1897 OSMANLI BULGAR TTFAKI Doç Dr. M. Metin HÜLAGÜ ÖZET On dokuzuncu yüzyıl Osmanlı Devleti için birçok açıdan sıkıntılı bir dönem olmutur. Devletin acziyeti alenen ortaya çıkmı ve muhtelif milliyetler bu acziyeti fırsat bilerek muhtariyet veya baımsızlıklarını elde etmilerdir. I. Murat zamanından itibaren Osmanlı idaresine katılmaya balamı olan ve on dokuzuncu asırda muhtar prenslik haline gelen Bulgaristan ile Osmanlı Devleti arasında asrın sonlarına doru bir savunma ve saldırı ittifakı imzalanması gündeme gelmitir. ki idare arasında imzalanma aamasına gelen, ancak tâbi metbû statükosundan ötürü son anda imzalanmaktan vazgeçilen bahsi geçen ittifak sözlemesi Osmanlı Devleti nin içinde bulunduu siyasî ve askerî durumu yahut Osmanlı Balkanlarında yaayan gayr-i Müslim milliyetlerin kazanmı oldukları durumu göstermesi bakımından önemlidir. GR Bugünkü Bulgaristan'ı oluturan topraklara karı ilk Osmanlı fütuhatı I. Murat zamanında balamıtır. Osmanlıların Rumeli'ye geçerek Edirne ve Filibe'yi almaları üzerine bu bölgelere sınırı bulunan Bulgarlarla ilk olarak temasa geçilmitir. XIX. yüzyıla kadar Osmanlı idaresinden ikâyetçi olmayan Bulgarların 1789 Fransız htilali nin milliyetçilik ve Rusların Panslavist politikası ile Fener Rum Ortodoks patrikhanesinin Bulgarları istismarı isyan komitelerinin kurulmasına ve Bulgaristan'da ilk olayların balamasına neden olmutur. lk ciddi hareketleri ise, malî nedenlerden ötürü, 1841 yılında vuku bulmutur. 1849, 1867 olayları, Hersek ve Karada meselesinden dolayı patlak veren ve 93 Harbi olarak bilinen 1877 1878 Osmanlı-Rus Savaı Bulgaristan için son derece önemli neticeler dourmutur. Osmanlı Devleti'nin yenilgisiyle sona eren bu sava sonrasında imzalanan Berlin Antlaması ile nihayet muhtar bir Bulgaristan Prenslii kurulmutur. Aynı antlama ile ayrıca Dou Rumeli vilâyeti oluturulmu, 1885'te ise Dou Rumeli vilâyeti prensliin hudutlarına dâhil edilmitir. 3 Ekim 1908 de tam baımsızlıını ilân eden Bulgaristan yönetiminin baına Çar unvanını alan Prens Ferdinand geçmi ve Tırnova yeni idarenin bakenti olarak benimsenmitir. ktidarı döneminde Sultan II. Abdülhamid in Bulgarlara karı izlemi olduu siyasetin özünü istimale siyaseti oluturmutur. Bulgarları idare etmek, honutsuzlua dümekten alıkoymak, kalplerinde minnet ve ükran duygularını daima canlı tutmak bu siyasetin temel esasları arasında yer almıtır. Bu ve sair nedenlerledir ki Bulgar prenslii ile Osmanlı idaresi arasında zaman zaman siyasî ve askerî yakınlamalar söz konusu olmutur. Bu yakınlamada istimale siyaseti ve iki taraf arasında anlama için zemin oluturan müterek esasların yanında Bulgar milletinin Türklere yakınlık duyması ve Bulgar siyasetçileri arasında Osmanlı idaresine karı muhabbet besleyenlerin etkisi önemli bir rol oynamıtır. Bu anlamda geçmite Babıâli ile Bulgar prenslii arasında bazı konularda müzakerelerde bulunulmutur. Örnein bir aralık Balkan birlii noktasında yapılan müzakerelerde Bulgarlarla ciddi bir yakınlama salanmı, müstakbel bir Erciyes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Kayseri.
savata Türk ve Bulgar ordularının ibirliinde bulunmalarını mümkün kılacak yazılı bir metin Bulgar prensi tarafından imzalanarak Babıâli ye takdim edilmitir. Ancak bu tür yakınlamalar ve ittifaklar ya tâbi - metbû statüsünden dolayı veya Dâhiliye Nazırı Memduh Paa örneinde olduu gibi, padiahın vehmini artıracak bir kısım yaklaım ve beyanlar dolayısıyla, sonuçsuz kalmıtır 1. 1897 yılında, yukarıda kısaca ifade edilmeye çalıılan siyasî yakınlama çerçevesinde, Bulgaristan prenslii Osmanlı Devleti ile bir savunma ve saldırı ittifakı imzalamak arzusu içerisinde olmutur. Bu arzusuna neden olarak da Bulgaristan prensliinin Osmanlı Devleti ne karı duymu olduu iyi niyeti göstermi 2, askerî ibirliinin yanında bazı metropolitlikler için beraat verilmesi; Köstendil cihetinden ark demiryolları ile balantı hâsıl edecek bir demiryolu ubesinin inası 3 gibi taleplerde bulunmutur. Meclis-i Mahsus-i Vükelâ da yapılan müzakerelerde öncelii, imzalanması öngörülen antlamanın mahiyetinin ne ekilde olmasının yanında, iki taraf arasında imzalanacak olan böyle bir metne veya mukaveleye ne tür bir ad verilmesi gerektiini tespit etmek oluturmutur. Zira Bulgaristan savunma ve saldırı ittifakının gündeme geldii tarihlerde Osmanlı Devleti ne balı bir prenslik durumunda idi. Dier bir ifade ile Osmanlı Devleti ile Bulgaristan arasında tâbilik ve metbûluk, idare eden ve idare edilen statüsü geçerli bulunmaktaydı. Bu durumundan dolayıdır ki Meclis-i Mahsus-i Vükelâ da yapılan görümelerde Almanya da bulunan prenslikler ile Almanya imparatorluu arasında imza olunan bu gibi metinlere tahsis edilen unvan ve isimler hakkında incelemelerde bulunulmutur. Zira Almanya devletini tekil eden müttefik prenslikler müstakil birer hükümet olup yalınız siyasî ve askerî ilerde Almanya devleti ile ittifak etmilerdir. Bu durum Alman prensliklerinin istiklâlleri dâhilinde bir ihtiyarî ve istisnaî muvafakat kabilinden bulunduu için onların Alman devletine karı olan mevkilerinin farklı bir durum arz ettii düünülmü ve bu nedenle mezkûr devlet ve hükümetler arasında teati olunan birlik mukavelesine mahsus ittifaknâme tabirinin Bulgaristan ile yapılacak ittifaka tahsisinin uygun olamayacaı kararına varılmıtır. Bundan dolayı Osmanlı lisanında mükâleme mazbatasıyla tercüme edilen protokol lafzının muhafaza edilmesi daha uygun bulunmutur 4. Konuyu enine boyuna müzakere eden Meclis-i Mahsus-i Vükelâ nın ilk yaklaımı, Bulgaristan prenslii tarafından istenilen be beraatın bir ay sonra verilmesine ve muayyen tüccar vekillerinin memuriyet yerlerine gitmelerine ve ie balamalarına onların ve bundan evvel tayin olunan vekillerin salahiyet derecelerine ve mahallî hükümet ile münasebetlerine dair Babıâli ile emaret arasında birlikte kararlatırılmasına muvafakat gösterilmitir. Ancak Bulgarların bu ekilde temennilerinin kabul edilmesi Rumların dümanlıını davet ederek netice itibarıyla patriin istifasıyla yerine bir bakasının seçilmemesi ve bazı dinî ilerin tatil edilmesi gibi bir hale müncer olacaı ve bu hareketin Rumların ikamet etmekte olduu mahallere ve Akdeniz adalarına sirayet ederek Girit ahvalinin daha uygunsuz bir renk kazanabilecei ve Rumların bu iten hâsıl edecekleri infial ve üzüntünün bir kat daha artacaı dile getirilmitir. Böyle bir durumun ise yabancı devletlerin müdahalesini davet için uygunsuzluklar çıkarmaya müsait bir yapı meydana getirecei düünülmütür. Bulgarların vaki olan temennilerinin reddedilmesi halinde ise meyus olacakları ve askerî hazırlıkları dolayısıyla da komu vilâyetler üzerine ekıyalık tasallutunda bulunmaya balayarak asayii bozmaya yönelebilecekleri ifade edilmitir. Böyle bir durumda ise Ermenilerin katılımı ile devletin baına yeni problemlerin çıkarılmasının melhuz olacaı 1 Tahsin Paanın Yıldız Hatıraları. Sultan Abdülhamid, stanbul, Boaziçi Yayınları, 2. Baskı, 1990, s. 69, 122. 2 Babakanlık Osmanlı Arivi, Sadaret Resmî Maruzat Evrakı: 89/37. 10 Rebiulahir 315/27 Austos 313. 3 Ibid, No. 88/67. 4 Ibid.
düünülmütür. Ayrıca Ortodoks mezhebinde bulunduu için Rusya dan baka bazı devletlerin, kendilerince menfaatler elde etmek maksadıyla, Bulgarları bu noktada tevik etmeleri muhtemel bulunduundan ve bu yüzden veyahut beraatların verilmemesinden ötürü bir dı müdahaleye sebep verilmesinin veya uygunsuzluk zuhura gelmesinin Osmanlı Devleti ni, genel durumu itibarıyla, bir takım vahim neticelere maruz bırakacaından durumun bir kez daha gözden geçirilmesi üzerinde durulmutur 5. Bu anlamda öncelikle, eksarhlık fermanı gereince tayin edilmesi gereken metropolitlerden usule uygun olan ve Bulgarlarca en fazla önem verilen bir ikisi için beraat verilmesi; ikinci olarak Bulgar tüccar vekillerinin salahiyet ve vazifelerine dair Osmanlı hükümetince alınması gerekli esaslarla ilgili olmak üzere incelemeler ve müzakerelerin takibiyle iki tarafın pasaportlarının metbûiyet ve tâbiiyet esasınca karılıklı olarak mer î ve geçerli olmasına müsaade edilmesi; üçüncü olarak ise yeniden tayin edilmesi istenilen tüccar vekillerinden mevki ve maslahat bakımlarından memuriyetlerinde sakınca görülmeyenlerin kabul edilmesi; dördüncü olarak emaretin taleplerinden olan Köstendil cihetinden ark demiryolları ile balantı hâsıl edecek bir demiryolu ubesinin Osmanlı Devleti nin malî durumu müsait olduu bir zamanda inasına teebbüs edileceinin imdiden beyan olunması kararlarına varılmıtır. Bu hususların imdiden beyan olunmasının Bulgarları honut etmeye yeterli olacaı ayrıca ifade edilmitir 6. Yukarıda kısaca ifade edilen nedenler ileri sürülerek Bulgaristan ın göstermi olduu bu arzu ve askerî-siyasî temayül ve bata padiah olmak üzere Osmanlı idaresinin konuya müspet yaklaımı dolayısıyladır ki Meclis-i Mahsus-i Vükelâ tarafından bir kararname kaleme alınmıtır. Yedi madde olarak kaleme alınan bu kararname müsveddesi stanbul da bulunan emaret kapı kethüdası Mösyö Markof vasıtasıyla tasdik ve imza olunmak üzere Bulgaristan prensi Ferdinand a gönderilmitir. Kararnamenin ayrıca bir de Fransızca nüshası hazırlanmıtır 7. Söz konusu kararname metnine Bulgaristan tarafından sekizinci bir madde ilâve edilmi ve Ferdinand tarafından imzalanarak Babıâli ye iade olunmutur 8. Bulgaristan emareti ile savunma ve saldırı ittifakı kararnamesine Bulgaristan emareti tarafından ilâve edilmi olan sekizinci madde kısa süre önce Bulgaristan prensliine verilmi bulunan Bulgar metropolitlikleri beraatlarına ve gereinin yerine getirilmesi özel talimatlar tanzim edilmesine balı kılınan bazı Osmanlı vilâyetlerine yeniden sekiz tüccar vekilinin tayini ve malî durumun iyi olduu bir zamanda Bulgaristan demiryolunun ark Demiryolu ile birletirilmesi için bir ube inası konularına dair olmutur 9. Encümen-i Mahsus-i Vükelâ da yeniden müzakere konusu olan kararnamenin yedinci maddesinin lüzumsuz görülen son fıkrası çıkarılarak 10 tashih edilmi, Bulgaristan prenslii tarafından ilâve edilmi bulunan sekizinci maddenin ise savunma ve saldırı ittifakından tamamıyla çıkarılması noktasında görü beyan edilmitir 11. Âli Paanın sadareti zamanında içinde bulunulan durumun hassasiyeti dolayısıyla Bulgarları idare etmek ve muhtemel olumsuzluklarda bulunmalarının önüne geçmek üzere Rumeli nin bazı mahallerinde metropolitlikler tekil edilmesine müsaade eden bir ferman verilmitir. 1897 Yunan savaı sırasında ordunun bütün mühimmat ve ihtiyaçlarının karadan sevk olunması dolayısıyla 5 Ibid, No. 89/37. 25 Cemaziyelevvel 315/10 Terinievvel 313. 6 Ibid, No. 88/67. 10 Rebiulahir 315/27 Austos 313. 7 Ibid, No. 89/37. 25 Cemaziyelevvel 315/10 Terinievvel 313. 8 Ibid, No. 89/73. 9 Ibid, No. 89/37. 25 Cemaziyelevvel 315/10 Terinievvel 313; Ibid, No. 89/73. 18 Cemaziyelahir 315 2 Terinisani 313. 10 Ibid, No. 88/67. 10 Rebiulahir 315/27 Austos 313. 11 Ibid, No. 89/73. 18 Cemaziyelahir 315 2 Terinisani 313.
Bulgarların bu durumdan faydalanarak problem çıkarmaları mümkün hale gelmitir. Sava sırasında bu müsaade hatırlanarak vaat edilen metropolitliklerin savatan sonra açılmasına izin verileceine dair Babıâli den Bulgar Kapı Kethüdası Mösyö Markof a bir tezkere yazılmıtır. Metropolitlikler kurulması Bulgarların millî emellerinden birisini oluturması ve meseleyi Bulgar prensliinin öteden beri takip etmi bulunması 12 dolayısıyla mezkûr vaadin gerçekleebilmesi için Bulgar siyasîleri Osmanlı aleyhinde problem çıkarmak bir tarafa, 1897 Yunan Savaı boyunca Osmanlı lehinde tavır sergilemiler, beklentilerinin gerçeklemesi adına zaferin Osmanlı adına gerçeklemesini ümit etmilerdir 13. Ancak vaat edilen beraatların verilmesinin bu tarihe kadar gerçeklememi olması ve dolayısıyla siyasî yapının bata Bulgar prensi olmak üzere önde gelen Bulgar siyasîlerinin itibarını ve siyasî konumunu zedeleyici bir durum kazanmaya balaması dolayısıyladır ki beraatlar meselesi Bulgaristan tarafından antlama metnine dâhil edilmitir. Meclis-i Mahsus-i Vükelâ da yapılan müzakerelerde yukarıda ifade edildii üzere Bazı Bulgar metropolitleri ve tüccar vekilleri tayinine ve arkî Bulgaristan demiryollarının balantısının yapılması için Komanova yahut Cuma tarafından bir ube inasına dair bulunan sekizinci maddenin kararnameye sokulması cins, maslahat ve maksat bakımından uygun olmayacaı dikkate alınarak bunun ayrı bir konu olarak ele alınmasına Mösyö Markof un da oluru ile karar verilmitir 14. Ancak Osmanlı Devleti gerek Bulgar prensini ve önde gelen siyasî ricalini zor durumda bırakmamak ve Bulgar prensinin Osmanlı Devleti ne karı göstermi olduu barıçı eilimin devamını salamak ve gerekse vermi olduu sözden dönmek gibi bir davranı sergilemekten kaçındıı içindir ki Yunan savaına dair kesin bir barı antlamasının henüz imzalanmadıını belirterek, devletin an ve erefini, haysiyet ve izzetini rencide etmemek için beratlar konusunu en kısa zamanda müstakil olarak ele alınacaını ifade etmitir 15. Osmanlı Devleti nin Yunan savaına dair henüz kesin barı antlaması yapılmadıı eklindeki mazeretini Bulgar kapı kethüdasının kabul etmesi dolayısıyla beraatlar meselesinin müzakeresi bir ay sonraya ertelenmitir. Bulgar kapı kethüdası ayrıca kesin barı anlamasının imzalanmasından sonra Usturumca ve Avrathisarı kazaları Bulgar metropolitliklerine ait olmak üzere balangıçta iki kıta beraat verilmesine razı olmu ve bu kararın zamanından evvel ilân yahut deifre edilmesi halinde bu vaadin geçersiz olacaı uyarısını da kabul etmitir. Yine Bulgar kapı kethüdası ile yapılan görümede yeniden memuriyet ve ie balayacak olan tüccar vekillerinin ve daha evvelce balamı olanların Bulgaristan da bulunan Devlet-i Aliyye tüccar vekilleriyle karılıklı olarak yetki derecelerine, memuriyet mahallerine ve mahallî hükümet ile münasebetlerine dair Babıâli ile emaret arasında birlikte kararlatırılacak talimatın düzenlenmesine balı olmasına, ark ve Bulgaristan demiryollarının birletirilmesi için yapılacak ubenin Komanova tarafından Osmanlı Devleti maliyesinin iyi olduu bir tarihte ina edilmesine ve yine bir süreden beri hapsedilmi bulunan Bulgar siyasî suçluları için af çıkarılmasına muvafakat edilmitir 16. Ayrıca padiahın mülkiyet ve hükümranlık hakları gereince Bulgaristan ın müdafaa edilmesi Osmanlı Devleti nin toprak bütünlüünün tabiî bir gerei olarak deerlendirilmitir. Bu durum dolayısıyla da emaretin komu hükümetlerden biri ile münasebetlerini sona erdirmeyi gerekli kılacak anlamazlıklara neden olmak ve neticede Osmanlı 12 Ibid, No. 89/37. 25 Cemaziyelevvel 315/10 Terinievvel 313. Tahsin Paanın Yıldız Hatıraları, s. 68. 13 Ibid, s. 68. 14 Ibid, No. 89/73. 18 Cemaziyelahir 315 2 Terinisani 313; Ibid, No. 89/37. 15 Ibid. 16 Ibid.
Devleti ni zor duruma sokmak gibi bazı siyasî ihtimallere karı bir takım ihtiyat tedbirlerinin alınması gerekli görülmütür 17. Kararname, maddeleri üzerinde ve özellikle sekizinci madde üzerinde yapılan deiiklikler sonrasında, imza için Mösyö Markof vasıtasıyla Bulgaristan emaretine sunulmutur 18. Savunma ve saldırı ittifakını konu alan kararname Bulgaristan emareti tarafından da imza edilip resmî bir ekle sokulduktan sonra iade edilmitir 19. Gelecek bakımından ehemmiyet altında olması dolayısıyla ihtilaf zuhurunda emaret tarafından padiahın nasihatlerine riayet edileceini ve aksi takdirde Osmanlı Devleti nin alacaı karar ve tutunacaı tavırda serbest kalacaını içeren söz konusu kararnamenin yedinci maddesine bir fıkra ilâvesi uygun bulunarak ona göre tanzim olunan nüsha ile emaretin dı politikada ve dier devletlerle ittifak ve tarafsızlık mesleklerinde Osmanlı Devleti ile hareket birliine dair bir beyanname verilmitir 20. mzalanan savunma mukavelenamesine u beyanname ilâve olunmutur: Bulgar hükümeti ile Devlet-i Aliye-i metbûanın hariciyeleri yekdierine kaviyyen merbut olmasına binaen Bulgaristan vaktin ve menfaatin ve lüzumun icâbâtına göre hükümet-i seniyyenin politika-i hariciyesine tevfik-i muamele yani lâzım olduu zamanda bîtarf-i kat î veyahut Devlet-i Aliyye nin devlet-i ahar ile ittifak ettii halde ona tamamıyla iltihak etmeyi taahhüt eder. Mamafih Bulgaristan prensi evvelce bu karardan resmen haberdar edilecektir 21. Bu tarihlerde Osmanlı Devleti ne yakınlama salamaya çalıan Balkan uluslarından bir dieri ise Romanya olmutur. Romanya hükümeti Osmanlı Devleti ile bir savunma ittifakı imzalanması konusunda temayülde bulunmutur. Bu temayülün uygulamaya dönütürülebilmesi için Ulahlara bir metropolit tayin edilmesi konusu esas kararlar arasında yer almıtır. Mezkûr ittifak mukavelenamesinin müsveddesi Bükre te bulunan Osmanlı sefareti vasıtasıyla müzakere konusu edilirken stanbul daki Romanya maslahatgüzarının vaki olan ifadesine göre Meclis-i Mebus an ın açılmasından evvel bir Ulah metropoliti tayin edilmesi Osmanlı Devleti ne mütemayil olan Romanya vekiller heyetinin makamlarında kalmalarını salamakta ciddi bir etki salayacaktır. Osmanlı Devleti, Bulgaristan emaretiyle savunma ve saldırı ittifakını içerecek bir kararname ve ona ilâve edilen beyanname sırasında Romanya ile de bir ittifakının gerçekletirilmi olmasını devletin menfaat ve siyasî maksatlarına prensip olarak uygun bulmutur. Hatta bir Ulah metropolitinin tayin edilmesi ve bu metropolitin Rum patrikhanesine tâbi olarak stanbul da oturmak üzere tayin edilmesi konusu Encümen-i Mahsus-i Vükelâ toplantısında kaleme alınmı ve netice itibarıyla padiahın müsaadesine arz edilmitir 22. SONUÇ Bulgaristan emareti ile savunma ve saldırı ittifakına dair kaleme alınan ve imzalanması ön görülen kararname, belgelerdeki ifade ile alelacele tanzim olunmu bir kararnamedir 23. Bu durumun böyle olmasında ise Osmanlı Devleti nin içerisinde bulunduu o günkü siyasî, askerî ve iktisadî artlar ve özellikle 1897 Osmanlı Yunan Savaı ve bu anlamazlıın dourduu ve oluturduu uluslararası siyasî denge önemli bir belirleyici unsur olmu gözükmektedir. 17 Ibid, No. 89/73. 18 Cemaziyelahir 315 2 Terinisani 313. 18 Ibid. 19 Ibid, No. 89/37. 25 Cemaziyelevvel 315/10 Terinievvel 313. 20 Ibid, No. 89/73. 18 Cemaziyelahir 315 2 Terinisani 313. 21 Ibid. 20 Eylül 97. 22 Ibid, No. 89/9, 23 Eylül 313. 23 Ibid, No. 89/37. 25 Cemaziyelevvel 315/10 Terinievvel 313; Ibid, No. 89/9, 23 Eylül 313;
Meruiyetini mevcut iç siyasî artlardan ve uluslararası yapıdan kazanmı olduu söylenebilecek böyle bir savunma ve saldırı ittifakının gerçekletirilmesindeki en büyük engeli tâbi ile metbûluk statüsü oluturmutur. Yöneten Osmanlı Devleti ile yönetilen Bulgar prenslii arasında böyle bir sözlemeye gerek olup olmadıı veya hukuken böyle bir ittifakın imzalanıp imzalanamayacaı konusu Osmanlı devlet ricali arasında problem haline gelmitir. Problemin halli veya encamı noktasında Meclis-i Mahsus-i Vükelâ nın yaklaımı müspet olmutur. Ancak böyle bir ittifak sözlemesini meru göstermek ve hukukî bir çerçeveye yerletirmek için de, Osmanlı tarihinde bir ilki de oluturmu olacaı ve geçmite bir örneinin bulunmaması dolayısıyla da, Alman prenslikleri arasında gerçekletirilmi olan sözlemelere müracaat edilmitir. Meclis-i Mahsus-i Vükelâ ittifak sözlemesine olumlu bir cevap vermekle beraber, Bulgarlarca talep edilen be kıta beraatın verilmesinde ihtiyatlı bir politika izlenmesini tavsiye etmi, beraatların hepsinin birden verilmesi yerine Bulgar din adamlarının nüfuzlarının emaret hududu dıında mümkün olduu kadar genilemesini sınırlayacak ve erteleyecek bir surette gerçekletirilmesini istemitir 24. Osmanlı Devleti nin beraatlar konusunda ii aırdan almasının gerisinde, dier hususlara ilâveten, biraz da Bulgarlara verilecek imtiyazların azınlıklar arasında yaratacaı honutsuzluk yer almıtır. Örnein Bulgarlara mezkûr beraatların verilmesi halinde Rum patrikhanesinin infiale kapılarak bazı olumsuz davranılar sergileyebilecei ve hatta patriin istifa edebilecei, ruhban sınıfının çıkaracaı problemlerin bu topluluun fertlerini harekete geçirebilecei ve bu durumun ise iç ve dı alâkayı beraberinde getireceinden endie duyulmutur. Beraatlar meselesinin ayrıca Ermeni tedhi hareketlerinin yeniden canlanmasına vesile tekil edecei, Rumlarla Bulgarlar arasında sürmekte olan rekabetin artmasına ve vahim sonuçlar dourmasına vesile olabilecei dikkate alınmıtır 25. Bütün bu ve sair olumsuzluklara ramen 1897 yılında gündeme gelen Osmanlı Bulgar savunma ve saldırı ittifakı arayıından vazgeçilmeyerek bu teebbüsün imzalanma aamasına gelmi olmasının en önemli nedenlerinden birisini, Bulgarların içinde bulundukları durum ve corafya oluturmutur. Bulgarların dile getirmi oldukları müracaat ve temennileri konusunda gerekli ilgi ve alâkayı görmemelerinin mahzurdan hâli olmayacaı düüncesi aır basmıtır. Bu nedenle Bulgarları ve Bulgar idaresini devletten soutacak ve uzaklatıracak uygulamalardan kaçınılarak bir takım tedbirler alınması daha uygun ve yararlı görülmütür. Ancak Meclis-i Mahsus-i Vükelâ nın tâbi ile metbû bir devlet arasında hukuken imzalanması meru ve münasip olmayan, fakat meruiyeti, tabiri caiz ise Meclis-i Mahsus-i Vükelâ tarafından uydurulmu olan kılıfla mümkün hale ve imzalanma aamasına getirilmi bulunan bu sözleme Dâhiliye Nazırı Memduh Paanın itirazı ve padiahın vehmini artıracak bir kısım yaklaım ve beyanları dolayısıyla, sonuçsuz kalmıtır 26. Meclis-i Mahsus-i Vükelâ gibi bir kurumun kararına yahut konu ile ilgili tavsiyelerine ramen hatırı sayılır bir devlet ricalinin fikri ve düüncesi nihaî anlamda belirleyici olabilmitir. Bu noktada üzerinde durulması gereken konulardan birisi Osmanlı Devleti nde kiilerin iç ve dı iler ve münasebetlerde alınan veya alınması gereken kararlarda ne denli etkili oldukları yanında Meclis-i Mahsus-i Vükelâ nın, genel anlamda, muhtelif konularda almı olduu kararların ne derece hukukî ve isabetli olduu yahut Osmanlı Devleti nin menfaatlerine uygun bulunduunun tartıılabilirliidir. 24 Ibid, No. 89/37. 25 Cemaziyelevvel 315/10 Terinievvel 313. 25 Ibid. 26 Tahsin Paanın Yıldız Hatıraları, s. 69, 122.
OSMANLI DEVLET LE BULGARSTAN EMARET ARASINDA MZALANMASI ÖNGÖRÜLEN SAVUNMA VE SALDIRI TTFAKI METN Birinci Madde: Gerek Bulgaristan emâretini tekil eden arazi ve gerek idaresi emâret-i mezkûreye muhavvel arkî Rumeli eyâleti Devlet-i Aliyye nin eczâ-yi memâlikinden bulunduu cihetle bunların tamamiyeti ve ahden ve bâ ferman-i âli mevzû ve müesses olan hukuk ve sûret-i idareleri aleyhinde vuku bulabilecek her türlü taarruzât-i hariciyenin müdafaası ve vazife-i mülkidârisi icabınca Devlet-i Aliyye nin taht-i zımânında bulunmakla o misillu vukuatın intâc edebilecei harekât-i askeriye taraf-i Devlet-i Aliyye den icab ve lüzumu derecesinde icra kılınmak mukarrerdir. u vechile ki emaret ve eyalet-i mezkûre esbâb-i merûhadan dolayı bir taarruz-i hariciyeye hedef olduu ve bunun müdafaasına Bulgaristan kuvve-i askeriyesi kâfi olmayıp da emâretce taleb ve istiane olunduu halde tarf-i Devlet-i Aliyye den tertib buyurulacak kuvve-i askeriye emaret ve eyalet-i mezkûre dâhiline sevk olunacak ve bunun kumandası cânib-i Devlet-i Aliyye den mensub umerâ-yi askeriyeden bir zatın yed-i idaresinde bulunacaı gibi ibu kuvve-i askeriyenin oralarda ikameti müddetince masarifini Devlet-i Aliyye hazine-i maliyesi tesviye ve ifa idecektir. Fakat hudûd-i emaret ve eyaletin müdafaasına memur olacak olan Devlet-i Aliyye ordusunda Bulgaristan erkân-i harbiyesinden icab eden zabitan ordu-yi hümayun erkân-i harbiyesi heyetine iltihak etmek meruttur. Her halde sevkıyat ve harekât-i askeriye ordu-yi hümayun kumandanıyla emaret harbiye nezareti beyninde bi l-ittifak tayin edilecek suret vechile icra kılınacaktır. kinci Madde: Memalik-i Devleti Aliyye nin hangi cihet ve kıtasında olur ise olsun tamamiyetine bir taarruz-i haricî vukuunda Bulgaristan emareti hukuk-i Devlet-i Aliyye nin müdafaası için Hükümet-i Seniyye tarafından taleb vukuunda ve tayin olunacak miktarda tertib edecei kuvve-i muntazama-i askeriye ile Devlet-i Aliyye nin sevk edecei orduya muavenet-i fiiliyyede bulunmaı taahhüd eder. urası dahi mukarrerdir ki Memalik-i Devlet-i Aliyye nin tamamiyetini ihlal edecek bir taarruz-i haricî vukuuna karı hukuk-i Devlet-i Aliyye nin yalnız tedafüî hareketle vikayesi kabil olamayacaı tahakkuk edib mütearrız olan tarfın Memâlikine tecavüz lazım geldiinde emaretin tertib ve sevk edecei kuvve-i askeriye Devlet-i Aliyye ordusunun icra edecei hareket-i tecâvüziyeye itirak edecektir. Üçüncü Madde: Bulgaristan emaretinin Bulgaristan haricinde ordu-yi hümayu na muâveneten icra edecei hidemâta tahsis edecei kuvve-i askeriye mesârifi istihdamı müddetince cânib-i Devlet-i Aliyye den te diye olunacaktır. Dördüncü Madde: Bulgaristan emareti tarafından üçüncü maddede muharrer ahvalden dolayı suret-i muâvenetkârîde tertib ve teheyyün olacak kuvve-i askeriyenin sunûf-i muhtelifeye münkasimen miktar-i umûmiyesi yüz bin neferden aaı olmayacaktır. u kadar ki bu kuvve-i muâvenenin icâb-i hal ve maslahata göre tarf-i Devlet-i Aliyye den tayin olacaı vechile taklîl-i miktarı caiz olur. Muavenette bulunacak Bulgar kuvve-i askeriyesinin kumandası kendi umerâsına mahsus olmakla beraber iltihak edecei ordu-yi hümayunun umum kumandanının emri tahtında bulunması meruttur.
Beinci Madde: bu mazbatada münderic esbâb ve ahvalden dolayı tarf-i Devlet-i Aliyye den Bulgaristan dâhiline kuvve-i askeriye sevki lazım geldiinde bunun için evvel emirde hükümet-i seniyye ile emaret beyninde teati-i muhabere olunarak ordu-yi hümayunun müddet-i ikameti mümkün olduu kadar tayin kılınacaı gibi Bulgaristan kuvve-i askeriyesinden memalik-i seniyye-i ahaneyi müdâfaaten emaret tarafından tertib olunacak ordunun sevk ve istihdamı için dahi aynıyla o muamele icra edilecek ve her halde iki tarafça yekdierini müdâfaaten ve muâveneten sevk-i askerce tayin olunacak müddet ve zamanın yine bi l-ittifak icâb-i hale göre temdidi caiz olacaktır. Altıncı Madde: bu mazbatanın muktezasından olan tedâbir-i tedafüîye ve tecâvüzîye sarf-i hukuk ve tamamiyet-i mülkiyeyi muhafaza esasına mübteni olduundan bunun iktiza ettirdii ahval mündefi olunca muavenette bulunacak ordular yerlerine avdet edecek ve ibu harekât-i askeriye idareten hiçbir türlü ve sair siyasî bir müdahaleyi icab ettirmeyecektir. Yedinci Madde: Bulgaristan emaretinin meslek-i siyasî-i haricîsi metbûu olan Devlet-i Aliyye nin meslek-i siyasîsine tâbi ve merbut olduundan emaret-i müârun ileyhâ Devlet-i Aliye-i metbûanın takib ve ittihaz edecei haricî politika tarikinden ayrılmaı yani Devlet-i Aliyye nin hal ve zaman ve menfaat ve maslahatın icabına göre bîtaraf kalmak veya bir devlet-i ecnebiye ile akd-i ittifak etmek lazım geldikte onu aynıyla kabul ederek hiçbir vakitte Devlet-i Aliye-i metbûanın meslek-i siyasîsine muhalif bir politika ittihaz etmemeyi taahhüd eder 27. KARARNAME SURET Birinci Madde: Hukuk ve suret-i idareleri ferman-i âliler ve muahedeler ile müesses olan Bulgaristan emaretinin ve idaresi emaret-i mezkûreye tevdi edilmi olan arkî Rumeli nin tamâmi-i mülkîsinin her türlü tecâvüzât-i melhuza-i hariciye karı müdafaası vazife-i hükümdârîden bulunmakla Devlet-i Aliye-i Osmaniye ibu tecâvüzâtın iktiza edecei nisbette muavenet-i askeriye icrasını taahhüd eder. öyleki: Balada zikrolunan emaret ve vilâyat her hangi bir sebebden dolayı taarruzât ve tecâvüzât-i hariciyenin hedefi olur ve Bulgaristan ın kuvve-i askeriyesi kâfi olmayıb da Devlet-i Aliyye den muavenet-i askeriye taleb ediyor ise bu halde bunun için tayin ve tahsis olunan kuvve-i askeriye-i Osmaniye mezkûr emaret ve vilâyet dâhiline irsal edilecektir. Fırka-i hümayun hareket üzere bulunan Bulgar ordusu kumandanının emri altında olacak ve müddet-i ikametinde fırka-i hümayun-i mezkûrun masarifi hazine-i celile-i Devlet-i Aliyye ye ait olacaktır. Mamafih emaretin ve vilâyetin hududunu müdafaa için davet edilen fırka-i hümayunun erkân-i harbiyye-i umûmiyesi heyetine Bulgar erkân-i harbiye-i umûmiyesi heyetinden icabı kadar zabitin ilhakı mecburidir. rsalât ve harekât-i askeriye hükümet-i seniyye ile emaret beyninde hâsıl olacak muvafakat ve itilaf-i mahsus esası üzerine icra edilecektir. 27 Ibid, No. 88/67, 10 Rebiulahir 315/27 Austos 313. Yukarıdaki maddelerle bazı noktalarda farklılıklar içeren müsvedde metin için ayrıca bak: Ibid, No. 89/73.
kinci Madde: Devlet-i Aliyye tarafından taleb vukuunda Rumeli nde bulunan memalik-i ahanenin hukuk ve tamami-i mülkiyesinin muhafazası için muktezi olan askerler ordu-yi hümayuna muavenet etmeyi Bulgaristan emareti taahhüd eder. urası Devlet-i Aliyye ye malum ola ki Rumeli-i ahane nin hukuk ve tamami-i mülkiyesine hâricden tecavüz vukuunda bu babda i ta edilen muavenet kifayet etmedii ve düman memleketine taarruz ve tecavüz edilmek iktiza eyledii halde ordu-yi hümayun harekât-i taarruziyyesine emaret askeri dahi iltihak edecektir. Üçüncü Madde: Devlet-i Aliyye nin muavenetine gönderilen Bulgar askerinin idare ve iaesi Bulgaristan emareti hududu haricinde bulunduu müddetce hazine-i celile-i Osmaniye ye râci ve ait olacaktır. Dördüncü Madde: bu akit yani kararnamenin üçüncü maddesi ahkâmınca Bulgaristan emareti tarafından gönderilecek sunûf-i muhtelifeye mensub askerin miktarı yüz binden noksan olamayacaktır. Fakat kuvve-i muâvene-i askeriyenin miktarı îcâbâta ve iktiza-yi hale göre tarf-i Devlet-i Aliyye den ta yin ve tahdid buyurulacaından balada zikrolunan miktar tenzil edilecektir. bu Bulgar askerinin kumandası ait olduu sınıfın ümerasına muhavvel ve ait olmakla ümera-yi müârun ileyh de ordu-yi hümayun kumandanının emri altında bulunacaklardır. Beinci Madde: Tarf-i Devlet-i Aliyye den Bulgaristan dâhiline kuvve-i askeriye irsal iktiza eyledii halde ibu kuvvetin dâhil-i memlekette ne kadar müddet ikamet edeceinin evvelce kararlatırılması muktezi olduu gibi Rumeli de bulunan memalik-i ahanenin müdafaası için memalik-i ahanede ikamet edecek Bulgar askerinin müddet-i ikameti için aynı muamele icrası mecburî olacaktır. Her halde askerin müddet-i ikameti maddesi icab-i mukteza-yi hale göre suret-i mahsûsada ta yin edilecektir. Altıncı Madde: bu akit yani kararname ahkâmınca ittihaz olunan tedâbir-i tedafüîye ve taarruziyeden maksad-i yegâne hukuk ve tamâmi-i mülkiyenin muhafazası olduu cihetle ibu tedâbirin ittihazını mûcib olan ahval zail ve mündefi olur olmaz kuvve-i muâveneler orduların emr-i kumandanına hiçbir gün tesir veya müdahale vuku bulmaksızın kendi ordugâhlarına avdet edeceklerdir. Yedinci Madde: Hemcivar olan Balkan hükümetleri beyninde zuhur edebilecek her türlü münazaa ve ihtilaf ibu kararname ahkâmı vechile ve zikrolunan Balkan hükümâtının ittihadı hasebiyle fasl ve ru yet buyrulmak üzere hakem sıfatıyla zat-i evket-simat hazreti padiahîye arz olunacaktır. Ve Bulgaristan emareti ile hükümât-i mütecâvireden biri arasında inkıta-i münasebatı davet edebilecek bir ihtilafın zuhurunda ve emaret-i müârun ileyh tarafından zat-i hazret-i padiahînin nesâyihine riayet gösterilecektir ve aksi halde hükümet-i seniyye ittihaz edecei meslek ve kararında serbest kalacaktır. Sekizinci Madde: bu akit yani kararname Bab-i Ali canibinden Bulgar eksarhlıına vaad olunan be kıta beraat i ta olunduunu ve Dersaadet Bulgaristan kapıkethüdalıı tarfından taleb olunacak tüccar vekâletlerinin küadına müsaade edildiini ve emaretin (Komanova) yahut (Cuma ya) imendüfer hatlarıyla Devlet-i Aliyye imendüfer hatlarının
iltihakına müsaade-i ahane ihsan buyurulduunu mutazammın irade-i seniyye-i mülükânenin eref-sudûrunu müteâkib meriyyü l-icra olacaktır 28. Osmanlı Devleti ile Bulgar prenslii arasındaki ilikiler sadece askerî, siyasî ve hukukî noktalarda 1897 yılı ile sınırlı kalmamıtır. ki idare arasındaki yakınlama ve ibirlii daha sonraki yıllarda da devam etmitir. Bu anlamda 1904 Martı nda stanbul da iki taraf arasında bir sözleme kaleme alınmıtır. Osmanlı Devleti ile Bulgaristan prenslii arasında uzlamaya varılan konuları ve esaslarını dile getiren ve Osmanlı Devleti adına ura-yi Devlet Reisi Said Paa, Yaver-i Ekrem Hazret-i ehriyârî Tophane-i Âmire Müiri Zeki Paa ile Bulgaristan emareti adına Mösyö J. V. Naçoviç tarafından imzalanarak mühürlenen bu sözlemenin metni ise öyedir: OSMANLI DEVLET LE BULGARSTAN EMARETNN ARALARINDA UZLATIKLARI HUSUSLAR Evvela: Bulgaristan emareti gerek kendi arazisi üzerinde ve gerek Rumeli-i arkî dâhilinde ihtilal konuları ve müsellah çeteler tekilini ve memalik-i ahaneye karı bi lcümle tahrikât-i fesatcuyâne îkâını men etmeyi ve Bulgaristan ahalisinden olup da vilâyâti mültesika-i ahanede asayi-i umumîyi muhil harekâta cür et ile Bulgaristan a veya Rumeli-i arkî ye iltica edenler olur ise onlar hakkında mücazat-i edide-i kanûniyeyi tertib ve icra etmeyi deruhte eder. Saniyen: Emaret ve vilâyât-i mütecâvire-i ahaneye bilcümle mevâdd-i infilâkıye veya semmiyyenin ve bir de sıhhat-i umûmiyeye îrâs-i mazarrat edebilecek kâffe-i mevâddın men-i idhâli için tedâbir-i lüzûmiyeye tevessül edilecektir. Salisen: Devlet-i Aliyyece Avusturya ve Rusya devletleri ile bi l-itilaf Selanik, Manastır, Kosova vilâyetleri için kararlatırılmı olan mevâdd-i islâhiye hükümet-i seniyye tarafından mevki-i tatbike konulacaktır. Binaenaleyh kariha-i ilham-i sabiha-i mülûkâneden ihsan buyurulan aff-i umumî dahi tamamıyla icra olunacaktır. Gerek dorudan doruya ve gerek bi l-vasıta harekât-i ekâvetkârî töhmetiyle müttehem veya bir suretle maznûnen mevkuf bulunanlar yahut politika cinayetiyle bi l-muhakeme mahkûm olanlar ile mahal-i muhtelifeye teb îd edilenlerin sebilleri tahliye kılınarak vatanlarına iade edilecektir. u kadar ki, vapur ve imendiferlere ve köprülerle müessesât-i umûmiyeye karı dinamit istimal etmelerinden dolayı cinayetle mahkûm olan ehas müstesnadır. Râbian: Rumeli vilâyât-i ahanesi ahalisinden olup ahval-i itiâiyeden dolayı iki seneden beri Bulgaristan veya Rumeli-i arkî ye gitmi veyahut memleketinde kalıp haneleri muhterik olmu olanların köylerine avdetlerinde sekenelerinin yeniden inası ve arazilerinin iadesi hususunda memurin-i Osmâniyece kendilerine her türlü teshîlât gösterilecektir. 28 Ibid, No. 89/73.
Hâmisen: Pay-i taht-i saltanat-i seniyye veya sair vilâyât-i ahanede veya Bulgaristan Rumeli-i arkî de bir cürüm ika ile firar etmi olanların taraf-i hükümet-i seniyyeden emarete ve emaret tarafından hükümet-i seniyyeye iadesi ve kezalik asker firarîlerinin mütekâbilen red ve teslimi için ayrıca bir suret-i tanzimiye tertib olunacaı gibi ekıya ve çeteler tecavüz edememek için hükümet-i seniyye ile emaret tarafından mahsusen memurin-i askeriye ve mülkiyeden mürekkeb hatt-i imtiyaza heyetler tayin olunacaktır. Ve buna dair ayrıca bir suret-i tanzimiye yapılacak ve buraca ve oraca olan mevâdd-i muhtelifenin tetkiki ile tesviyesi zımnında muhtelit bir komisyon tekil olunacak ve bu komisyon hemen tetkikata ibtidâr edecektir. Sâdisen: Bulgaristan ve Rumeli-i arkî mevâdd-i ati hakkında gümrüklerce ahiren ittihaz olunan tedâbir-i istisnaîye bi d-def evvelce merî olan aynı muamelât ve teshîlât irâe edilecektir. Hatt-i imtiyazın temin-i huzur ve asayi zımnında her iki tarafça tedâbir-i müessireye tevessül olunacaktır. Sâbian: imendifer katarları serbestce emd ü ed edecek bir tanzim evrakı hâsıl oldukları halde husûsen karabetleri için Bulgaristan veya Rumeli-i arkî den gelecek olan Bulgarların gelip gitmelerine asla ika-i mevâni olunmayacaktır. Sâminen: Teb a-i ahanenin bilâ istisna her sınıfı liyakat ve iktidarları derecesinde istihdam olunmakta olduu cihetle sıfat-i matlûbeyi haiz olan Bulgarları da hidemât-i mülkiye ve adliyede kabul ve istihdamlarına devam olunacaktır. Tasdikan li l-makâl tarf-i hükümet-i seniyyeden ura-yi Devlet reisi devletlû Said ve yaver-i Ekrem hazret-i ehriyârî Tophane-i Âmire müiri devletlû Zeki Paalar hazarâtı ile Bulgaristan emareti tarafından bilhassa memur edilen Mösyö J. V. Naçoviç ibu suret-i tanzimiyeyi imza ve temhir etmilerdir. bu suret-i tanzimiye Mart 1904 tarihinde Dersaadet te tanzim olunmutur. Zeki Said Ferid 29 29 Ibid.18.6.1315.