmufl, kitaplar n korunmas yla da tekke fleyhini görevlendirmifltir. 21 Dâhiliye Naz r Mehmed Said Pertev Pafla n n, Çiçekçi deki Selimiye nakflibendî dergâh nda kurdu u kütüphanenin vakfiyesi 1836 tarihlidir. Devrin kütüphanelerinden daha yüksek bir maaflla iki hâf z- kütüb görevlendiren Pertev Pafla, hâf z- kütüblerin tekke mensuplar aras ndan seçilmesini flart koflmufltur. Bu flart na ba l olarak birinci hâf z- kütüblü e tekkenin fleyhi brahim Hayrani Efendi yi, ikinci hâf z- kütüblü üne de fleyhi Ali Behçet Efendi nin akrabalar ndan Hattat brahim Efendi yi tayin etmifltir. Zengin bir koleksiyona sahip olan kütüphanenin hergün aç k olaca, cildi tamir edilecek kitaplara dair masraf n da vakf n gelirlerinden karfl lanaca vakfiyesinde belirtilmifltir. 22 Uzun y llar varl klar n sürdürmüfl bu kütüphaneler, geçen zamana ba l olarak koleksiyonlar n yeni kitap ba fllar yla artt rm fllarsa da özellikle XIX. yüzy lda görülen e itim kurumlar ndaki çözülme, kütüphanelere de yans m flt r. Mevcut kütüphaneler, de iflen, de iflmek isteyen ve/veya de iflime zorlanan ayd n kesimin, dolay s yla kütüphane okurunun farkl laflan isteklerini ve bekledikleri hizmeti karfl layamaz hale gelmeye bafllam flt. Bu hizmetin eksikli ini, koleksiyonun nitelik ve niceli inde aramak mümkün olabilece i gibi, âlim kütüphaneciler yerine s radan, nitelikleri bir vak f kütüphanesinin koleksiyonunu bilmeye, anlamaya ve okuruna tavsiye etmeye yetmeyen kütüphanecilerin bir bak ma zorunlu istihdamlar nda da aramak mümkündür. Bu kütüphane görevlilerinin bir de maafllar düflük olunca, kütüphaneler, baflka ifllerde çal flan personelin yerinde olmay fl yüzünden kapal kalmaya da bafllad lar. Devrin gazetelerinde bu konuda yap lm fl haberlere, flikâyetlere s kl kla rastlanmaktad r. Kütüphanelerin ba l olduklar nezaretlerin denetimleri s klaflt rarak, nitelikli kütüphanecileri kütüphanelerde istihdam etmeye çal flarak önüne geçmeye çal flt bu durum, baz zamanlarda etkili olmuflsa da yap lan çal flmalar n sürekli olmay fl, çözümleri de etkinlefltirememifltir. stanbul daki baz kütüphanelerin y ll k okuyucu say lar n n duyuruldu u bir gazete haberinde 23 bir dönem (1909 y l nda) kapal kald bilinen Aziz Mahmud Hüdayi kütüphanesinin, 1924 y l nda okuyucu say s 611 kifli olarak tesbit edilmifltir. Bu say, Millet kütüphanesi için 5412 dir. Aradaki fark anlamland rmak ise çok zor de ildir. Bu tamamen koleksiyonlar n yap s yla, kütüphanenin hizmet verdi i kesim ile ilgilidir. Modernleflme döneminde, kütüphanelerin iyilefltirilmesine yönelik pek çok teklif gündeme gelmiflse de, Cumhuriyet döneminde yap lan yeni düzenlemeler ve ç kar lan kanunlar neticesinde, bu tarihe kadar varl klar n sürdürebilmifl Üsküdar kütüphanelerin ço unlu u Süleymaniye Kütüphanesinde kullan c lar n hizmetine sunulmufltur. 82
O S M A N L I D Ö N E M N D E Ü S K Ü D A R D A K U R U L M U fi K Ü T Ü P H A N E L E R Üsküdar da ve yak n çevresinde, muhtemelen -maalesef pek ço u sahiplerinin vefat ard ndan çeflitli sebeplerle heba olup gitmifl- dönemin edebiyat, sanat ve fikir adamlar n n evlerinde bulunan kiflisel kütüphaneleri de vard. Mesela, baz lar hayatlar n n belli dönemlerinde de olsa- Ahmet Cevdet Pafla Beylerbeyi nde, Ali Suavi Üsküdar da, Recaizade Ekrem Vaniköy de, Abdülhak Hamid Tarhan Üsküdar da Ahmet Vefik Pafla ve Abdülhak fiinasi Hisar Rumelihisar nda, Ahmet Mithat Beykoz da yaflam flt r. 24 Ayr ca yak n zamanlar- 83
Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V da yaflam fl, baz lar flükür ki hala hayatta olan çok de erli Üsküdar l sanatkâr, edebiyat ve fikir adamlar m z n da kökleri Osmanl ya dayanan kütüphaneleri oldu unu biliyoruz, duyuyoruz. Ümidimiz odur ki bu kütüphaneler, kaybolmadan, bütünlü ü bozulmadan sahiplerinin fikir ve sanat dünyalar n yans tan aynalar olarak gelecek kuflaklara aktar labilirler. D PNOTLAR 1 Gérard de Nerval, Do u da Seyahat (çev. Selahattin Hilav), stanbul 2004, s. 604. 2 Bu çal flma s ras nda, Prof. Dr. smail E.Erünsal n Türk Kütüphaneleri Tarihi adl eseri, kütüphanelerin tarihini birincil belgelere dayanarak ve konuyla ilgili çal flmalar analiz ederek vermesinden dolay öncelikle kullan lm flt r. Prof. Dr. Özer Soysal n Türk Kütüphânecili i adl 6 ciltlik eseri, konuyla ilgili tart flmalar, de erlendirmeler, di er kaynaklar ile görsel malzemeyi de sunmas aç s ndan, baflvurulan di er önemli bir kaynak olmufltur. 3 smail E. Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi II, Ankara 1988, s. 50. 4 a.g.e., s. 83, 258. 5 a.g.e., s. 171 dn 260. 6 a.g.e., s. 147, 163. 7 a.g.e., s. 116. 8 a.g.e., s. 67. Erünsal, bu kütüphaneye Cemaziyelevvel 1136/ Ocak 1724 tarihinde bir hâf z- kütüb tayini için flu kayna iflaret etmektedir; BOA. Ruus 34, s. 464. 9 H.Kâmil Y lmaz Vakfiyelerin dilinden Hüdayî Mahmud Efendi Vakf Üsküdar Sempozyumu II, 12-13 Mart 2004 Bildiriler, stanbul, 2005, I, 175, 180-181. Burada kurulmufl 1900 tarihli Lütfi bey kütüphane hakk nda ayr. bkz. Özer Soysal, Türk Kütüphanecili i, Ankara 1999, VI, 213 219. 10 Erünsal, a.g.e., s. 172, dn. 264. 11 Nimet Bayraktar, Üsküdar Kütüphaneleri, Vak flar Dergisi, Ankara 1982, XVI, s.50. 12 Erünsal, a.g.e., s. 56. 13 a.g.e., s. 68. 14 a.g.e., s. 69. 15 Bu konuda bk. smail E. Erünsal fiehit Ali Pafla fiehid Ali Pafla n n stanbul da Kurdu u Kütüphane ve Müsadere Edilen Kitaplar, Kütüphanecilik Dergisi: Belge, Bilgi, Kütüphane Araflt rmalar, stanbul 1987, I, 79-87. 16 Erünsal, a.g.e., s. 71-72 17 Erünsal, a.g.e., s. 82-83, 96. 18 Erünsal, a.g.e., s. 83. 19 Özer Soysal, Türk Kütüphanecili i, Ankara 1999, VI, 458 462. 20 Erünsal, a.g.e., s. 110, 121, 158, 166, 168, 182, 188, 206, 211, 261. Hac Selim A a kütüphanesinin mimari özellikleri, planlar ve kütüphane vakf na dair di er foto raf, belge ve kay tlar için ayr ca bk. Özer Soysal, Türk Kütüphanecili i, Ankara 1999, V, 278 290. 21 Erünsal, a.g.e., s. 122. 22 Erünsal, a.g.e., s. 127-128, 160, 188, 239 dn 692, 267. Bu kütüphaneye dair foto raf ve mimari çizimler için ayr ca bk. Özer Soysal, Türk Kütüphanecili i, Ankara 1999, VI, 71 74. 23 Vatan, 10 Kanun- Sâni 1924, 270, s. 2. 24 Murat Koç, Yeni Türk Edebiyat nda Bo aziçi ve Bo aziçi Medeniyeti, stanbul 2005, s. 267-283. 84