ISSN:1306-3111 -Joural of Nw World Scics Acadmy 011, Volum: 6, Numbr: 3, Articl Numbr: 3A0037 PHYSICAL SCIENCES Esat Güzl Rcivd: April 011 Ramaza Atıcı Accptd: July 011 Murat Cayılmaz Sris : 3A Firat Uivrsity ISSN : 1308-7304 guzl@firat.du.tr 010 www.wwsa.com Elazig-Turky DİKEY YAYILAN HF RADYO DALGASININ FARKLI MODLARININ ALTİYONKÜREDE ELEKTRON SICAKLIĞINA ETKİSİ ÖZET Bu çalışmada, radyo habrlşmsid kullaıla HF radyo dalgasıı farklı modlarıı alt iyokürd lktro sıcaklığı üzridki tkilri iclmiştir. Elktro yoğuluğu il lktro sıcaklığıdaki artışı trs oratılı olduğu v güş lksii maksimumuda sıcaklık artışıı güş lksii miimumuda oldukça düşük olduğu gözlmiştir. E yüksk sıcaklık dğrlri R-moduda görülürk, düşük sıcaklık dğrlri is L- moduda görülmüştür. Bütü modlar içi yüksk sıcaklık dğrlri yaklaşık - km aralığıda grçklşmiştir. Aahtar Klimlr: Altiyokür, HF Radyo Dalgası, Dalga Emilimi, Dalga Modları, Elktro Sıcaklığı THE EFFECT OF DIFFERENT MODES OF HF RADIO WAVE TO THE ELECTRON TEMPERATURE IN VERTICAL PROPAGATION AT SUBIONOSPHERE ABSTRACT I this study, th ffct of th diffrt mods of th HF radio wavs usd i radio commuicatio to th lctro tmpratur hav b ivstigatd daily, sasoal ad with suspot at subioosphr. Th rlatioship btw lctro dsity ad icras at th lctro tmpratur causd by th wav ar ivrsly proportioal at subioosphr. Also, th tmpratur icras is quit low at th maximum suspot. Th highst ad lowst tmpratur valus wr obsrvd i th R-mod ad L-mod rspctivly. Th highst tmpratur valus wr about - km for all mods. Kywords: Subioosphr, HF Radio Wav, Wav Absorbtio, Wav Mods, Elctro Tmpratur
-Joural of Nw World Scics Acadmy Physical Scics, 3A0037, 6, (3), 69-79. Güzl, E., Atıcı, R. v Cayılmaz, M. 1. GİRİŞ (INTRODUCTION) Yüksk frkas (HF) badı 3 30 MHz frkas aralığıı kapsar v iyokürd yasıyabilck yüksk frkas badıdır. Ayrıca, HF badıdaki radyo dalgaları iyokürd yasıtılıp dalgaı yayılımıı v yasımasıı tkily faktörlr iclrk iyoküri özlliklri araştırılır [1]. Vricid gödrildikt sora iyokürd yasıtılıp alıcıya ulaşaa kadar HF dalgası bu bölgd birçok fiziksl olaya maruz kalır. Bularda ömlisi milimdir. HF radyo dalgası iyokürd gçrk rjisii bir kısmıı zayıf bir şkild iyolaşmış plazma içidki srbst hald bulua lktro v iyolara aktarır. Aktarıla bu rji srbst haldki lktro v iyoları ortalama kitik rjilrii artırır. Erjisi arta lktro v iyolar düşük rjili ötr parçacıklar il çarpışmazlar is, radyo dalgasıı kaybttiği rjii büyük bir kısmı lktromaytik rjiy döüşür v dalgaı yoğuluğu çok fazla dğişmd yayılmaya dvam dr. Fakat lktro v iyolar ötr parçacıklar il çarpışırlarsa, bu rjii büyük bir kısmı kaybdilir v dalgaı rjisi milmiş olur [, 3, 4 v 5]. Isı tkisi, radyo dalgası tarafıda hızladırıla lktrolar il ötr parçacıklar arasıdaki çarpışmalarda dolayı oluşur. D- bölgsi bu dalga-lktro-ötr tkilşimi içi idal bir bölgdir. Çükü, ytrli miktarda lktro yoğuluğua v lktrolar il ötr parçacıklar arasıdaki yüksk çarpışma frkasıa sahiptir. Bu çarpışmalar soucuda radyo dalgasıı rjisii bir kısmı lktroları trmal rjisi aktarılır. Bu soğurulma il birlikt dalga zayıflar v dolayısıyla ısı tkisi gllikl D bölgsii üstüd çok azdır. D bölgsii altıda is çarpışma frkası çok yüksk olduğu içi dalga çarpışmalar arasıda lktroları hızladıramaz. D bölgsii düşük lktro yoğuluğu, yüksk çarpışma frkası v karışık iyo kimyasıda dolayı radar tkiklri il iclmk oldukça zordur. Buu içi bilim adamları tarafıda yapay ısıtmaı gllikl E vya F bölglridki tkilri araştırılır [6, 7 v 8]. 19 lrd Norvç, İsvç v Filadiya yüksk güçlü vricilr kullaılarak HF radyo dalgaları il D-bölgsi lktrolarıı yapay olarak ısıtılması üzri çok sayıda torik v dysl çalışma yapılmaya başlamıştır [9 v 10]. Dysl çalışmalar içi Bularda ömlisi Norvç, Tromso daki EISCAT (Europa Icohrt Scattr Scitific Associatio) vricisidir. Buu yaı sıra, Porto Rico da bulua Arcibo v Alaska da bulua HAARP (High-frqucy Activ Auroral Rsarch Program) v HIPAS (High-Powr Auroral Stimulatio) vricilr d mvcuttur. Torik aalizlr lktro gazıı idal bir gaz yaklaşıklığı kullaılarak lktro rji dg şitliği vasıtasıyla yapılmıştır [11, 1 v 13]. Bu torik çalışmada, diky olarak yayıla bir HF radyo dalgasıı oluşa farklı modlarıı alt iyokürd lktro sıcaklığı üzridki tkisi güdoğumu v gü ortasıa gör mvsimsl v güş lksi bağlı olarak iclmiştir. İkici bölümd, radyo dalgasıı farklı modları il lktro ısımasıı torik aalizi, üçücü bölümd is ld dil souçlar v tartışma kısmı yr almaktadır.. ÇALIŞMANIN ÖNEMİ (RESEARCH SIGNIFICANCE) Bu çalışmada, HF habrlşmsi içi büyük öm arz d iyoküri bir kısmı ola altiyoküri HF dalgalarıı yayılımı üzri tkisi iclmiştir. Altiyoküri çok karmaşık bir yapıya sahip olması v diğr tkiklrl (iyosoda, balo, vs.)
-Joural of Nw World Scics Acadmy Physical Scics, 3A0037, 6, (3), 69-79. Güzl, E., Atıcı, R. v Cayılmaz, M. araştırılmasıı çok zor olması sbbi il bu bölgi habrlşm üzridki tkisi tam olarak bilimmktdir. HF radyo dalgası iyokürd yayılırk iyoküri özlliklri v dalgaı ilrlm doğrultusua bağlı olarak farklı modlara ayrılır. Bu farklı modları altiyokür üzridki lktro sıcaklığıa tkisi ömlidir. Bu alada yapıla çalışmalarda gllikl dalgaı blli modları iclir. Acak bu çalışmada, HF dalgasıı yayılma doğrultusua bağlı olarak oluşa tüm modlarıı altiyokürdki lktro sıcaklığı üzridki tkisi iclmiştir. 3. TEORİK MODELLEME (THEORETICAL MODELLING) 3.1. Dalgaı Söümüü Taımlaması (Idtificatio of Dampig of th Wav) HF yayılımıda iyoları tkisi ihmal dilbilir. Bu durumda, hızı V v kütlsi m ola bir lktroa tki d kuvvt aşağıdaki gibidir [14]: dv/dt = -[E + V B]- m m (1) v Burada lktrou yükü v v lktro-ötr çarpışma frkasıdır v aşağıdaki dklm il hsaplaır [15] v =.33 10 [N ](1-1.1 10 T ) T 1.8 10 [O ](1+ 3.6 10 (T )) (T -17-4 -16 - () T, [N ] v ] [O sırasıyla, lktrou sıcaklığı, azot molkülü v 3 oksij molkülüü yoğuluğudur. Nötr bilşlr m v lktro sıcaklığı K birimiddir. (1) dklmi çözülrk iyokürd diky olarak yayıla HF dalgasıı ayrılım bağıtısı v kırılma idisi iyokür paramtrlri cisid ld dilir. Dalga ilrlrk (1) olu dklmi çözümüd iki farklı mod ld dilir. Bular plazma salıımları v kutuplamış dalgalardır. Kutuplamış dalgalar sağa (Right-hadd, R) v sola (Lft-hadd, L) olmak üzr ikiy ayrılır. HF dalgası z -doğrultusuda ilrlmsi rağm jomaytik alaı gomtrisid dolayı y -(vya x ) doğrultusuda yayıla dalgalar da vardır. Bular is ordiari (O-wav) v kstraordiari (X-wav) dalgalardır [14]. Bu farklı modları kırılma idislri aşağıdaki gibi ld dilir. X (1 Y) X R L O x 1 iz (3) (1 Y) Z (1 Y) Z X (1 Y) X 1 iz (4) (1 Y) Z (1 Y) Z X X 1 iz (5) 1 Z 1 Z X (1 X )(1 X Y ) Z 1 iz (6) 1 X Y Z Z X Burada, p c v X, Y v Z X (1 X ) Y Z 1 X Y Z Z X dir., v p sırasıyla, HF dalgasıı frkası, plazma frkası v lktro döm frkasıdır. Bu dklmlr lktro çarpışmalarıı grçklştiği durumda kırılma ( i) M in idisii şklid karmaşık olduğuu göstrir. Bu durumda kırılma idisii saal kısmı, c ) 71
-Joural of Nw World Scics Acadmy Physical Scics, 3A0037, 6, (3), 69-79. Güzl, E., Atıcı, R. v Cayılmaz, M. 1 1/ M N M (7) şklid taımlaır. Kırılma idisii saal kısmı dalgaı söümüü taımlar. Söümü fiziksl alamı, dalga rjisii bir kısmıı plazma içrisid milmsidir. Bu rji grçkt lktrolar v ötr parçacıklar arasıda bölümüştür, fakat büyük kütl farkıda dolayı lktrolar rjii tümüü alır. Elktro gazı içi idal gaz yaklaşımı kullaılarak, milim bağlı lktro sıcaklık dğişimi aşağıda vril doğrusal olmaya difrasiyl dklm il taımlaır [6]. dt dt 3k N B S L (8) c k Boltzma sabitii, S rji akı yoğuluğuu v L is Burada, B lastik çarpışmalarda, döm v titrşimd kayaklaa lktro rji kayıplarıı toplamıı taımlar [16]. L L L L L f (, N ) =1.89 10 N N -44 last N (,O ) =1.9 10 N N -43 last O (, N ) = 4.65 10 N N -39 dö N (,O ) =1.11 10 N N -38 dö O -37 tit(, N) = 4.79 10 NNN 1 =1.06 10 + 7.51 10 g = 3300 +1.33(T 4 3 (1-1.1 10-4 ) (1+ 3.6 10 ((T - T )/T ((T - T )/T T ) T (T - T ) - 1/ 1/ ) ) T 1/ )T 1/ xp{f (T - 000)/(000T )} 1 tah[11 10-4 -0) -.056 10-38 L tit (,O ) = 8.3 10 NNO f 3300-839si[1.91 10-5 ) xp{f (T (T -4 (T - 0)] ) (T (T - T ) [xp(-g (T - T )/(T T )) -1] -10)] -0)(T - 0)/(0T )} - 4000) [xp(-7 (T - T )/(T T )) -1] HF radyo dalgasıı rji akısıı yüksklikl dğişimi [7] (9) (10) (11) (1) (13) (14) ds S (15) dz c şklid vrilir. Burada; ERP S(z) = xp 4z z ( z') dz ' c 0 (16) ifadsi ld dilir. Etki ışıma gücü (ERP), vricii gücü il ati kazacıı çarpımıa şittir. 3.. Algoritma (Th Algorithm) İyoküri D bölgsi içi (8) dklmi sayısal olarak çözüldüğü zama lktro sıcaklığı mikrosaiylr sviysid bir dg durumua ulaşabilir. Buu başlıca sbbi iyokürdki yüksk dt dt çarpışma frkasıdır. Dg durumuda 0 olur v (8) olu dklm T i foksiyou olarak çözülbilir [6]. Bu hsaplama içi 7
-Joural of Nw World Scics Acadmy Physical Scics, 3A0037, 6, (3), 69-79. Güzl, E., Atıcı, R. v Cayılmaz, M. paramtrlr N ] vt,, B0,[ N],[ O dir. Bu çalışmada lktro yoğuluğu vrilri IRI-007 modlid, ötr atmosfr paramtrlri is MSISE- 5 modlid v B 4 tsla olarak alımıştır [17]. 0 10 Dg durumuda ortama rji aktarımı v kaybı arasıdaki farkı sıfıra şitlmsi il istil bir yüksklikt lktro sıcaklığı hsaplaır. Hsaplama yötmid sayısal çözümü daha hassas olması içi iyokürdki yüksklik dğişim aralığı 0,1 km olarak alımıştır. 4. HESAPLAMA SONUÇLARI VE TARTIŞMA (CALCULATION RESULTS AND DISCUSSION) HF radyo dalgasıı alt iyokürdki lktro sıcaklığı üzridki tkisii iclmk içi EISCAT vricisii dğrlri uygu frkas ( f. 8MHz )v tki ışıma gücü ( ERP 00MW ) olarak sçilmiştir. Tüm hsaplamalar 39 0 41 K lmi v 38 0 14 D boylamı içi yapılmıştır. Diky yayıla bir HF radyo dalgasıı farklı modları (R, L, O v X-Modu) içi lktro sıcaklığıı km yüksklikt v 1 Hazira 009 tarihidki gülük dğişimi Şkil 1 d göstrilmiştir. Güşi doğması il brabr alt iyokürdki lktro yoğuluğuu da artışı HF radyo dalgasıda bir rji milimi sbp olmakta v böylc lktro sıcaklığı artmaktadır. Elktro yoğuluğuu tp dğrlr ulaştığı saatlrd lktro sıcaklığıda bir azalma olduğu görülmktdir. Dalgaı maytik alaa bağlı olmaya moduu (O-modu) maytik alaa bağlı ola moduda (X-modu) yaklaşık olarak 30 K kadar daha az sıcak olduğu görülmktdir. Ayrıca sağa kutuplamış (R-modu) dalgaı güdoğumuda sola kutuplamış (L-modu) dalgada yaklaşık 50 K daha fazla lktroları sıcaklığıı arttırdığı görülmktdir. Güü ilrly saatlrid lktro yoğuluğudaki artışa bağlı olarak lktro sıcaklığıda bir azalma grçklşmiştir. 73
T (K) -Joural of Nw World Scics Acadmy Physical Scics, 3A0037, 6, (3), 69-79. Güzl, E., Atıcı, R. v Cayılmaz, M. 500 h= km X-Modu O-Modu 500 h= km R-Modu L-Modu 000 000 1500 1500 0 (a) 0 (b) 500 500 0 0 5 10 15 0 Yrl Zama (Saat) 0 0 5 10 15 0 Yrl Zama (Saat) Şkil 1. Diky yayıla HF radyo dalgasıı farklı modlarıı gülük dğişimi a) X v O modu b) R v L modu (Figur 1. Daily variatio of th diffrt mods of th vrtical propagatd HF radio wav a) X ad O mod b) R ad L mod) Şkil d diky yayıla HF radyo dalgasıı farklı modları içi lktro sıcaklığıı 009 yılıdaki mvsimsl dğişimii göstrilmiştir. Mvsimsl dğişim iclirk kioks tarihlri v yrl zama 14.00 olarak alımıştır. Elktro yoğuluğudaki artış kış aylarıda yaz aylarıda daha düşük olduğuda dolayı tüm modlar içi aralık ayıdaki lktro sıcaklığıdaki artış hazira ayıkid daha yüksktir. Mart ayıda ylül ayıa azara daha az lktro buluduğu içi sıcaklık daha yüksktir. Sıcaklık artışı il lktro yoğuluğu artışı trs oratılıdır. E büyük sıcaklık dğri yaklaşık km yüksklikt 1 Aralık tarihid R-moduda görülmüştür. E düşük sıcaklık dğrlri is bütü modlar içi -95 km aralığıda yaklaşık olarak K dir. 74
h (km) h (km) -Joural of Nw World Scics Acadmy Physical Scics, 3A0037, 6, (3), 69-79. Güzl, E., Atıcı, R. v Cayılmaz, M. 10 X-Modu 1 Mart 1 Hazira 3 Eylül 1 Aralik 10 O-Modu 1 Mart 1 Hazira 3 Eylül 1 Aralik (a) (b) 1400 10 10 000 00 400 T (K) 1400 10 10 000 00 400 T (K) 10 10 R-Modu 1 Mart 1 Hazira 3 Eylül 1 Aralik L-Modu 1 Mart 1 Hazira 3 Eylül 1 Aralik (c) (d) 1400 10 10 000 00 400 T (K) 1400 10 10 000 00 T (K) Şkil. Diky yayıla HF radyo dalgasıı farklı modlarıı mvsimsl dğişimi (a) X-modu (b) O- modu (c) R-modu (d) L-modu (Figur. Th sasoal variatio of th diffrt mods of th vrtical propagatd HF radio wav (a) X-mod (b) O- mod (c) R-mod (d) L-mod) HF radyo dalgasıı farklı modlarıı 009 yılı kioks tarihlrid güdoğumuu içi lktro sıcaklığıı yüksklikl dğişimi Şkil 3 t göstrilmiştir. Güdoğumu mart ayı içi saat 5.17, hazira ayı içi saat 3.5, ylül ayı içi saat 5.00 v aralık ayı içi saat 6.34 olarak alımıştır. Şkild d görülcği üzr güdoğumuda lktro yoğuluğu az olduğuda dolayı tüm modlar içi sıcaklık artışı daha fazladır. Ayrıca, yazı kış ayıda daha fazla 75
h (km) h (km) -Joural of Nw World Scics Acadmy Physical Scics, 3A0037, 6, (3), 69-79. Güzl, E., Atıcı, R. v Cayılmaz, M. iyolaşma olacağıda yazı lktro sıcaklığıdaki artış kış ayıda daha düşük olmuştur. Ayrıca dalgaı X-modu ortam lktrolarıı O- moduda yaklaşık 40-50 K kadar daha fazla ısıtırk R-modu L- moduda yaklaşık 300 K daha fazla ısıtmaktadır. 10 10 X-Modu 1 Mart 1 Hazira 3 Eylül 1 Aralik O-Modu 1 Mart 1 Hazira 3 Eylül 1 Aralik (a) (b) 1400 10 10 000 00 400 0 T (K) 1400 10 10 000 00 400 T (K) 10 R-Modu 1 Mart 1 Hazira 3 Eylül 1 Aralik 10 L-Modu 1 Mart 1 Hazira 3 Eylül 1 Aralik (c) (d) 1400 10 10 000 00 400 0 T (K) 1400 1500 10 10 10 10 000 00 300 T (K) Şkil 3. HF radyo dalgasıı farklı modlarıı güdoğumuu içi lktro sıcaklığıı yüksklikl dğişimi a) X-modu (b) O- modu (c) R-modu(d)L-modu (Figur 3. Th variato of th lctro tmpratur-hight of th diffrt mods of th vrtical propagatd HF radio wav at suris a) X-mod (b) O- mod (c) R-mod (d) L-mod) Şkil 4 t güş lksi sayısıı maksimum olduğu 19 Tmmuz 000 v miimum olduğu 19 Tmmuz 009 tarihlri içi HF radyo dalgasıı farklı modlarıı lktro sıcaklığıdaki dğişimlri göstrilmiştir. Bu hsaplamalarda saat 14.00 içi yapılmıştır. Güş lksi sayıları http://www.wdcb.ru/stp/data/solar.act/suspot/ wb adrsid 76
h (km) -Joural of Nw World Scics Acadmy Physical Scics, 3A0037, 6, (3), 69-79. Güzl, E., Atıcı, R. v Cayılmaz, M. alımıştır. Güş lksii maksimum olduğu durumda sıcaklık artışı güş lksii miimum olduğu durumda oldukça düşüktür. Ayrıca, güş lksi maksimumuda dalga milimi maksimum olduğu yüksklik güş lksii miimum olduğu durumdakid daha düşük yüksklikt grçklşir. Buu di güş lksi maksimumuda güşt gl yüksk güçlü ışımaı alt iyoküry kadar üfuz drk lktro yoğuluğuu artmasıa sbp olmasıdır. Dalgaı modlarıı güş lksi maksimumuda v miimumuda sıcaklık artışlarıa bakıldığıda fazla artışı dalgaı R-moduda myda gldiği görülmktdir. E düşük artış is dalgaı L-moduda mydaa glmktdir. Ayrıca güş lksi miimumuda dalgaı R-moduu L-moduda yaklaşık 150-00 K kadar v X-moduu O-moduda yaklaşık 0-30 K kadar lktro sıcaklığıı arttırdığı görülmktdir. Güş lksi maksimumuda is dalgaı R-moduu L-moduda yaklaşık 50-150 K kadar daha fazla v X-moduu v O-moduu yaklaşık olarak ayı orada lktro sıcaklığıı arttırdığı görülmktdir. 10 10 R=49 X-Modu O-Modu R-Modu L-Modu R=0 X-Modu O-Modu R-Modu L-Modu (b) (a) 1300 1400 1500 10 10 T (K) 1400 10 10 000 00 T (K) Şkil 4. Güş lksi maksimumu v miimumu içi HF radyo dalgasıı farklı modlarıı lktro sıcaklığıdaki artışı yüksklik il dğişimi a) R=49 (b) R=0 (Figur 4. Th variatio of th lctro tmpratur icras-hight of th diffrt mods of th vrtical propagatd HF radio wav for th suspot maximum ad miimum (a) R=49 (b) R=0) Radyo habrlşmsid kullaıla HF radyo dalgasıı farklı modlarıı alt iyokürd lktro sıcaklığı üzridki tkilri Yr i maytik alaı sabit alıarak torik olarak iclmiştir. Gülük dğişimd, güşi doğması il brabr alt iyokürdki lktro yoğuluğuu da artışı HF radyo dalgasıda bir rji milimi sbp olmakta v böylc lktro sıcaklığı artmaktadır. Elktro yoğuluğuu tp dğrlr ulaştığı saatlrd lktro sıcaklığıda bir azalma olduğu görülmktdir. Mvsimsl dğişimd, lktro yoğuluğudaki artış kışı yaz aylarıda daha düşük olduğuda dolayı tüm modlar içi aralık 77
-Joural of Nw World Scics Acadmy Physical Scics, 3A0037, 6, (3), 69-79. Güzl, E., Atıcı, R. v Cayılmaz, M. ayıdaki lktro sıcaklığıdaki artış hazira ayıkid daha yüksktir. Mart ayıda ylül ayıa azara daha az lktro buluduğu içi sıcaklık daha fazladır. Sıcaklık artışı il lktro yoğuluğu artışı trs oratılı bir ilişki içrisiddirlr. Ayrıca güdoğumuda lktro yoğuluğu az olduğuda dolayı tüm modlar içi sıcaklık artışı daha fazladır. Güş lksii maksimum olduğu durumda sıcaklık artışı güş lksii miimum olduğu durumda oldukça düşüktür. Ayrıca, güş lksi maksimumuda dalga milimi maksimum olduğu yüksklik güş lksii miimum olduğu durumdakid daha düşük yüksklikt grçklşir. KAYNAKLAR (REFERENCES) 1. Üal, I., Özca, O. v Cayılmaz M., (007). Ioosphric absorptio of HF Radio Wav i Vrtical Propagatio. Iraia J. of Sci. & Tc. Trasac. A, Vol. 31, No. A4, pp:413-419.. Ritvld, M.T., Kopka, H., ad Stubb, P., (1986). D-rgio charactristics dducd from pulsd ioosphric hatig udr auroral lctrojt coditios, J. Atmos. Trr. Phys., 48, pp:311 36. 3. Blova, E.G., Pashi, A.B., ad Lyatsky, W.B., (1995). Passag of a powrful HF radio wav through th lowr ioosphr as a fuctio of iitial lctro dsity profils, J. Atmos. Trr. Phys., 57, pp:65 7. 4. Tarako, Y.N., Ia, U.S., ad Bll, T.F., (199) VLF-HF hatig of th lowr ioosphr ad ELF wav gratio, Gophys. Rs. Ltt., Vol:19, No:1, pp:61-64. 5. Barr, R. ad Stubb, P., (1991). ELF radiatio from th Tromso supr hatr, Gophys. Rs. Ltt., Vol:18, pp:1035-1038. 6. Kro, A., Bösigr, T., Pollari, P., Turu, E., ad Ritvld, M., (000). First EISCAT masurmt of lctro-gas tmpratur i th artificially hatd D-rgio ioosphr, A. Gophys., 18, pp: 15. 7. Kassa, M., Havs, O., ad Blov, E., (005). Th ffct of lctro bit-outs o artifical lctro hatig ad th PMSE ovrshoot, A. Gophys., 3, pp:3633-3643. 8. Kosch, M.J., Ritvld, M.T., Hagfors, T., ad Lysr, T.B., (000). Highlatitud HF-iducd airglow displacd quatorwards of th pump bam, Gophys. Rs. Ltt., 7, pp:817. 9. H, F. ad Zhao, Z., (009). Charactristics of high frqucy radio wav propagatd i hatd ioosphric rgios, Frot. Elct. Elctro. Eg., 4(), pp:05-09. 10. Robiso, T.R., (1989). Th hatig of high latitud ioosphr by high radio wavs, Physics Rports, 179, pp:79-09 11. Ritvld, M.T., Kohl, H., ad Kopka, H., (1993). Itroductio to ioosphric hatig at Tromsø 1. Exprimtal ovrviw, J. Atmos. Trr. Phys., 55, pp:577 599. 1. Jos, T.B., Robiso, T.R., Stubb, P., ad Kopka, H., (1986). EISCAT obsrvatios of th hatd ioosphr, J. Atmos. Trr. Phys., 48, pp:107 1035. 13. Borisova, T.D., Blagovshchskaya, N.F., Koriko, V.A., Ritvld, M.T., Thid, B., ad Lysr, T.B., (005). Ioosphric ffcts obsrvd wh th Tromso HF hatig facility was turd o/off, Gomagtism ad Aroomy, Vol: 45, No: 3, pp:367-374. 78
-Joural of Nw World Scics Acadmy Physical Scics, 3A0037, 6, (3), 69-79. Güzl, E., Atıcı, R. v Cayılmaz, M. 14. Aydoğdu, M., Yşil, A. v Güzl, E., (004).Th Group Rfractiv Idics of HF Wavs i th Ioosphr ad Dpartur From th Magitud Wifhout Collisios, J. Atmos. Trr. Phys., 66, 343-348, 15. Shuk, R.W. ad Nugy, A.F., (000). Ioosphrs: Physics, Plasma Physics, ad Chmistry, Cambridg Uivrsity Prss. 16. Rodriguz, J.V., (1994). Modificatio of th art s ioosphr by vry low frqucy trasmittrs. Doktora Tzi, Elktrik Mühdisliği Bölümü, Staford Üivrsitsi, pp:176-178. 17. Hdi, A.E., (1991).Extsio of th MSIS Thrmosphr modl ito th middl ad lowr atmosphr, J. Gophys. Rs., 96, pp:1159-117. 79