tem Yı1:7 Sayı:14. 2009.41-59 SLA ARHND BRARADA YAŞAA CRÜBS (ASR-1 SAAD V NDÜLÜS ÖRNGY Pmf.Dr. İmal Hakkt AÇKN Se/çuk Ünverte lahyat Fakülte ÖZ Dünya üzerndek şddet ve terör olaylarında dnlern rolünün olup olmadığı, dnlern dünya barışına ve br arada yaşama tecrübene katkıları dkkat çeken br konudur. Farklı ırk, dn ve kültürlern br arada yaşadığı XXI. yüzyıl dünyaında farklı nanç menupları araında barış, uzlaşma ve hoşgörüye her zamanknden daha fazla htyaç hedlmektedr. Br arada yaşama tecrübenn en güzel örneklern Ilam'ın lk dönemlernden başlayarak Omanlılar dönem onuna kadar lam tarhnn farklı devrlernde bulmak mümkündür. Bu makalede nceleyp değerlendreceğmz Ar-ı Saadet ve ndülü örnekler, ülümanların dğer nanç menuplarıyla -tna ayılablecek bazı uygulamalar dışında- br arada yaşama tecrübe açıından güzel örnekler unduğunu, farklı nanç menuplarına adaletl, aygılı ve hoşgörülü davrandıklarını gözler önüne ermektedr. Anahtar Kelmeler: ndülü, Ar-ı Saadet, Brarada Yaşama ecrübe. ABSRAC xperence of Lvng ogether n the //amc Htory (Cae Study for Ar al-5aadah and Andalua) lt an nteretng topc whether the relgon have an act on terror attack at the world or not. lt ala nteretng ther contrbuton to world peace and lvng together. At the XXIt century n whch dfferent culture, relgon and race lve together, peace, agreement and tolerance are m portant necete among the group that have dfferent belef. lt poble that we can fınd excellent example of lvng together durng the llamc Htory -from the tme of Prophet uhammad to the en d of Ottoman mpre-. lt poble to gve more example of lvng together n the llamc Htory. he example of Ar a-saadah and Andalua whch we wll deal wth n th artcle provde u wth good example of ulm' lvng together wth other member of belef alongde wth ome exceptonal practce. Keyword: Andalua, Ar a-saadah, xperence of Lvng ogether. GİRİŞ: Dünya üzerndek çeştl coğrafyalarda ortaya çıkan şddet ve terör olaylarında dnlern rolünün olup-olmadığı, farklı dnlern ve nançların dünya barışına Bu çalışma, tanbul Ünverte lahyat Fakülte tarafından Internatonal Sympoum on Re/gon and the World Peace (Dn ve Dünya Barışı Ululararaı Sempozyumu) adıyla 2007 yılında tanbul'da düzenlenen ululararaı empozyumda unulan teblğn laveler ve değşklkler yapılarak makale formatına getrlmş şekldr.
42 Prof. Dr. mal Hakk Atçeken ve brarada yaşama tecrübene katkıları günümüz dünyaında önem arzeden br konudur. Farklı ırk, dn ve kültürlern yaşadığı XXI. yüzyıl dünyaında değşk nanç menupları araında agar düzeyde de ola barış, uzlaşma ve hoşgörüye daha fazla htyaç hedlmektedr. Bu öneml konuya lam arh açıından bakıldığında brarada yaşama tecrübenn (xperence of Lvng ogether) en güzel örneklern lam'ın lk dönemlernden başlayarak Omanlılar dönem onuna kadar lam arh'nn farklı devrlernde bulmak mümkündür. "Ötek" denlen dğer nanç menuplarıyla brarada yaşama tecrübe açıından ülümanların tarh, Avrupa Hırtyanlık tarhyle karşılaştırılamayacak kadar zengn örneklerle doludur. Çünkü Avrupa, Haçlı eferler, XVI. ve XVII. yüzyıllardak coğraf keşflerden onra öteknn varlığını daha yakından tanımaya başlamıştır. Halbuk lam'ın lk dönem olan Ar-ı Saadet'ten tbaren dğer dn menuplarıyla dn, ya, ekonomk ve oyal çerkl lşkler yaşanmıştır. Bunun en dkkat çekc örneğ olarak blnen "edne Vekaı" le Hz. Peygamber, edne'de yaşayan Yahudler le ülümanları br anlaşma etrafında buluşturmuş, brarada yaşama tecrübe olarak dünya tarhnde lk ve öneml örneklerden brn oluşturmuştur. Dğer taraftan karşılıklı heyetern görüşmeler onucu Hırtyanlar ve dğer nanç menuplarıyla da çeştl barış anlaşmaları yapılmıştır. ülümanların gayr- mülmlerle lşkler Hulefa- Raşdn dönemnden tbaren mevler, Abbaler ve onrak devrlerde de ürmüştür. Çok dn l ve kültürlü br yapıda bulunan ndülü'te yaklaşık ekz aır üren ülüman hakmyet (711-1492) ıraında ülümanlar, Hırtyanlar ve Yahudler aynı ülke çnde brarada cdd problemlerle karşılaşmadan yaşamışlardır. ndülü'te Hırtyanlar ve Yahudler dn nançlarını, dn kurumlarını, hukuklarını, adet ve geleneklern muhafaza etmşlerdr. ndülü fethedlmeden önce Hırtyan yönetcler tarafından bakıya uğratılan, zorla Hırtyanlaştırma poltkaına maruz bırakılan Yahudler ülümanların adaletl yaklaşımları onucu varlıklarını lam dnnn engn hoşgörüü çnde ürdürmüşlerdr. Aynı ılımlı poltka Hırtyanlar çn de geçerldr. Bu çalışmada br makale hacm çerçevende önce Ar-ı Saadet'te Hırtyan ve Yahudlerle lşkler brarada yaşama tecrübe bağlamında ncelenecektr. Daha onra ndülü'te ülümanlar, Hırtyanlar ve Yahudlern brarada yaşama tecrübeler örneklerle ele alınıp değerlendrlecektr. 1- ASR-1 SAAD' BRARADA YAŞAA CRÜBS: A- Ar-1 Saadet'te Brarada Yaşama ecrübenn Dayanak/arı: Ar-ı Saadet'te br arada yaşama tecrübenn oluşumu ve bunun dayanaklarını kıaca ortaya koyarak konuya başlamak uygun olacaktır. Kur'an-ı Kerm Yahud, Hırtyan ve dğer nanç gruplarına karşı yaklaşımıyla tüm dnler araında barış çnde yaşama prenplern götermş, ktap ehlne karşı emn br gözetc olduğunu patlamıştır. lam'ı kabul etmş kme aynı zamanda Hz.
lam arhnde Brarada Yaşama ecrübe (Ar-t Saadet ve ndü/ü Örneg) 43 ua'ya, Hz. a'ya ve nanlığın yaratılışından bu yana gelmş geçmş bütün peygamberlere man etmş demektr. Br olan Allah'a man etmek ve O'na kulluk etmek lah dnlern lk ve en öneml çağrııdır. 2 Dn konuunda herhang br zorlama olmadığı huuunda Kur'an-ı Kerm'de şöyle buyrulmaktadır: "Dnde zorlama yoktur. Çünkü dogruluk, apk/ik veegr/kten ayrt edlmştr. O halde km tagutu(batj) nkar edp Allah'a namra, ag/am ku/pa yapşmştlf k hçbr zaman kopmaz. Allah ştr ve blr. " 3 Farklı br ayet şu şekldedr: "Şüphez man edenler; yan Yahudlerden, Hrtyan Iardan ve Sab7/erden Allah'a ve ahret gününe hakkjy/a namp alh amel şleyenler çn Rabler katmda mükafatlar vardr. Onlar çn herhang br korku yoktur. Onlar üzüntü çekmeyecektr. n4 Bu tp ayetler bazı müferlerce dnel çoğulculuğun, hatta brlkte yaşamanın kabulü şeklnde yorumlanmıştır. Öte yandan Kur'an'dak Yahud ve Hırtyanları dot ednmemey 5, czye vernceye kadar onlarla avaşmayı emreden ayetler 6 daha çok ülümanların bu kemlerle aktf çatışma halnde oldukları durumu yanıtmaktadır. 7 Peygamberlern Allah katından getrdkler lah meajlar çernde ahlak prenpler öneml br yer tutmaktadır. Bu ahlak lkeler araında da hoşgörünün ayrı br yer vardır. Hz. Peygamber'n getrdğ dne "lam" mnn verlme, dğer anlamların yanııra bu dnn müamaha ve hoşgörü dn olduğunu götermektedr. Ntekm lam kelmenn çeştl anlamları araında ulh, barış ve uzlaşma gb anlamları da bulmak mümkündür. 8 Çoğunlukla kabul edlen br gerçek olarak lam dn gerçek anlamda br af, hoşgörü ve toleran dndr. Hz. Peygamber, hayatı boyunca özleryle tüm nanlara güzel muamele etmek gerektğn belrtmş ve kend de bzzat uygulamalarıyla örnek olmuştur. lam'dak hoşgörü anlayışı adece ülümanları değl, bütün nanlığı çne alacak şekldedr. lamyet'te dn ve nanç konuunda zorlama yoktur. Brnn nancını değştrmek zorla değl, ancak onu kna yoluyla ve kşnn kend rızaıyla mümkündür. nanç hürryet, nanın en başta gelen haklarından brdr. Dn nanlara korku ve zulümle letleyd, nancın hçbr anlamı kalmazdı. nanların hayatlarını yönlendrmeler hür radeleryle kendlerne bırakılmıştır. Yaptıkları şlerden Allah'a heap verecekler çn nanlara eçme hürryet verlmştr. Ak takdrde bu huuta nanlara zorlama yapılaydı adaletzlk yapılmış olurdu. 9 Br ayette ülümanların dğer nanç a- ' - -Ornek olarak bkz: Kur'an-ı Kerm, Fatha, 1/1-5; Ktab-ı ukadde, enye, 6/13; 10/12-13; atta, 4/10. 3 Bakara, 2/256. 4 - Bakara, 2/62. 5 ade, 5/51. 6 evbe, 9/29. 7 Aycan, rfan, "ülüman YöneUm/erde Brarada Yaşama ecrübeler (mev odel)", lam ve Demokra (Kutlu Dogum Sempozyumu), Ankara, 1998,.31. 8 Bkz: bn anzür, Lanu'I-Arab, Beyrut, tz,ll, 190-195. 9 Afzalurrahrnan, Sret Ankloped, çev: Komyon, tanbul, 1996, ı, 213.
44 Prof. Dr. İmal Hakk Atçeken hplernn laharına övmeler yaaklanmaktadır: "Alah'tan başkasn (ann ednerek) çagl(anlara övmeyn. Zra onlar da hadd aşarak Allah'a ö ver/er. " 10 Dğer taraftan Hz. Peygamber, lam devletyle anlaşmalı tebaanın (zmml) hakları konuunda on derece ttz davranmıştır. Bu huuta Buhar'nn Sahh'nde "Babu m men Katele u'aheden b Gayr Cürmn" myle br bab açılmış ve burada Hz. Peygamber'n şu had nakledlmştr:"herhang br kş anlaşmal zmmfy hakz yere ö/dürüre cennet kokuu k1rk yllk meafeden duyulup hedldg halde o katl kş cennet kokuunu koklayamaz. n Putperet Araplar çn ülüman olma veya avaştan başka br eçenek gözükmezken, Yahud ve Hırtyanlar çn üçüncü br eçenek olarak czye ve haraç verg vermeler karşılığı boyun eğme alternatf mevcuttu. Boyun eğme, canları, malları, dnler, namuları ve nellernn garant altına alınmaı karşılığında czye ve haraç ödemek, ülümanların egemenlğn kabul etmek demekt. 11 lah dnlern badet yerler kutal olma özellğne ahptr. ülümanların camler naıl korunuyora, dğer dn menuplarının badet yerler de öylece koruma altındadır. 12 Ntekm bu huuta Kur'an-ı Kerm'de şöyle buyrulmaktadır: "ger Allah, br k11m nanlan dger br k1m1 le defetmeeyd, mutlak urette, çlernde Allah'm m bol bol am/an manat1r/ar, kle/er, havralar ve mecdler ykr gderd..." 13 Naıl br ülümanın camye gdp nancının gereğn yerne getrme hakkı vara, br Hırtyan ın kleye, br Yahudnn de havra veya nagoga gdp badetn yerne getrme hakkı mevcuttur. lam toplumunda Hırtyanlar ve onların badetlern gerçekleştrdkler mabetler hoşgörüyle karşılanmıştır.ı 4 ezarıkarına ve cenaze törenlerne müdahale edlmemştr. Hz. Peygamber'n Ar-ı Saadet'te hayatı boyunca nanlığa karşı davranışlarındak en temel düşüncelerden br hoşgörü olmuştur. O, "Sen Rabbnn yoluna hkmet ve güzel ögütle çag1r ve onlarla en güzel şeklde mücadele et" 15 ayet ışığında nanlara hoşgörülü yaklaşarak dn teblğ etmştr. Bu da'vete karşı nanların ert, katı ve kaba olmaları O'nu bu lkeden vazgeçrmemştr. af eter ıraında Hz. Peygamber'e karşı yapılan çrkn aldırı karşıında O'nun affedc tutumu ve bu kavmn helakına değl de ılahına dua etme güzel br örnektr. lam nancına göre feth onraında ble hl- Ktap ve eco Ier czyey kabul ettklernde kenlkle öldürülmez ve bakılara maruz bırakılmaz: "De k: Hak, Rabbnzdendr. Öyle e dleyen man etn, dleyen kafr ol- 10 Na, 4/148. ll. Aycan, ırfan, a.g.m.,.31. 12 Sıba, utafa, lam edanyetnden Altm ablolar, çev:. Sad Şmşek-Nezr Demrcan, 2.bakı, Konya, tz,.77. 13 Hac, 22/40. 14 Bu konuda detaylı blg çn bkz: Öztürk, Levent, 'Kur'an'a Göre (Hac, 22/40) Hrtyan abeterne Göterlme Gereken Sayg1, SA.O..F.D, ayı: 5, Sakarya, 2002,. 71-86. 15 Nahl, 16/125.
lam arhnde Brarada Yaşama ecrübe. (Ar-ı Saadet ve ndülü Örneg) 45 un... " 16 "(RaD/üm) ger Rabbn dleeyd yeryüzündeklern hep elbette man eder/erd. O halde en, nanmaları çn nanları zorlayacak mım?" 17 Selman e-far': "Gayr- mü/m/er/e yemek yenr, gezmeye çıkılır, arkadaşlık yapılır" dyerek Ar-ı Saadet'tek brarada yaşama hakkında öneml br gerçeğ dle getrmştr. 18 Bu anlayış Hulefa- Raşd'n dönemnde de devam etmştr. Ntekm SOrye'nn Hz. Ömer dönemndek fethn takp eden yıllarda NatOr' br rahp dotuna gönderdğ br mektupta şunları yazmıştır: "Bu günlerde Genab-ı Hakk'm hakmyet kendlerne han ettg bu aylı/ar (yan Araplar), aynı zamanda bzm de efendmz oldular. Fakat onlar Hırtyan dnne karşı hç mücadele etmyorlar. Akne bzm tkad/arımızı koruyor/ar, rahplermze ve azzermze hürmet edyorlar, bzm kle ve manatır/arımıza bagışta bulunuyorlar. ı 9 lam toplumunda brarada yaşama denlnce hem farklı dn nanç menupları (Yahud, Hırtyan, eco', Sab, Putperet vb.), hem de çeştl ırk ve kableler gündeme gelmektedr. akale hacm gözönünde bulundurarak Hırtyan ve Yahudlerle lşkler brarada yaşama tecrübe bağlamında örnek olarak kıaca ele almak uygun olacaktır. B- Ar-ı Saadet'te Hırtyanlarla Brarada Yaşama ecrübe: lam'ın zuhurundan önce Arap Yarımadaı'nda Hırtyanlık ağlb, Gaan, Kudaa ve ayy kablelernn yaşadığı bölgelerde, DOmetu'I-Cendel'de özellkle güneydek Necran'da yayılmıştı. ekke'de nazl olan br çok ayette Hz. a ve Hırtyanlık hakkında blgler verlmektedr. Bu ayetlerde Hz. a, anne Hz. eryem, Hz. a'nın yen getrdğ dn, nc!, Hz. a'ya tab olan Hırtyanların zaman çnde bu dn tahrf etmeler vb. konular açıklanmaktadır. eryem, nbya, ü'mnun, Zuhruf, Hacc, Hadd vb. ürelerde bu ayetler bulmak mümkündür.20 ekke'de Varaka b. Nevtel Hırtyanlıkla alakaı olan brdr. lk vahy geldğ ıralarda Hz. Peygamber onunla görüşerek başına gelenler anlat mış, o da Hz. Peygamber ve Hz. Hatce'y teell etmştr. ekke'de lam'a grenlern ayıı artmaya başlayıp, müşrklern ezyet ve şkence çoğalınca bazı ülümanlar k defa halkı ve darec Hırtyan olan Habeştan'a hcret ettler. bn Hşam'ın naklettğne göre, Habeştan'dan lam dnn araştırmak çn ekke'ye gelen 20 kş Hz. Peygamber'e bazı orular ormuşlardı. Hz. Peygamber bu oruları cevaplamış ve onlara Kur'an'dan bazı ayetler okumuştu. O heı 6 Kehf, 18/29. 17. Yunu, 10/99. ı8 Fayda, utafa, lam ve Demokra (Kutlu Dogum Sempozyumu üzakereler K1m1), Ankara, 1998, 5.62-63. ı 9 Hamdullah, uhammed, lam'da Devlet dare, çev: Kemal Kuşçu, 5. bakı, Ankara, 1979, 5.230-231. 2 Kur'an-ı Kerm'de Hırtyanlarla lgl ayetler çn bkz: Keler,. Fath, Kur'an'da Yahudler ve HIrtyan/ar, Ankara, 1993,.215-237; Özkuyumcu, Nadr, Ar-1 Saadet'te Hrtyanlara lşkler", Bütün Yönleryle Ar-1 Saadet'te lam, ed: Vecd Akyüz, tanbul, 1994, ll, 383-387, 400-404 vd..
46 Prof.Dr. mal Hakkt Atçeken yette bulunanlar Kur'an'ı dnlerken ağlamışlar, bu arada Hz. Peygamber'n yaptığı davet kabul ederek ülüman olmuşlardı. Bu heyetn Necran'dan gelen Hırtyanlar olduğu da öylenmektedr. af efer dönüşünde Reba oğullarının köle olan, Hırtyan dnne menup Nnova'lı Adda, Hz. Peygamber'n huzurunda lam dnn kabul etmştr. edne dönemnde Hz. Peygamber, çeştl hükümdarlara lam'a davet mektupları gönderdğ ırada Bzan mparatoru Herakleo'a, ıır ukavkıı'na, Habeştan Necaşne de mektuplar göndermştr. Ayrıca Güney Arabtan'da bulunan Necran Hırtyanlarına br mektup göndererek onları lam'a davet etmştr. Necran Hırtyanları 9/630 yılında (Senetu'I-VufOd) 60 kşlk br heyetle edne'ye geldler. Hz. Peygamber onların mecdde badet yapmalarına zn verd. Daha onra onların lderleryle görüştü. Bunlar bazı orular orarak Hz. Peygamber' ıkıştırmak tedler. Hz. a'nın babaının km olduğunu ordular. Hz. Peygamber bu oruuna hemen cevap vermeyerek utu. Br üre onra Al- İmran urenn lk 89 ayet nazl oldu. Bu ayetlerde Hırtyanlık ve Hırtyanlar hakkında İlam'ın getrdğ bütün dell ve cevaplar yer almaktadır. Uzun tartışmalar ve müzakereler onunda Necranlı Hırtyanlar Hz. Peygamber'le anlaşma yoluna gtmşler, Hz. Peygamber'n ya otorten kabul etmşler, kend dnlernde kalma karşılığında czye vermeye razı olmuşlardır.z1 Necran Hırtyanlarıyla yapılan anlaşma metnne göre kendlerne verlen can, mal, mülkyet hakkı le dn, vcdan ve mabet hürryetne at kıım şu şekldedr: "Onların mal/anna, can/anna, dn/ hayat ve tatbkat/anna, hazır bulunan ve bulunmayan/arına, ale/erne, mabet/erne, az veya çok olun on/ann mülkyetlernde bulunan her şey çne almak üzere, Allah'ın hmaye ve RaO/ul/ah uhammed'n zmmet Necranlt/ar ve on/ann bağlı o/n/ann üzerne haktır. Hçbr kme dn görevnden, hçbr papaz papazlığından, hçbr rahp de rahplğnden aynlmayacaktır... " 22 Hz. Peygamber Necranlı Hırtyan dn adamlarından bu'i-har'e gönderdğ mektupta da anlaşma metnnde Hırtyanlara verlen haklar ve orumluluklar br kere daha belrtlmş, onların hukukları ve örtlernde herhang br değşklğe gdlmeyeceğnn garant verlmştr. 23 edne dönemnde Hırtyanlarla bazı avaşlar da meydana gelmştr. Bzanla yapılan Ote avaşı (8/629) ve ebük efernn (9/630) yanı ıra DOmetu'I-Cendel efer dkkat çekmektedr. Hz. Peygamber Hırtyan kabhelere lam'ı teblğ etmş, onlarla anlaşma yoluna gtmş, dn müzakerelerde bulun- 21 Necran heyetyle görüşmeler ve übahele olayı hakkında bkz: Fayda, utafa, "Hz. uhammed'n Necranıt HtrUyanıar/a Görüşme ve übhe/e", A.Ü..F...D, Ankara, 1975, ayı: 2,. 143-149. 22 Hamdullah, uhammed, ecmüatü'/-veak'-syayye l'i-ahd'n-nebev ve'i Htlafet'r-Raşde, 5. bakı, Beyrut,1985,.175-176. 23 Hamdull~h. uhammed, eı-veak,.179.
lam arhnde Brarada Yaşama ecrübe (Ar-t Saadet ve ndülü Örneğ) 47 muş, ancak avaşmaktan başka çare olmadığı durumlarda e onlarla avaşmıştır. RaOullah, başka dnere menup nanlara da aynı hoşgörüyü götermş, özelkle onların nançlarını rahat br şeklde yerne getrmelern ağlamıştır?4 Hz. Peygamber'n, edne toplumu çnde br üre brlkte yaşadığı Yahudlern badetlern kııtlama gb br uygulamaya gtmedğ, aynı şeklde Necranlı Hırtyanların nançlarını yerne getrmelerne zn verdğ de lam tarhnde abt olan huulardandır. bn Hşam ve bn Sa'd'ın naklettklerne göre, Necran Hırtyanlarının temlcler edne'ye geldklernde Hz. Peygamber ve ahabı henüz knd namazını kılmışlardı. Necran heyet badet vaktler geldğ çn ecde grp doğu tkametne yöneldler ve badet etmeye hazırlandılar. Ahab-ı Krarn onlara engel olmak teynce RaOullah onları erbet bırakmalarını ve badetlern yapmalarına zn vermelern emrett. Onlar da doğuya yönelerek badetlern yerne getrdler. 25 emel lam arh kaynaklarında nakledlen bu olay Ar-ı Saadet'tek gayr- mülmlere tanınan badet özgürlüğünon en dkkat çekc örneklernden brdr. C- Ar-ı Saadet'te Yahudlerle Brarada Yaşama ecrübe: Ayrıntılı ve bazı noktalardan tartışmalı br konu olan Hz. Peygamber dönemnde Yahudlerle lşklerle lgl çağdaş araştırmaların br kımında bazı farklı blg ve değerlendrmelere ratlamak mümkündür. 26 akale hacmn artıracağı düşünceyle bunlara tema etmey uygun görmüyoruz. Gerek Kur'an-ı Kerm'de gerek "hl- ktap" tabr, gereke özel olarak "Yahud" kelme le br çok ayette Yahudlerden bahedlmektedr. Kur'an'dak ell Oreden fazlaında Yahudlerle lgl ayetler mevcuttur. Bu ayetlerde Yahudlern geçmş peygamberlernn kıaları, kend peygamberler le aralarındak mücadeleler, Yahudlern temel huy ve karakterler ayrıntılı br şeklde ele alınmaktadır? 7 Hz. Peygamber edne'ye hcret etmeden önce bu şehrn oyal tabakalarını müşrk Araplar ve çeştl kablelerden oluşan Yahudler oluşturmaktadır. edne'dek Yahudlerden BenO Kaynuka kuyumculukla, Benu'n-Nadr zraatle, BenO Kureyza derclkle uğraşıyorlardı. Her üç kablenn de ortalama 700'er kşlk avaşçı erkek gücü vardı ve toplam nüfuları 4000 kş cvarındaydı. 28 Hz. 24 Hırtyanfare göterlen hoşgörü örnekler çn bkz Öztürk., Levent, lam oplumunda Htrtyanlara Göterlen Hoşgörü Örnekler: lk Beş Atr", SA.Ü..F.D, ayı: 4, Sakarya, 2001,.25-37.,- 1.) bn Hşam, e-sretü'n-nebevyye, thk: utafa e-seka vd.., Beyrut, tz, (Daru'I Kalem) ll, 223-224; bn Sa'd, et-abakatü'i-kübra, Beyrut, tz, (Daru Sdır), ı, 357. 26 Dafı, utafa Kemal, uhammed ve Benü ral, Kahre, 1970; abbara, Afıf Abdülfettah, e Yehüd f'l- Kur'an, Beyrut, 1966; antav, uhammed Seyyd, Benü ral f'i-kur'an ve'-sünne, ıır, 1987; Özkuyumcu, Nadr, Ar-1 Saadet'te Yahudlerle lşkler", Bütün Yönleryle Ar-1 Saadet'te lam, C.ll, Atçeken, mal Hakkı, Hz. Peygamber'n Yahudlerle ünaebetler, tanbul, 1996; Güner, Oman, Reülullah'm hl- Ktap'la ünaebetler, Ankara, 1997 vd.. 27 Kur'an'da Yahudlerle lgl ayetler ve yorumları çn bkz: Derveze, zzet, e-kur'an ve'i-yehüd, Şam, 1949; abbara, Afıf Abdülfettah, e-yehüd f'i-kur'an; Keler,. Fath, a.g.e,.180-215; Atçeken, mal Hakkı, a.g.e.,.17-40. 28 bn Hşam, lll, 252; Umer, krem Zya, edne oplumu, çev: Nu reddn Ytldtz, t, 1988,.148.
48 Prof.Dr. mal Hakkt Atçeken Peygamber hcretten onra, edne şehrnn öneml unurlarından olan ve kendnn edne'ye gelşnden pek memnun olmadıkları anlaşılan Yahudlere karşı da olumlu ve ılımt davranmış, onlarla anlaşma arzuu çnde olduğunu hettrmştr. Ntekm onları, aralarında ortak olan br kelmeye davet etmş, önceler namazlarında onların kıble olan Beytü'I-akd'e yönelmş; ülümanların, Yahudler tarafından kelen hayvanları yemelerne ve ffetl kadınlarıyle evlenmelerne zn vermştr. 29 Yahudler lam dnne ıındırmak çn önünden geçen Yahud cenazene aygı göterp, ayağa kalkmış ve bunu Ahabına tavye etmştr. 30 Onların düğün yemeklerne katılmış, cenazelerne ştrak etmş, hatalarını zyaret etmştr. Yne Hz. Peygamber, müşrklern grmen yaakladığı mecde hl- ktap olan Yahudlern grmene zn vermştr. 31 Hz. Peygamber, bununla yetnmeyerek Yahudlern Beytü'I-dra adını verdkler toplantı yerlerne gderek onlarla görüşmüş ve lam dnn teblğ etmştr. 32 üm bu olumlu yaklaşımara karşın Yahudler Hz. Peygamber ve mülümanlarla y geçnmeyp, ftne ve karışıklık çıkartarak ekke müşrkleryle şbrlğne grşmeler onucu kendleryle avaşmaktan başka çare kalmadı. Bu şartlar gereğ kendleryle BenG Kaynuka, Benu'n-Nadr, SenG Kureyza ve Hayber gazveler gb avaşlar yapılmak zorunda kalınmıştır. 33 Her ne kadar bazı oryantaltler ebepz ve önemz bahanelerle Yahudlerle avaş yapıldığını dda eteler de Hz. Peygamber'n Yahudlerle gerçekleştrdğ avaşların geçerl ebepler mevcuttur. 34 1- edne Vekaında Yahudlere Verlen Haklar ve Sorumluluklar: Hcret ıraında edne'nn oyal durumu ve nüfu yapıına bakıldığında yaklaşık 6.000 müşrk Arap, 4000 Yahud ve 50 cvarında Hırtyan Arap mevcuttur.35 lk nüfu ayımı onucu 1.500 kadar ülüman nüfuu tept edlmştr. edne'de ya otorte bakımından tam br keşmekeş yaşanıyordu. önce yurtlarını terketmş olan ekke'l ülümanların kan problem çözüme kavuşturuldu. Ondan onra ednel ülümanlar ve hcret eden ekke'l ülümanlar araında kardeşlk (uahatl te' eden RaGullah yen kurulan lam devletnn teşklatlandırılmaı, ülümanlar ve Yahudler araındak tatüyü belrleme şne grşt. Hz. Peygamber hcretten onra Yahudlere karşı olumlu ve ılımt davranmış, onlarla anlaşma arzuu çnde olduğunu hettrmştr.?9. - lbn Sa'd,l, 243. 30 Buhar, Cenaz, 50; bü Davud, Cenaz, 47. 31. Ahmed b. Hanbel, üned, Itanbul, 1982, lll, 339. 3?.. - lbn Hşam, ll, 200-201; lbn Sa' d, ı, 164. 33 Yahudlerle yapılan avaşlarla lgl detaylı blg çn bkz: Atçeken, İmal Hakkı, a.g.e.,.116-144. 34 Yahudlerle. lşkler ve onlarla yapılan avaşlar hakkında oryantaltlern dda ve yorumları çn bkz: Atçeken, İmal Hakkı, aazt OryantalUere Göre Ar-1 Saadet'te Yahudler, S, yıl: 2, ayı: 4, Konya, 2004,.105-128. 35 Hamdullah, uhammed, /am'm Hukuk lmne Yardtmlan, derleyen: Salh uğ, tanbul, 1962,.21.
lam arhnde Brarada Yaşama ecrübe (Ar-ı Saadet ve ndülü Örneğ) 49 Hz. Peygamber'n Yahudlere karşı zledğ olumlu tavırlar onucu az ayıda da ola bazı Yahudlern ülüman olduğunu blmekteyz. Abdullah b. Selam, Sa'lebe b. Sa'ye, d b. Sa'ye, ed b. Ubeyd, uhayrık, eymqn b. Yarnn gb Yahudler lam'ı kabul etmşlerdr? 6 Hz. Peygamber, ülümanlarla Yahudler araındak ve henüz lam'ı kabul etmemş müşrk Araplarla ülümanlar araındak ya, hukuk ve aker tatüyü belrlemek çn hcretten onra edne vekaını hazırlama faalyetne grşmştr. Aynı ınırlar çernde lam'ın tanıdığı akde erbetlğ çevrende yaşayan ve yen kurulan lam devletnn tebaaı durumunda olan bu nanlar topluluğunun ortaklaşa kabullenecekler bazı eaların konulmaı, devletn uygulayacağı yaet ve dare tarzının belrlenme gerekyordu. 37 şte bu htyaçlar doğrultuunda Hz. uhammed (S.) ülümanlar, müşrk Araplar ve Yahudlerle br tşare toplantıı düzenled. Gurupların ler gelenleryle görüştükten onra Hz. Peygamber br anayaa metn hazırladı ve Yahudler de bu anayaa kapamına aldı. Hz. Peygamber'n bu grşm, şmdye kadar O'nun dn temlclğ ve teblğclğ ıfatının yanııra çeştl dn, ırk ve kablelerden oluşan br şehr topluluğuna ya başkan olma ve onlara en yükek devlet ktdarını temlen emrler verme, adl ve aker ahalarda başkanlık etme ıfatını da temn etmş oluyordu. 38 RaOullah tarafından hazırlanıp, karara bağlanan ve tarafların kabulü le remleşen ve yazılı br şeklde tept edlen veka br bütün olarak günümüze kadar ulaşmıştır. 39 Hz. Peygamber'n edne'dek Arap ve Yahud kable lderleryle yapmış olduğu aldırmazlık ve dışa karşı müşterek avunma 40 anlaşmaı çeştl araştırmacılar tarafından "Sahfe" "eôıne Vekaı", "Kurucu edne Vekaı", "lk lam Anayaaı", "edne Anayaaı" gb mlerle zkredlmektedr. Bu metnn Avrupa dllerne tercemen yapan Julu Wellhauen, anayaa metnn 47 maddeye ayırmıştır. Buna göre 1-23. maddeler ülümanlarla lgl konu ve 24. maddeye göre Yahudler harbe katıldıkları ürece harp maraflarını karşılayacaklardır. 25. madde Yahudlere dn erbetyet vermş, onların hükümler ele almaktadır. 24-47. maddeler e Yahudlerle lgl huuları kapamaktadır.41 ülümanlarla br cemaat oldukları fade edlmştr: "Yahudlern dnler kendlerne, ü'mnlern dnler kendlernedr. Buna gerek mev/alan, gereke kendler da- 36 Bkz: bn Sa'd, lll, 353; bnü'i-5r, el-kaml f't-arh, Beyrut, 1965, ll, 187; uhammed Abdülkadr bü Far5, fztlal'-sret'n-nebevyye: e5-stra'u me'a-yehüd, Amman, 1989,.21-22. 37 -. Onka,.Ahmet, Raülullah'm llam'a Oa'vet etodu, 6. Bakı, Konya, 1990,.103. 38 u~. Salh, lam Ülkelernde Anayaa Hareketler, tanbul, 1969,.30. 39 edne anayaaı metn çn bkz: bn Hşam, ll, 147; bü Ubeyd, Ktabü'I-mva/, thk:. Hall Harra, Kahre, 1981, 5.193-198; bn Ker, e-bdaye ve'n-nh!ye, 2. Bakı, Beyrut, 1990, lll, 224-226; Hamdullah, uhammed, e-veak; 5.59-62. 40 Sırma, han Süreyya, "edne Vekamm evükyetl le lgl Bazt Verler", Blg ve Hkmet, Kış 1 1994, ayı 5,.48. 41 Hamdullah, uhammed, lam Peygamber, ı, '190.
50 Prof. Dr. mal Hakkt Atçeken h/dr. n Bu madde le Yahudlere dnf ve hukuk özerklk tanınmıştır. 42 Bu aynı zamanda lam'ın pratk alanda yabancılara tanıdığı dn ve vcdan hürryetnn yazılı br belgedr. 43 25-35. maddelerde bütün Yahud kablelernn, bunların hmayene gren ve onlara bağlı olanların aynı haklara ahp oldukları ve aynı yükümlülüklerle orumlu tutuldukları belrtlmştr. 36. maddeye göre, Yahudlern ülümanlarla brlkte avaşa çıkmalarına ancak Hz. Peygamber karar verecektr. 37 ve 38. maddeler, 24. maddedek Yahudlern harp maraflarını karşılamaları ve lave olarak dıştan gelecek aldırılara karşı kend aralarında yardımlaşmalarını hüküm altına almaktadır. 39. maddede Yerb şehrnn ç mukadde br yer olarak kabul edlmektedr. 40-41. maddeler hmaye (eman verme) le lgl hükümler kapamaktadır. 42. maddeye göre guruplar araında cnayet veya her türlü htlaflarda Hz. Peygamber en ütün hakem olarak kabul edlmektedr. 43. maddede Yahudlern, Kureyş müşrklerne veya onların etmeler yaaklanmaktadır. müttefklerne yardım 44. madde br öncek maddey te'yd etmektedr. 45. maddede dnf avaşlar harç, her k tarafın brbrn ulh anlaşmaına çağırdığında cabet etmenn gerekl olduğu fade edlmektedr. 46 ve 47. maddelerde, vefkada zkredlen kurallara mutlaka uyulmaı gerektğ belrtlmektedr. şte on dönemlerde ülkemzde ubrarada yaşama tecrübenn lk örneg' olarak unulan ve bu bağlamda üzernde çok hukukluluk, çoğulculuk vb. farklı yorum ve tartışmaların yaşandığı 45 edne Vekaı, edne toplumunun ya, aker, hukuk ve oyal konulardak problemlern çözmey amaçlayan br kurallar manzomedr. Bu anayaaya göre devletn re olan Hz. uhammed (S.) badetler yönettğ gb orduları yönetyor, kanun vaz' edyor, davaları halledyor ve devlet dare edyordu. 46 Yahudler bu anayaa le Hz. Peygamber' devlet başkanı olarak kabul etmşlerd. Ayrıca edne'ye karşı oluşacak br dış tehdt ve aldırı karşıında ülümanlarla brlkte şehr ortaklaşa avunacaklardı. edne anayaaı tarafların dn ve nanç hürryetn, can ve mal emnyetn ağlıyordu. uhammed Hamdullah'a göre bu anayaa, lk lam devletnn anayaaı olmaının yanııra yeryüzünde br devletn ortaya koyduğu lk yazılı anayaa olma özellğne de ahptr. 47 edne vekaı, Hz. Peygamber'n gayr- mülmlere karşı hoşgörüüne en güzel örneklerden brdr. 42 Hamdullah, uhammed, lam Peygamber, ı, 195; Salh ul,.46. 43 Güner, Oman, "Hz. Peygamber'n Ötekne Bakışı, lam ve Ötek, ed: Cafer Sadık Yaran, tanbul, 2001,.234. 44 edne vekaı hakkında yapılan araştırmalar ve farklı yorumlarla lgl bkz: Bulaç, Al, "Brarada Yaşamanın ümkün Proje: edne Veka", Blg ve Hkmet, Kış/1994, ayı: 5,.15. 45 edne vekaı ve çok hukukluluk tartışmaları hakkında bkz. Yaman, Ahmet, "Hukukun Ütünlügü Baglammda Çok Hukukufuk artışmaanna Fıkh Br Yaklaşım", lam Araştırmalar, C. 14, ayı: 2, 2001,.285-290. 46.. Hamdullah, uhammed, akaleler, çev: lhan Süreyya Sırma, Itanbul, 1986,. 49. 47 Hamdullah, uhammed, lam Peygamber, ı, 189.
lam arhnde Brarada Yaşama ecrübe (Ar-ı Saadet ve ndü/ü Örneğ) 51 1/- NDÜLÜS' BRARADA YAŞAA CRÜBS: akalenn bu kımında ndülü'te brlkte yaşama tecrübe bazı örneklerle değerlendrmeye çalışacağız. ndülü'te yaklaşık ekz aır kadar devam eden lam hakmyet dönemnde (711-1492) farklı üç dnn menupları olan ülümanlar, Hırtyanlar ve Yahudler aynı ülke çnde bazı tna durumlar dışında aırlarca brarada cdd problemlerle karşılaşmadan yaşamışlardır. Çok dn l ve çok kültürlü br yapıdak ndülü'te aırlarca gerçekleşen brlkte yaşama örneğ hem lam arh, hem de dünya tarh açıından büyük öneme ahptr. ndülü, Akdenz'n batı kıımlarında yer alan berk (berya) yarımadaının Arapça mdr. ndülü, günümüzdek panya ve Portekz topraklarına Arap tarhçler ve coğrafyacılarının verdkler mdr. 48 Yunanlılar bu yarımadaya berya, Romalılar e panya mn vermşlerdr. 49 panya'nın 92-95/711-714 yılları araında lam orduları tarafından fethedlmenden önce ülke br Germen boyu olan Vzgotlar tarafından yönetlmekteyd. panya halkının çoğunluğu kendlerne Katalk m verlen ve Roma Pkopoluğuna bağlı olan Hırtyanlardan oluşmaktaydı. panya'da feth öncende nüfu açıından azınlık olmalarına karşılık ekonomk hayatta öneml rol alan Yahudler de yaşamaktaydı. darey ele geçren Vzgotlar, Katolklern uheretk" yan apık olarak kabul ettkler Aran mezhebne menup dler. Vzgotlar önce farklı nançlar karşıında toleranlı br poltka uyguladılar. Ancak VI. Yüzyılın onlarına doğru Vzgot darecler Aran mezhebn bırakıp çoğunluğun dn olan katelk Hırtyanlığına grnce toleran poltkaı on buldu. 50 Bundan onra panya'da ya, d n ve oyal açılardan olumuz bazı gelşmeler yaşandı. ülümanların panya'yı fethetme hazırlığı Wtza yandaşları çnde oldukları dönemde kral Rodrgo taraftarları le ek kral araındak ç çatışma öneml br problem oluşturuyordu. Ön-. cek kral Wtza'nın oğulları bazı şehrler ele geçrmşler ve Rodrgo'ya karşı mücadeleye grşmşlerd. Rodrgo'nun kuwetler Kurtuba (Cordoba)'da, Wtza'nın oğullarının taraftarları e daha çok şblyye (Sevlla) şehrnde bulunuyordu. panya halkı da bu otorte çekşmenn araında kalmıştı. 51 panya'nın ülümanlar tarafından fethedlmenden önce Yahudler, dn açıdan zulme ve hakızlığa uğratılmış, yaşadıkları şehrlernden zorla göç ettrlmşt. Soyal bakımdan toplumun tüm kemlernde ıkıntı mevcuttu. Halkın t 48 ıtahr, ea/ku'i-ema/k, ed:. J. De Goeje, Leden, 1927'den ofet (Beyrut, tz),.36-37; bn Hurdazbh, eı-ealk ve'i-emalk, ed:. J. De Goeje, Leden, 1889'dan ofet (Beyrut, tz),.51-52 ; Yaküt e-hamev, u'cemu'i-büldan, thk: Ferd Abdülazz e-cünd, Beyrut, 1990, ı, 311; Hmyer, er-ravdu'i-'tar f Haber'I-Aktar, 2. bakı, Beyrut, 1984,.32 ; Özdemr, ehmet, ndülü", DA, tanbul, 1995, Xl, 211. 49 Calan, G.S, e-ndelü, Beyrut, 1980,.17. 50 Özdemr, ehmet, "ndü/ü'te Brlkte Yaşama ecrübe Üzerne Bazı ülahazalar (VIII-Xl. Yüzyıllar Araı)", lam ve Demokra, (Kutlu Doğum Sempozyumu),. 85-86. 51 e-hacc, Al Abdurrahman, et-arhu'i-nde/ü, 5.bakı, Dımeşk, 1997,.29-35; Abdullah n et abba', bnu'i-kütyye'nn arh u fttah'i-nde/ü adlı eerne edhal, Beyrut, 1994,.8-9.
52 Prof.Dr. mal Hakk Atçeken ' ekden ahp olduğu şeylern adece adı kalmıştı. Sayıları az olan araz ahpler ınıfı genş topraklar üzernde efend olarak hüküm ürüyorlardı. Halkın ger kalan kımı orta tabaka ve kölelerden baret efl br ktleden oluşuyordu. 52 Claude Cahen'e göre feth önce panya, Bzan kıyılarından gelen aldırılar, kend ç kavgaları ve kötü davrandıkları Yahudlern ayaklanmalarıyla arıntılar çndeyd. 53 Çağdaş araştırmacılardan S. uhammed lmamuddn'e göre e; yokullaştırılmış vatandaşlar, mahvolmuş köleler, etalet çndek halk ve zulme uğramış Yahudlern hep br kurtarıcı beklyorlardı. 54 mevler'n Kuzey Afrka val Oa b. Nuayr tarafından Halfe Ved b. Abdülmelk'ten alınan zn onucu Septe (anca) val olan Serber aıllı arık b. Zyad komutaındak lam orduu, ndülü'te 92/711 yılında Vzgot kralı Rodrgo le yapılan "Lekke Vad" avaşını kazandıktan onra ülkenn feth şne grşt. rte yıl Oa b. Nuayr da 18.000 kşlk orduuyla panya'ya gelerek arık le brlkte fethler tamamladı. 55 ndülü'ü fetheden arık b. Zyad ve Oa b. Nuayr, şblyye (Sevlla) ve uleytula (oledo) şehrlernde bulunan Yahudlere karşı hoşgörülü davrandılar, onlara kucak açtılar. Oa b. Nuayr fethten onra şblyye şehrne Yahudler yerleştrd. 56 Bu uygulama yen değld, arık b. Zyad da uleytula şehrn fethettkten onra oraya Yahudler yerleştrmşt. 57 Feth önce Vzgotlar, Yahudlere ndülü toplumunda oyal hayatın unurlarını Araplar, Berberler, yerl çeştl ezyetler yapmışlar ve onlara zulmederek oturdukları şehrlerden çıkarmışlardı. Bu ebeple Yahudler, fethler ıraında ülümanlara yardımcı olmuşlardı. arık ve ua da onları çıkarıldıkları şehrlere yenden yerleştrmşlerdr. halk, Sekalbe (çoğunlukla Doğu Avrupa'dan ndülü'e getrlen Slav aıllı köleler) ve Sudanlılar oluşturmaktaydı. Bu kadar farklı etnk yapıdak gruplar araında aabyet ve dğer bazı etkler ebebyle bazen problemler çıkmaına rağmen genelde br arada yaşamanın mümkündür. ndülü'e hakm olan ülümanlar, Ar-ı gereklern yerne getrdklern öylemek Saadet ve onrak dönemlerde görüldüğü gb fethedlen topraklarda belrlenmş haklar ve orumluluklar karşılığında ülümanlarla gayr- mülmler tek br devlet çatıı altında brarada yaşayacakları br yönetm tarzı benmedler. Gayr- mülmlere Hz. Peygamber 52 Lew, Bernard, arh'te Araplar, çev: Hakkı Durun Yıldız, Itanbul, 1979,.147. 53 Claude Cahen, Doguşundan Omanl Devlet'nn Kuruluşuna Kadar l!myet, çev: at Nerm rendor, tanbul, 1990,.36. 54 S. uhammed lmamuddn, ndülü Syarh, çev: Yuuf Yazar, Ankara, 1990,.25-26. 55 ndülü m, coğrafyaı, ndülü'ün feth ebepler ve feth ürec hakkında detaylı blg çn bkz: mal Hakkı Atçeken, ndülü'ün Feth ve üa b. Nua~r. Ankara, 2002,. 43-83. 56 bnü'i-r, IV, 564; akkar, Nefhu't-b mn Gun'I-ndelü'r-Ratb, thk: Yuuf eş-şeyh e-buka, Beyrut, 1986, ı, 257. 57 Abdülazz e-sealb, arh u Şmal lfrktyye, thk: Ahmet b. lad-uhammed dr, Beyrut, 1987,.102.
lam arhnde Brarada Yaşama ecrübe (Ar-t Saadet ve ndütü ÖrneJ) 53 dönemnde verlmş olan hak ve orumlulukların ndülü'te de benzer şeklde geçerl olduğu görülmektedr. Bunun en dkkat çeken örneğ ua b. Nuayr'dan onra ndülü'te vallk yapan Abdülazz b. ua b. Nuayr'ın udmr (ürye) bölge hakm eodomro le yaptığı barış anlaşmaıdır. Bu anlaşmanın metnnden 58 konumuza lgl br paaj şu şekldedr: urahman ve Rahm olan Allah'm adıyla. Abdü/azz b. üa b. Nuayr'dan udmr (eodomro) b. Abdüş'a. eodomro barış kabul etmş ve bunun karşlıgl olarak kendne Allah'm ahd ve zmmetyle Raü/ullah'm zmmet verlmştr. Antlaşma şartlarına uydukları ürece onun ve onun darendek herhang br H1rtyanm malarına zarar verlmeyecek, kendler, çocukları ve kadmları öldürülmeyecek ve er edlmeyecektr. Dnler ebebyle aşagllanmayacaklar (dnler konuunda herhang br engelle karşllaşmayacaklar), kleler yakmayacak... n Veka metnnn onuna anlaşmanın tarh olarak 94 yılı Recep ayı (Nan 713) yazılıdır. 59 ndülü'te ülümanlarla yerl halk araında yapılan anlaşmalarda anlaşmalı olan şehr veya bölge halklarına öneml haklar verlmekteyd. Anlaşmalı halkların kendlerne tanınan bu haklar karşılığında e tept edlen mktarda yıllık czye ve haracı ödemeler, ülümanların düşmanlarıyla şbrlğ çne grmemeler gerekyordu. Anlaşmalı durumdak şehr ve bölge halkına aşağıdak haklar verlmştr: a- Can ve mal emnyetler ağlanacak. b- Dnlern yaşama ve muhafaza konuunda güçlükle karşılaşmayacaklar. Dnlern terk etmeye zorlanmayacaklar, dnler ve nançlarından dolayı kınanmayacaklar ve badet yerlerne zarar verlmeyecek. c- H ür olarak yaşamaya devam edecekler, köleleştrlmeyecekler. d- Alelern parçalanmaına yol açablecek taarruflarda bulunulmayacak. e- Kend aralarındak meele ve htlaflarında kend hukuklarını tatbk hakkına ahp olacaklar. 60 Çağdaş ndülü tarh araştırmacılarından. Abdullah lnan'a göre ndülü'te fethedlen bölgelerde yumuşak ve hoşgörülü davranışlar ergleyen ülüman darecler, hükümlern tatbknde ve çeştl verglern toplanmaında da adl olmaya gayret ettler. Abdülazz b. ua le eodomro araındak yapılan anlaşma, lam yaetndek tdall ve hoşgörülü yaklaşımın en güzel delllernden brdr. O'na göre bu anlaşma, feth arındak lam dar yaet veka- 58 Antıaşma metn hakkında bkz: Hmyer,.131-132; Hammade,. ahr, et-veaku'-syayye ve't-daryye l't-ar't-ümev, 2.bakı, Beyrut, 1983,.120-121; ınan, uhammed Abdullah, Devtetü'J-tam f'i-ndetü, 2.bakı, Kahre,1988, ı, 55-56; u'n, Hüeyn, Fecru't-ndetü, Cdde, 1985,.112. 59 Hmyer,.131-132; Hammade,. ahr,.120-121. 60 Özdemr, ehmet, "ndülü'te Brlkte Yaşama ecrübe Üzerne Bazt ülahazalar",. 87
54 Prof.Dr. İmal Hakk Atçeken larından öneml br örnektr. 61 Dğer br araştırmacı olan Hald e-sofı, fath ülümanlarla Vzgotlar araında yapılan bu anlaşmanın şartlarının bölge halkı açıından çok y olduğu, bununla bölge darec ve halkına daha önce başkalarına verlmeyen mtyazlar verldğ kanaatndedr. 62 ehmet Özdemr e fethlern, oyal hayattak olumlu etklernn yanı ıra taaubun yerne hoşgörüyü kame etmekle dn hayatta da yen br çığırın öncüü olduğu düşüncendedr. Ona göre panya! araştırmacı dro de la Cagga'ın da fade ettğ gb; ekz aırlık lam hakmyet boyunca ndülü'tek gayr- mülmlern dn tatülernn ne olduğunu anlamak çn Abdülazlz'n eadamra le yaptığı anlaşma şartlarına bakmak yeterldr. 63 Bu anlaşma le Hırtyanlara; can ve mal emnyet, dnlern muhafaza etme, dn ayn ve badetlern rahatlıkla yapablme, klelern koruma garant, h ür olarak yaşama hakkı verlmştr. 64 ndülü'ün feth ürec ve onraında unurlara karşı olumlu davranışlarda bulunmuşlar, onları ülüman darecler, gayr- mülm ülümanların şehrlernde kamet ettrmşler, dn, can, mal ve eyahat özgürlüklern on noktaına kadar kullanmalarına zn vermşlerdr. 65 Hırtyanlar ve Yahudler açıından bakıldığında ndülü'tek yönetclern bu tp olumlu uygulamaları onların ülümanlarla tek br devlet çatıı altında aırlarca brarada yaşamaları demekt. ülümanlar tarafından fethedlmeden önce panya'da oykırım la karşı karşıya kalan Yahudler, ndülü'te bu yen düzen le cemaatlern, dnlern, oyal ve dn hayatlarını korumuşlardır. 66 Bu huuta. W. Arnold şu lgnç değ;erlendrmey yapmaktadır: u(panya'da) lam fethlernn başlangıcında ne dnf bakı, ne de cebrf htdalara dar hçbr hade ştlmemştr... Syaf kudretler kaybolan Hırtyanlar çn şkayet gerektrecek br durum yok gbyd. Dkkate deger br hal olmak üzere bütün ekznc aır boyunca tek br ayaklanma teşebbüü görülmüştü. panya'da lam hükümetnn Hırtyan tebaa karşıında aldıgı yumuşak tutum k dn menuplarını brbrne yaklaştırmış ve bu k topluluk araında bazı kanşmalar meydana getrmşt. ülüman erkeklerle Hırtyan kadınlar araında evllkler başlamıştır. eela ndülü val Abdülazfz b. ua b. Nuayr 67 le kral Rodrgo'nun dul eş (glona) le evlenmştr. Brçok Hırtyan Arap mler almış, ülüman komşulannın adetlern taklt etmşlerdr. eela bazılan ço- 61 ı nan, -. Abdullah, 1, 55-56. 62 e-süfı, Hald, khu'i-arab f'i-ndelü, Bngaz, 1980,.136. 63 Özdemr, ehmet ndülü ü/ümanlan-1, Ankara, 1994,.34-35. 64 Özdemr, ehmet, "Gayr- ülmlern Dn Hayat Açından ülüman Fathtern ndülü'tek Uygulama/an, A.Ü.İ.F.D., C: XXXIII, Ankara, 1992,.211. 65 Bu konuda fazla blg çn bkz: Özdemr, ehmet, agm., A.ü..F.D, C:XXXIII, 211-216. 66 ndülü'te Yahudlern ya, oyal, dn, ekonomk ve kültürel durumları hakkında detaylı blg çn bkz: lhan, Snan, Fethten urab1uar Dönemne Kadar ndülü'te Yahudler (711-1091), (Yayınlanmamış doktora tez, A.Ü.S.B..), Ankara, 2006. 67 Hakkında detaylı blg çn bkz: Atçeken, ınal Hakkı, "lk ndülü Val Abdülazz b. ua b. Nuayrve Öldürülme", S.Ü.İ.F.D., ayı: 14, Konya, 2002,.65-87.
/am arhnde Brarada Yaşama ecrübe (Ar-1 Saadet ve ndütü Örneg) 55 cuklarınt ünnet ettrmşlerdr". 68 ehmet Özdemr'e göre özellkle X. Yüzyılda ndülü mev arayı, toplumu bütün farklılıklarıyla en üt evyede teml eden br tablo görüntüü vermekteyd. oplumu teşkl eden bütün d n ve etnk unurlar bu araya grme ve hzmet unma mkanına kavuşmuş bulunuyorlardı. ülüman halfe, Yahud hekm, Hırtyan mütercm, Sakleb komutan, Arap veya Berber başvezr, vezr, müvelled (mühted panyol) başkadı, Sudanlı ulak, Iraklı edb aynı arayın çatıı altında buluşmaktaydılar. Farklılıkları uyum çnde br araya getren bu manzara karşıında hayrete kapılan Franız araştırmacı Henr Pere şu lgnç tept yapmaktadır: "Bu brarada yaşama tarzt, ndülü ülümanlarmm Htrtyan halka toleranlt yaklaştmmt daha y anlamamtza yardtmct olmaktadtr. Gerçekten hçbr maglup halk, anlaşmalarla aglanan hakların ve zmmf hukukunun tatbk konuunda panyollar kadar şant olmamtşttr. Devletn her kademende bu halktan nanlar vardtr. " 69 Bu toplumal kaynaşma zamanla ndülü'te Hırtyanlar ve Yahudler araında Araplaşma temayüllern de doğurmuştur. Özellkle Hırtyanlar araında gym-kuşam, yeme-çme ve m koyma gb huularda Arapları taklt edenlere ozarabe 70 m verlmştr. Ayrıca uyumlu br şeklde brarada yaşama tarzı farklı unurların katkılarıyla ndülü medenyetnn oluşmaı ve gelşmende etkl olmuştur. 1492 yılında Gırnata'nın şgal onraında panya'da egemen olan kral Ferdnand le kralçe zabella, brkaç yıl onra önce ülüman halkın meden haklarında bazı kııtlamalar yaptılar. Daha onra önce kna yoluyla Hırtyanlaştırma denend ancak başarı ağlanamayınca zorla Hırtyanlaştırma ürec başladı. ülüman dareclern aırlarca gayr- ülmlere karşı olumlu tavır ve yaklaşımların akne panya'ya egemen olan Hırtyan krallar ve dn adamları ülümanlara karşı çok ert davranmışlar, engzyon kararlarıyla bnlerce ülümanı katledp, bnlercen ürgün etmşler, oykırım, şkence, zorla dnden döndürme vb. br çok kötü fl şlemşlerdr. 71 lam dnnn hoşgörü anlayışına karşı bağnazlıkla hareket eden Hırtyanlar, panya'da XV ve XVI. Yüzyılda ülümanlara karşı katı ve acımaız davranarak dünya tarhne geçecek acı ve unutulmaz br üreç yaşatmışlardır. DGRLNDİR V SONUÇ: Saadet ve ndülü örneğn lam tarhnde brarada yaşama tecrübenn Ar-ı nceledğmz makalemzde değerlendrme ve onuç olarak şunları öy- 68 Arnold;.W, ntşar-ı lam arh, çev: Haan Gündüzler, 2. bakı, Ankara, 1982,.146. 69 Bkz: Özdemr, ehmet, "ndü/ü'te Brlkte Yaşama ecrübe Üzerne Bazı ü/ahazatar",. 90. 70 ozarabe: "Araplaşmış kmeler" demektr. (Arapçaı e-uta'rbün). 7 ı Bu konuyla lgl özel br çalışma şudur: Lea, Henry Charle, panya ülüman/an: Hırtyanlaştnma/an ve Sürü/me/er, çev: Abdullah Davudoğlu, tanbul, 2006. Detaylı blg çn ayrıca bkz: Rodrgo de Zaya, "ndütü'te Yüzbnlerce ülüman KaUed/d", ndü/ü'ten İpanya'ya, Ankara, 1996,.109-114; Özdemr, ehmet, panya Krallığı'nın XVI. Yüzyılda ndütü ülümanlarmı Hırtyan/aştırma Poltkaı, A.Ü..F.D., C: X'IJN 1996,. 243-284.
56 Prof.Dr. ma/ Hakkt Atçeken!emek mümkündür: emeln Kur'an-ı Kerm'dek "Dnde zorlama yoktur... n n ve benzer ayetlerden, Hz. Peygamber'n bazı hadler le Ar-ı Saadet'tek gayr- mülmlere karşı uyguladığı poltkalardan alan ülüman toplumlar "ötekn dye vaıflanan ülüman olmayan kemlerle lam tarh boyunca öneml ayılablecek problemler olmadan brarada yaşamışlardır. 14 aırlık bu uzun zaman dlmnde zamanın şartları gereğ, bazı dareclern farklı uygulamaları ve nan olma unurundan kaynaklanan km zaaflardan doğan ve tna olarak kabul edlecek bazı olumuz gelşmeler olmuştur. Ancak lam tarhnde Hırtyan Avrupa tarhyle karşılaştırılamayacak kadar çok olumlu örnek ve uygulamaların mevcut olduğu tarh br realtedr. Ar-ı Saadet'te Hz. Peygamber hl- ktap olmaları ebebyle Hırtyan ve Yahudler müşrklerden ayrı br kategorde değerlendrmş, lgl konuda detaylı olarak ele alındığı gb müşrklere vermedğ km hakları ve ayrıcalıkları onlara vermştr. Yapılan anlaşmalarla czye ve haraç verg vermeler karşılığında onların dn nançları, mabeter ve badetlerne müdahele edlmemştr. Akne Necran heyet örneğnde olduğu gb Hz. Peygamber, Hırtyanların edne ecdnde kend badetlern yerne getrmelerne zn vermştr. edne'ye hcretten onra oluşturulan veka çne şehrn oyal unurlarından olan Yahud kableler dahl edlmş, onlara bazı haklar verlmş, buna karşılık br takım orumluluklar da yüklenmştr. Onlara ayrıca can, mal, mülkyet hakkı, eyahat özgürlüğü, ktad grşm hakkı ve bazı oyal haklar verlmştr. Bu şeklde hl ktapla brarada yaşama şartları oluşturulmuştur. Böylece günümüzde ubrarada yaşama tecrüben olarak adlandırılan uygulamanın lk prototp Ar-ı Saadet'te gerçekleştrlmştr. Ancak Hz. Peygamber anlaşmalara uymamaları ve lam devletne karşı müşrklerle şbrlğ yapmaları vb. ebeplerle gerektğnde Yahudlerle ve Hırtyanlarla avaşmaktan çeknmem ştr. Savaşı lk başlatanlar ülümanlar olmadığı halde bazı ön yargılı oryantaltlern, Hz. Peygamber'n önemz ebeplerle Yahud kablelern ürgün edp cezalandırdığını öne ürmelernn tarhgerçeklere uygun ve tutarlı br dda olmadığı kanaatndeyz. Hz. Peygamber'n uygulamalarını örnek alan ülüman yönetcler daha onrak dönemlerde ülüman olmayanlara karşı ılıml ve toleranlı poltkaları devam ettrmşlerdr. Hulefa- Raşdn, mevler, Abbaler, Selçuklular ve Omanlılar dönemlernde gayr- mülmler genel olarak ıarn'ın engn hoşgörü anlayışı çnde, czye ve haraç verglern vermek uretyle can, mal ve nanç hürryet çnde yaşamışlardır. Bu realte adece ülüman yazarların teptyle değl, (br kımını makalenn çnde daha önce naklettğmz) bazı Batılı araştırmacıların fadeleryle de abttr. 72 Bakara, 2/256.
lam arhnde Brarada Yaşama ecrübe (Ar-1 Saadet ve ndü/ü Örneg) 57 711-1492 yıllan araında lam hakmyet altında bulunan panya topraklannda (ndülü) farklı dnere menup olan ülüman, Hırtyan ve Yahudler aırlarca br arada yaşamışard ır. Çok dnl ve kültürlü br yapıdak ndülü, lam tarhnde ülümanlarla "ötek" denlen gayr- mülmlern brarada yaşama tecrübenn en güzel örneklernden brn oluşturur. Yaklaşık ekz aır boyunca panya'ya hakm olan ülüman darecler ve halk, kend dnlernden olmayanlara karşı bazı Batılı araştırmacılan ble hayrete düşürecek kadar toleranlı davranmışlardır. Bunun onucunda panya'da htda olaylan herhang br zorlama olmadan kendlğnden gelşmştr. Feth önce dönemde Hırtyan Vzgot dare tarafından ağır dn bakılara uğrayan, zorla dn değştrme ve ürgüne zorlanan panya Yahudler, fethe davet ettkler ülümanlan br kurtancı olarak görmüşlerdr. ülüman yönetcler ndülü'te lam'ın hoşgörü anlayışı ve Hz. Peygamber'n Ar-ı Saadet'tek uygulamalarını ea alarak aırlarca brarada huzur çnde yaşayan br ndülü toplumu oluşturmuşlardır. Sadece Yahudlere karşı değl, bölgenn ana unuru olan Hırtyan halka ve dn adamlarına karşı aynı toleranı götermşlerdr. Bu poltkalar etkn götermş, ülüman-hırtyan-yahud dnne menup nanlar brarada yaşama örneğn oluşturmuşlardır. lbette her dnn mutaaıp veya fanatk dyebleceğmz kemlernn bazı farklı düşünce ve uygulamaları ola da bunlar genel olumlu havayı uzun üre bozamamıştır. ndülü'te ülümanlarla yerl halk araında yapılan anlaşmalarda şehr veya bölge halklarına can, mal güvenlğ, dn ve vcdan özgürlüğünün yanııra bazı oyal ve hukuk haklar da verlmekteyd. Anlaşmalı halkların kendlerne tanınan bu haklar karşılığında e tept edlen mktarda yıllık czye ve haracı ödemeler, ülümanların düşmanlanyla şbrlğ çne grmemeler gerekyordu. ndülü'te brlkte yaşama tecrübe, farklı dn ve ırk menupları araında karşılıklı kültürel etkleşm ürecn doğurmuştur. Bu etkleşm bölgenn lamaşma ve Araplaşmaının yanııra müşterek br ndülülülük şuurunun oluşmaına yol açmıştır. Nhayet bu da tüm oyal unurların katkııyla ndülü medenyetnn doğmaını ağlamıştır. 73 Batılı br düşünür olan Chatfeld, ülümanların gayr- mülmlere hoşgörülü davranışları konuunda şunları öylemektedr: "Araplar, ürkler ve başka mülüman/ar, Hrrtyanlara karşr batı/ı m/jet/ern, yan Hırtyan/ann uyguladıklan muamele ve gaddarl@n aynrını yapmış o/a/ardı, bugün Dogu'da tek br Hırtyan kalmazdı." 74 Bu huutarahp chod'un şu özü de dkkat çekcdr: "nanlar araında büyük merhamet kanunu demek olan dn/ müamahayr Hırtyan/ar'a ne yazrk k, ülümanlar ögretmştr. " 75 Bazı Batılı araştırmacı ve yazarlar, lam tarhnde fethlern kılıç zoruyla ya- 1?: 73 Özdemr, ehmet, "ndü/ü'te Brlkte Yaşama ecrübe Üzerne Baz1 üıahazaıar,.93. 74 Seven, Ahmet, arhn Anıattıkıan, tanbul, 1997,.22. 75 ahmut, nver, "Hz. uhammed (av)'n üamaha (Hoşgörü) AnlaylŞI", bed Raıet 1, zmr, 1993,.23.
58 Prof.Dr. mal Hakk Atçeken pıldığı, zorla lamaştırma faalyet yürütüldüğü, ülümanların şddet yanlıı, hoşgörüden uzak kmeler olduğu gb ubjektf bazı görüşler öne ürmektedrler. akalede kıaca nceleyp değerlendrmeye çalıştığımız Ar-ı Saadet ve ndülü örnekler bu ddaların -tnalar dışında- tutarlı olmadığını, lm cddyetten uzak ön yargılı yorumlar olduğunu götermektedr. Dğer taraftan objektf tarhçlk anlayışının br gereğ olarak Hırtyan ve Yahudlğe menup toplumların ve dareclern 14 aır boyunca ülümanlara karşı yaklaşımları, özgelm Haçlı eferler, ndülü'te 1492-1609 yılları araında yaşanan oykırım ve ürgünler, engzyon kararları le öldürülen veya hapedlen uçuz nanlar, zorla Hırtyanraştırma poltkaları vb. konular brarada yaşama tecrübenn ötek yüzü olarak ncelenp değerlendrlmel ve br karşılaştırma yapılarak tarh gerçekler ortaya konulmalıdır. Kaynaklar» Abdullah n et-abba', bnu'i-kotyye'nn arhu tttah'i-nde/ü adlı eerne edhal, Beyrut, 1994.» Afzalurrahman, Sret Ankloped, çev: Komyon, tanbul, 1996.» Ahmed b. Hanbel, üned, tanbul, 1982. >> Arnold,.W., ntşar-1 lam arh, çev: Haan Gündüzler, 2. bakı, Ankara, 1982.» Atçeken, mal Hakkı, "Baz1 Oryantalt/ere Göre Ar-1 Saadet'te Yahudler", S, yıl: 2, ayı: 4, Konya, 2004,.105-128.»..., mal Hakkı, "lk ndü/ü Val Abdülazz b. üa b. Nuayr ve Öldürülme",.ü..F.D., ayı: 14, Konya, 2002,.65-87.»..., mal Hakkı, ndü/ü'ün Feth ve üa b. Nuayr, Ankara, 2002.»..., mal Hakkı, Hz. Peygamber'n Yahudlerle ünaebetler, tanbul, 1996.» Aycan, rfan, "ülüman Yönetmlerde Brarada Yaşama ecrübeler (mev odel)", lam ve Demokra (Kutlu Dogum Sempozyumu), Ankara, 1998,.31-39.» Buhar, Sahhu'I-Buhar.» Bulaç, Al, "Brarada Yaşamanm ümkün Proje: edne Veka", Blg ve Hkmet, Kış/1994, ayı: 5,.3-15.» Cahen, Claude, Doguşundan Omanl Devlet'nn Kuruluşuna Kadar lamyet, çev: at Nerm rendor, tanbul, 1990..» Calan, G.S., e-nde/ü, Beyrut, 1980.» Dafı, utafa Kemal, uhammed ve Benü ral, Kahre, 1970.» Derveze, zzet, e/-kur'an ve'/-yehüd, Şam, 1949.» bo Davud, e-sünen.» bü Ubeyd, Ktabü'/-mval, thk:. Hall Harra, Kahre, 1981» e-hacc, Al Abdurrahman, et-arhu'/-nde/ü, 5.bakı, Dımeşk, 1997.» e-sealb, Abdülazz, arhu Şmal lfrk1yye, thk: Ahmet b. lad-uhammed dr, Beyrut, 1987.» e-sofı, Hald, arhu'/-arab f'i-nde/ü, Bngaz, 1980.» Fayda, utafa, lam ve Demokra (Kutlu Dogum Sempozyumu üzakereler K1m1),.59-63.» Güner, Oman, Reülu/lah'm hl- Ktap'la ünaebetler, Ankara, 1997.»...,Oman, "Hz. Peygamber'n Ötekne Bak1ş1", lam ve Ötek, ed: Cafer Sadık Varan, tanbul, 2001.» Hamdullah, uhammed, lam'da Devlet dare, çev: Kemal Kuşçu, 5. bakı, Ankara, 1979.»......,uhammed, lam'm Hukuk lmne Yardm/art, derleyen: Salh uğ, tanbul, 1962.»...,uhammed, akaleler, çev: han Süreyya Sırma, tanbul, 1986.»...,uhammed, ecmüatü'/-veak'-syayye l'i-ahd'n-nebev ve'i-hffet'r- Raşde, 5. bakı, Beyrut, 1985.» Hammade,. ahr, e/-veaku'-5yayye ve'l-daryye l'/-ar'i-ümev, 2.bakı, Beyrut, 1983.» Hmyer, er-ravdu'/-'tar f Haber'I-Aktar, 2. bakı, Beyrut, 1984.
İlam arhnde Brarada Yaşama ecrübe (Ar-1 Saadet ve ndülü Örneğ) 59» Jmamuddn, S. uhammed, ndülü Sya arh, çev: Yuuf Yazar, Ankara, 1990.» ınan, uhammed Abdullah, Devletü'I-İlam f'i-ndelü, 2.bakı, Kahre, 1988.» Jtahr, ealku'i-emalk, ed:. J. De Goeje, Leden, 1927'den ofet (Beyrut, tz). ıı bn Hşam, e-sretü'n-nebevyye, thk: utafa e-seka vd.., Beyrut, tz, (Daru'J-Kalem).» bn Hurdazbh, e/-ealk ve'i-emalk, ed:. J. De Goeje, Leden, 1889'dan ofet (Beyrut, tz).» bn Ker, e-bdaye ve'n-nhye, 2. Bakı, Beyrut, 1990. ıı bn anzür, Lanu'/-Arab, Beyrut, tz.» bn Sa'd, et-abakatü'i-kübr, Beyrut, tz, (Daru Sactır).» bnü'j-r, el-kaml f't-arh, Beyrut, 1965.» lhan, Snan, Fethten urabttlar Dönemne Kadar ndülü'te Yahudler (711-1091), (Yayınlanmamış doktora tez, A.Ü.S.B..), Ankara, 2006.» Keler,. Fath, Kur'an'da Yahudler ve Hlftyanlar, Ankara, 1993.» Lea, Henry Charle, panya ülüman/an: Hlftyan/aştmlmalan ve Sürü/me/er, çev: Abdullah Davudoğlu, tanbul, 2006.» Lew, Bernard, arh'te Araplar, çev: Hakkı Durun Yıldız, tanbul, 1979.» ahmut, nver, "Hz. uhammed (av)'n üamaha (Hoşgörü) Anlaytşt", bed Ralet 1, zmr, 1993.» akkar, Nefhu't-b mn Gun'I-ndelü'r-Ratb, thk: Yuuf eş-şeyh e-buka, Beyrut, 1986.» u'n, Hüeyn, Fecru'I-ndelü, Cdde, 1985.» uhammed Abdülkadr bü Far, f Ztla/'-Sret'n-Nebevyye: e-sfa'u me'a-yehüd, Amman, 1989.» Önkal, Ahmet, Raü/ullah'm lam'a Da'vet etodu, 6. Bakı, Konya, 1990.» Özdemr, ehmet, "ndülü'te Brlkte Yaşama ecrübe Üzerne Bazt ü/ahazalar (VIII-Xl. Yüzytllar Arat)", lam ve Demokra, (Kutlu Doğum Sempozyumu), Ankara, 1998,. 85-93.»..., ehmet, "ndülü", DA, tanbul, 1995, Xl, 211.»..., ehmet, "Gayr- ülmlern Dn Hayat Açtmdan ülüman Fath/ern ndülü'tek Uygulama/an", A.Ü..F.D., C: XXXIII, Ankara, 1992,.203-238.»...,ehmet, panya Kralltğt'nm XVI. Yüzyt/da ndülü ülümanlannt Hlftyanlaştlrma Poltkat", A.Ü..F.D., C: XXX:V 1996,. 243-284.»..., ehmet, ndülü ülüman/an-1, Ankara, 1994.» Özkuyumcu, Nadr, "Ar-1 Saadet'te Hlftyanlarfa lşkler", Bütün Yönleryle Ar-1 Saadet'te lam, ed: Vecd Akyüz, tanbul, 1994, C: 11.» Öztürk, Levent, "İ/am oplumunda Hlftyanlara Göterlen Hoşgörü Örnekler: lk Beş Atr", SA.Ü..F.D, ayı: 4, Sakarya, 2001,.25-37.»...., Levent, "Kur'an'a Göre (Hac, 22/40) Hlftyan abeterne Göterlme Gereken Saygt", SA.Ü.İ.F.D, ayı: 5, Sakarya, 2002,. 71-86.» Rodrgo de Zaya, "ndülü'te Yüzbnlerce ülüman Kat/edld", ndüfü'ten İpanya'ya, Ankara, 1996.» Seven, Ahmet, arhn Anlatttklan, tanbul, 1997. S» Sıba, utafa, /Şm edenyetnden Altm ablolar, çev:. Sad Şmşek-Nezr Demrcan, 2.bakı, Konya, tz.» Sırma, han Süreyya, "edne Vekamm evükyet le lgl Bazt Verler", Blg ve Hk- met, Kış 1 1994, ayı 5,.46-54.» abbara, Aff Abdülfettah, e-yehüd f'l- Kur'an, Beyrut, 1966.» antav, uhammed Seyyd, Benü m/ f'i-kur'an ve'-sünne, ıır, 1987.» uğ, Salh, lam Ülkelernde Anayaa Hareketler, tanbul, 1969.» Umer, krem Zya, edne oplumu, çev: Nu reddn Yıldız, tanbul, 1988.» Yaküt el-ham ev, u'cemu'/-büldan, thk: Ferd Abdülazz el-cü nd, Beyrut, 1990.» Yaman, Ahmet, "Hukukun Ütünlüğü Bağlammda Çok Hukuk/uluk arttşmalanna Ftkh Br Yak/aştm", İlam Araştlfmalar, c. 14, ayı: 2, 2001,.285-290.