Psikolojik Danışma ve Rehberlik Editör: Prof. Dr. Mehmet GÜVEN Yazarlar Doç. Dr. Aslı TAYLI Doç. Dr. Aysel Esen ÇOBAN Dr. Öğr. Üyesi Bahadır KÖKSALAN Prof. Dr. Cengiz ŞAHİN Dr. Öğr. Üyesi Levent YAYCI Öğ. Gör. Mahmut ARIKAN Prof. Dr. Mustafa KOÇ Doç. Dr. Nermin KORUKLU Prof. Dr. Semra GÜVEN Doç. Dr. Sevda ASLAN Dr. Öğr. Üyesi Yaşar BARUT Güncellenmiş 11. Baskı Ankara 2019
Psikolojik Danışma ve Rehberlik Editör: Prof. Dr. Mehmet GÜVEN Tüm Hakları Saklıdır. 2019. Bu kitabın basım, yayın, satış hakları Anı Yayıncılık Eğitim ve Danışmanlık San. Tic. Ltd. Şti. ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri herhangi bir bilgi depolama ve erişim sistemiyle veya mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, aktarılamaz veya dağıtılamaz. Geniş bilgi için http://www.aniyayincilik.com.tr sayfasını ziyaret edebilirsiniz. Yayıncı Sertifika No : 16003 Matbaa Sertifika No : 13268 ISBN : 978-605-170-271-1 Kapak Tasarımı : Anı Yayıncılık Mizanpaj : Anı Yayıncılık Baskı : Sözkesen Matbaası Adres : İvedik OSB 1518. Sokak Mat-Sit İş Mrk. No:2/40 Yenimahalle-ANKARA Tel : 0 312 395 21 10 KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI GÜVEN, Mehmet Psikolojik Danışma ve Rehberlik Anı Yayıncılık, 11. Baskı, Ankara/Türkiye 2019, 352 Sf, 160x240 mm ISBN: 978-605-170-271-1 Psikolojik Danışma ve Rehberlik 1. Psikolojik Danışma, 2. Rehberlik, 3. Eğitsel Rehberlik, 4. Mesleki Rehberlik, 5. Kişisel Rehberlik Anı Yayıncılık Kızılırmak Sokak 10/A Bakanlıklar/Ankara Tel: 0 312 425 81 50 pbx e-posta: aniyayincilik@aniyayincilik.com.tr http://www.aniyayincilik.com.tr A harfinin evrimi ii
ÖNSÖZ Eğitim sürecinin önemli ve ayrılmaz bir boyutunu oluşturan psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri, öğrencilerin rehberlik gereksinimlerini karşılamayı, onların kişisel gelişimlerini ve kendilerini gerçekleştirmelerini desteklemeyi amaçlayan psikolojik yardım hizmetleridir. Bu hizmetler temelde uzmanlık bilgi ve becerisi gerektiren hizmetlerdir. Ancak eğitim kurumlarında bu hizmetlerin etkin bir şekilde yürütülebilmesi ve amacına ulaşabilmesi, okul yöneticisi ve öğretmenlerin de bu sürece aktif katılımı ile mümkündür. Bunu sağlamanın önemli aşamalarından biri de mesleğe hazırlık evresindeki öğretmen adaylarına rehberlik alanında uygun bir anlayış, bilgi ve beceri kazandırmaktır. Bu nedenle bu kitap, hem Öğretmenlik Meslek Bilgisi dersleri arasında yer alan Okullarda Rehberlik dersi ve hem de Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Programında yer alan Rehberlik ve Psikolojik Danışma derslerine kaynaklık etmesi amacıyla hazırlanmıştır. Kitabın, öğretmen ve psikolojik danışman adaylarına rehberlik yeterlikleri kazandırmasının yanında, eğitim kurumlarında çalışan psikolojik danışman, öğretmen ve yöneticilere de katkı sağlayacağı umulmaktadır. Ayrıca bu kitap temelde bir ders kitabı olmasının yanında, psikolojik danışma ve rehberlik alanı için önemli bir kaynak olma özelliği de taşımaktadır. Çeşitli üniversitelerden öğretim elemanlarının özverili çalışmaları ve katkılarıyla hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve öneriler kitabın geliştirilmesine katkı sağlayacaktır. Bu nedenle kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi bölüm yazarları veya editörle paylaşmanız bizleri memnun edecektir. Bu kitabın hazırlanmasında emeği geçen herkese teşekkür ederim. Prof. Dr. Mehmet GÜVEN e-posta: mehmetguven@gazi.edu.tr iii
İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1 EĞİTİM SÜRECİNDE ÖĞRENCİ KİŞİLİK HİZMETLERİ VE REHBERLİK Giriş... 2 Eğitimde Öğrenci Kişilik Hizmetlerinin Yeri ve Önemi... 4 Rehberliğin Anlamı... 6 Öğretim, Rehberlik ve Psikolojik Danışma Arasındaki Benzerlik ve Farklar... 8 Rehberliğin Amacı... 10 Rehberliğin İlkeleri... 14 Rehberliği Ortaya Çıkaran Nedenler... 21 Dünyada ve Türkiye de Rehberliğin Tarihsel Gelişimi... 24 Rehberliğin Amerika'da Gelişimi... 24 Avrupa Ülkelerinde Rehberliğin Gelişimi... 26 Ülkemizde Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetlerinin Gelişimi... 28 Rehberliğin İlişkili Olduğu Bilim Dalları... 34 Özet... 37 Bölüm Değerlendirme Soruları... 38 Kaynakça... 42 BÖLÜM 2 PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİKTE BAŞLICA HİZMET TÜRLERİ Giriş... 46 Psikolojik Danışma ve Rehberlikte Başlıca Hizmet Türleri... 48 Hizmet Alanlarına Göre Psikolojik Danışma ve Rehberlik... 48 Problem Alanlarına Göre Psikolojik Danışma ve Rehberlik... 51 Birey Sayısına Göre Psikolojik Danışma ve Rehberlik... 52 Öğretim Basamaklarına Göre Psikolojik Danışma ve Rehberlik... 54 Temel İşlevlerine Göre Psikolojik Danışma ve Rehberlik... 55 Özet... 59 Bölüm Değerlendirme Soruları... 61 Kaynakça... 63 BÖLÜM 3 PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİKTE GELİŞİMSEL YAKLAŞIM Giriş... 66 Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetlerinde Gelişimsel Yaklaşım... 67 Gelişimsel Rehberlik Yaklaşımın Dayandığı Temeller... 68 Gelişimi Etkileyen Faktörler... 69 Gelişim Dönemleri....70 Geleneksel Eğitim Anlayışı ile Gelişimsel Rehberlik Anlayışında Eğitim... 76 Okulöncesi Eğitimde Rehberlik Hizmetlerinin Amaç ve İşlevi... 77 Okulöncesi Rehberlik Hizmetlerinde Anaokulu/Anasınıfı Öğretmeninin Yeri... 78 İlkokul/Ortaokul Eğitiminde Rehberlik Hizmetlerinin Amaç ve İşlevi... 79 İlkokulda/Ortaokulda Rehberlik Hizmetlerinde Öğretmenin Yeri... 79 Ortaöğretimde Rehberlik Hizmetlerinin Amaç ve İşlevi... 81 Ortaöğretimde Rehberlik Hizmetlerinde Öğretmenin Yeri... 81 Yükseköğretimde Rehberlik Hizmetlerinin Amaç ve İşlevi... 83 Özet... 84 Bölüm Değerlendirme Soruları... 86 Kaynakça... 90 iv
BÖLÜM 4 OKULLARDA PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK HİZMETLERİ Giriş... 92 Okul PDR Hizmetleri... 93 A. Doğrudan Hizmetler... 93 B. Dolaylı Hizmetler... 101 Özet... 106 Bölüm Değerlendirme Soruları... 107 Kaynakça... 112 BÖLÜM 5 EĞİTSEL REHBERLİK Eğitsel Rehberliğin Amacı... 115 Eğitsel Rehberlik Hizmetlerinin Kapsamı... 116 Eğitsel Rehberlik Hizmetleri... 118 Özet... 140 Bölüm Değerlendirme Soruları... 141 Ekler... 145 Kaynakça... 165 BÖLÜM 6 MESLEKİ REHBERLİK Giriş... 168 Mesleki Rehberliğin Tanımı, Kapsamı ve Amacı... 168 Mesleki Gelişim ve Meslek Seçimi ile İlgili Kuramsal Görüşler... 171 Özellik Faktör Yaklaşımı... 171 Holland ın Kişilik Kuramı... 173 Roe nun İhtiyaç Kuramı... 174 Ginzberg ve Arkadaşlarının Gelişim Kuramı... 176 Super in Benlik Kuramı... 177 Meslek Gelişimi ve Seçimi... 179 Meslek Seçimine Yardım Süreci... 182 Mesleki Rehberlik Hizmetlerinde Öğretmenlerin Sorumlulukları... 187 Özet... 188 Bölüm Değerlendirme Soruları... 190 Kaynakça... 192 BÖLÜM 7 KİŞİSEL REHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMA Giriş... 196 Kişisel Rehberlik Hizmetlerinin Amacı... 197 Kişisel Rehberlik Kapsamında Ele Alınan Olası Problemler... 199 Öğretim Kademelerine Göre Kişisel Rehberlik Hizmetleri... 205 Kişisel Rehberlik Hizmeti Uygulama Modelleri... 211 Karakter Eğitimi... 212 Akran Temelli Programlar... 213 Toplumsal Duyarlılık Projeleri... 213 Kişisel Rehberlik Hizmeti Olarak Psikolojik Danışma... 214 Psikolojik Danışma Süreci... 215 Psikolojik Danışma Kuramları... 217 v
Öğretmenlerin Kişisel Rehberlik Hizmetlerine Yönelik Katkıları... 220 Özet... 222 Bölüm Değerlendirme Soruları... 223 Kaynakça... 224 BÖLÜM 8 BİREYİ TANIMA TEKNİKLERİ Giriş... 230 Bireyi Tanımanın Amacı... 230 Bireyi Tanıma Tekniklerinin Sınıflandırılması... 236 Testler... 238 Test Dışı Teknikler... 245 Bölüm Değerlendirme Soruları... 269 Kaynakça... 271 BÖLÜM 9 OKUL PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK PROGRAMLARININ GELİŞTİRİLMESİ Giriş... 274 Kapsamlı Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programları Modeli... 275 Kapsamlı Rehberlik Programı Modelinin Öğeleri... 276 Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programının Hazırlanması... 278 Özet... 287 Bölüm Değerlendirme Soruları...... 297 Kaynakça... 299 BÖLÜM 10 TÜRKİYE DE ÖZEL EĞİTİM, REHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMA HİZMETLERİNİN ÖRGÜTLENİŞ BİÇİMİ, PERSONELİN GÖREV, YETKİ VE SORUMLULUKLARI Giriş... 302 Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetlerinin Milli Eğitim Bakanlığı Düzeyinde Örgütlenmesi... 304 Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetlerinin İl Milli Eğitim Düzeyinde Örgütlenmesi... 306 Rehberlik ve Araştırma Merkezlerinin ( RAM ) Yapısı ve Görevleri... 308 Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetlerinin Okul Düzeyinde Örgütlenmesi... 315 Özet... 322 Bölüm Değerlendirme Soruları... 323 Kaynakça... 326 BÖLÜM 11 ÖZEL EĞİTİMDE PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK Giriş... 328 Türkiye de Özel Eğitimin Gelişimi... 328 Özel Eğitime Muhtaç Olmanın Nedenleri... 330 Özel Eğitim Gerektiren Çocukların Gereksinimleri... 331 Özel Eğitimde Tanı ve Değerlendirme... 334 Özel Eğitimde Aile Danışmanlığının ve Rehberliğin Önemi... 337 Özel Eğitime Muhtaç Çocuğa Rehberlikte Öğretmenin Rolü... 338 Özel Eğitimde Aileye Yönelik Rehberlik Hizmetleri... 340 Özel Gereksinimleri Olan Çocukların Bulunduğu Sınıflarda Ders Ortamlarının Düzenlenmesi... 341 Özet... 343 Bölüm Değerlendirme Soruları... 344 Kaynakça... 346 vi