Atütürk ün Dünyas Cengiz Önal T ürk Ulusu yeni bir inanç ve kesin bir ulusal kararl l kla yeni bir devlet kurmufltur. Bu devlet bar flç l esaslara dayal, tam ba ms zl k ve kay ts z flarts z ulusal egemenlikten ibarettir. Gazi Mustafa Kemâl Atatürk D fl Siyasetin 39 Uygulamalar Cumhuriyetin ilân ndan bafllay p, Gazi Mustafa Kemal Atatürk ün aram zdan ebediyen ayr l fl na kadar geçen dönemde, d fl siyaset aç s ndan zor ve s k nt l geçen zamanlar olmufltur. Lozan Bar fl Antlaflmas ile ilgili sorunlar n çözüme kavuflturulmas, s k nt lar n bafl nda gelen hususlardand r. Türkiye, Lozan la ilgili sorunlar çözerken; bir taraftan da komflular yla yapt anlaflmalar yoluyla çevresinde bir güvenlik çemberi oluflturmaya çaba gösteriyordu. Lozan la ilgili sorunlar n çözümü TB- MM, Lozan Bar fl Antlaflmas n 23 A ustos 1923 tarihinde onaylam flt. Ancak Fransa, ngiltere ve talya devletleri, Antlaflman n 24 Temmuz 1923 te imza edilmifl olmas na karfl n, gerekli olan onaylama ifllemleri, kas tl olarak A ustos-1924 e kadar uzat lm flt. Bu devletler, kendilerince Lozan da Türkiye ye verdikleri iddias nda bulun-
duklar n, uygun bir zamanda geri alman n hesab içindeydiler. Bunlar, Cumhuriyet yönetiminin ülkede istikrar sa lay p-sa layamayaca n n beklentisiyle, eski al flkanl klar n, bir tak m olup-bittilerle kabul ettirmek istiyorlard. Davran fl ve iliflkilerinde kapitülâsyonlar döneminden kalma iç ifllerine müdahale al flkanl klar n devam ettirmek e ilimini halen muhafaza ettikleri görülüyordu. Ancak, Cumhuriyet Türkiye si, Ulusal Ba ms zl k ilkesine ayk r bu giriflimlere kararl l kla karfl koydu. Baflta ngiltere olmak üzere, baz devletler, Ankara n n baflkent olmas na karfl ç kt lar. Büyükelçilerini Ankara ya göndermemekte direndiler. Örne in baflta ngiltere olmak üzere, baz devletler, Ankara n n baflkent olmas na karfl ç kt lar. Büyükelçilerini Ankara ya göndermemekte direndiler. Ancak, Gazi Mustafa Kemal ve Cumhuriyet hükümetinin kararl tutumu karfl s nda bu direnifl k r ld. Keza ülkede bulunan yabanc okullar konusunda da kararl davran ld ve bu okullar n Türkiye Cumhuriyeti yasalar na ayak uydurmalar sa land. Bo azlar Komisyonuna özel bayrak tan nmas giriflimini de Türkiye enerjik bir flekilde geri çevirdi. 34 Musul Sorunu Lozan daki görüflmeler esnas nda Musul Sorunu bar fl sonras na b rak lm flt. Görüflmelerden bir süre sonra, yerel bir kabile reisinin Süleymaniye ve çevresini ele geçirdi i gerekçesiyle, ngilizler güya duruma müdahale edip, bölgeyi iflgal ettiler. Ayr ca yöredeki bir k s m kabileler de Türkiye ye karfl sald rgan hareketlerde bulunmaya bafllad lar. Türk ve ngiliz delegeler, konuya bir çözüm bulabilmek amac ile 19 May s 1924 te stanbul da bir araya geldi. Türk delegesi Fethi (Okyar) Bey, Türkiye nin görüflünü özetle; Musul, Ulusal And s n rlar içindedir ve mütarekenin imzalanmas ndan sonra iflgal edilmifltir. Halk n n üçte ikisi Türk ve Müslüman d r ve bu halk Türkiye ye kat lmay istemektedir. Co rafî aç dan da Musul Türkiye nin bir parças say l r sözleriyle dile getirdi. ngiliz delegesi de, Türk görüflünü kabul etmedi i gibi, üstelik halk n n bir k sm n n Hristiyan oldu u gerekçesiyle Hakkâri ili üzerinde de hak iddia etmeye bafllad. Anlaflma imkân olmad görülünce, 5 Haziran 1924 de görüflmelere son verildi ve konu Milletler Cemiyeti ne havale edildi. Durumun yerinde tespiti amac yla bir komisyon kuruldu. Komisyon 1925 Eylül ünde Milletler Cemiyeti ne sundu u raporda özetle, Musul un Irak a kat lmas n ve s n r olarak da Brüksel de tespit
edilen geçici s n r n kabul edilmesini önerdi. Türkiye nin, uluslararas hukuk çerçevesindeki u rafl ve itirazlar sonuç vermedi ve sonuçta Musul, Milletler Cemiyeti karar ile ngiltere ye b rak ld. Karar Türkiye de büyük tepki uyand rd. Türk- ngiliz iliflkileri gerginleflti. Ancak Türkiye daha fazla ileri gitmedi. Çünkü on y l aflk n süren savafllardan yeni ç k lm flt. D - flar dan tahrik edilen fieyh Sait ayaklanmas n n yaralar da çok yeniydi. Di er taraftan Türkiye nin Fransa, Yunanistan ve talya ile olan iliflkilerinin geliflmesi, ngiltere ile olan iliflkilerin geliflmesine odaklanm fl gibiydi. Fransa ile Suriye s n r n n çizilmesi ask dayd. Yunanistan ile ço unlukla stanbul da yaflayan Rumlar konusundaki anlaflmazl klar devam ediyordu. talyan lider Mussolini emperyalist emeller peflindeydi ve Güneybat Anadolu ya yönelik ciddi tehditler savuruyordu. Türkiye, bu koflullarda ngiltere ile k smen iyi iliflkiler oluflturmaya karar verdi. Sürtüflme ve kavga için ortam ve koflullar uygun de ildi. Milletler Cemiyeti nin karar na göre, 5 Haziran 1926 da Musul ngiltere Milletler Cemiyeti nin kuruluflu imzalan yor ye b rak ld. Buna göre, s n r olarak Brüksel de çizilen hat, Türkiye lehine ufak tefek de iflikliklerle kabul edildi. Anlaflmaya göre Irak petrol gelirinden Türkiye ye belirli bir pay n yirmi y l süreyle verilmesi kararlaflt r ld. Daha sonra Türkiye petrol üzerindeki hakk ndan 500.000 ngiliz Sterlin i karfl - l nda feragat etti Musul Sorunu, Türkiye nin Bat ya karfl güvensizli ini art rm fl ve Sovyet Rusya ile ba lar n güçlendirmesine neden olmufltu. Sovyetlerin de Almanya ile sorunlar vard. Musul Sorunu, Türkiye nin Bat ya karfl güvensizli ini art rm fl ve Sovyet Rusya ile ba lar - n güçlendirmesine neden olmufltu. 35
Kendilerini Bat n n tehdidi alt nda hisseden Türkiye ve Sovyet Rusya, 17 Aral k 1925 te Paris te Türk-Sovyet Dostluk ve Sald rmazl k Pakt n imzalad. Bu antlaflma, Sovyetlerin feshetti i 1945 y l na kadar, Türk d fl politikas n n temel tafllar ndan biri olarak kald. Musul konusunun böyle sonuçlanmas yla, Fransa ile Suriye s n r yla ilgili anlaflma 30 May s 1926 da imzaland. talya ile de, 30 May s 1928 de Tarafs zl k ve Uzlaflma Antlaflmas imzaland. Buna göre, taraflar birbirlerine yönelmifl olan antlaflmalara girmeyecekler, taraflardan birine sald r halinde tarafs z kalacaklard. Türk-Yunan Anlaflmazl Lozan Bar fl Antlaflmas na göre, Türkiye deki Rumlarla, Yunanistan da kalan Müslüman Türkler karfl l kl olarak de ifltirilecekti. stanbul a yerleflmifl olan Rumlar ile Bat Trakya Türkleri de iflim d fl nda tutulmufllard. Anlaflma gere ince, Türk ve Yunan temsilcilerinin kat ld milletleraras bir komisyon kuruldu ve 1923 te çal flmalar na bafllad. Ama bir süre sonra stanbul a yerleflmifl olan Rumlar deyiminin yorumlanmas nda, Türk ve Yunan temsilcileri aras nda anlaflmazl k ç kt. Geliflmeler uluslararas boyuta da tafl nd ama olumlu bir geliflme sa lanamad. Sonuçta, Yunanistan Bat Trakya daki Türklerin mallar na el koyunca, Türkiye de stanbul daki Rumlar n mallar na el koydu. Olay iki ülke aras ndaki di er siyasî alanlar 36 da etkilemeye bafllay nca, 1 Aral k 1926 da Atina da yap lan bir toplant - da bir anlaflmaya var ld. Buna göre: 1-Yunanistan da bulunan Türklere ait emlâk, bir komisyon taraf ndan saptanan fiyat üzerinden Yunan Hükümeti taraf ndan sat n al nacakt. 2-Türkiye de bulunan ve 1912 den önce ülkeyi terk eden Rumlarla genel olarak di er Rumlara ait ( stanbul dâhil) emlâk, sahiplerine iade edilecekti. talya n n Akdeniz de talya- Yunanistan ve Türkiye yi içine alan bir dostluk ve ittifak sistemi kurma gayretleri, Türkiye ile Yunanistan n yak nlaflmas nda oldukça etkili oldu. Bu konudaki esas faktör, ileri görüfllü iki lider Atatürk ve Venizelos un tav rlar oldu. ki ülke aras nda karfl l kl yak nlaflmalar bafllad. Böylelikle 10 Haziran 1930 da de iflim Yunan lider Venizelos
sorunu da çözüme ba land. Böylece temeli at lan dostluk Venizelos un 27 31 Ekim 1930 tarihlerinde Ankara ve stanbul u ziyaret etmesi, ertesi y l da smet Pafla n n Yunanistan ziyareti ile pekifltirildi. Venizelos Türkiye de iken imzalanan üç ayr antlaflma ile iliflkiler karfl l kl dostluk ve itimat esas na oturtuldu. Öyle ki Venizelos, 12 Ocak 1934 de Atatürk ü Nobel Bar fl Ödülü ne aday olarak gösterdi. ngiltere ve Yunanistan ile iliflkilerin normallefltirilmesi, Atatürk ün d fl politikas na 1930 sonras nda, yeni ufuklar açt. Di er Bat l Devletlerle Olan liflkiler Özellikle Lozan Bar fl Antlaflmas n n imzalanmas ndan sonra, Türkiye ye karfl dostça olmayan davran fllar içinde olan Bat karfl s nda Türk d fl siyaseti, Ulusal Savafl m döneminde oldu- u gibi, Sovyet Rusya ya yönelmiflti. Milletler Cemiyeti nin Musul konusundaki karar da bunda etkili olmufltu. Karfl l kl iyi iliflkiler çerçevesinde Türk-Sovyet Dostluk ve Sald rmazl k Antlaflmas imzaland. Aradaki rejim fark na ve ideolojik kuflkulara karfl n, iliflkiler daha da olumlu yönde geliflmeye devam etti ve 1927 y l nda bir ticaret anlaflmas yap ld. Özetle, Türkiye nin Sovyetlerle olan iliflkileri Bat devletleriyle olan iliflkilerine göre flekillendi. Frans zlarla önde gelen sorunlar; Osmanl n n borçlar, Suriye s n r ve Misyoner okullar gibi konulard. Suriye s n r yla ilgili konuda, Musul Sorunu na paralel olarak 1926 da anlaflmaya var ld. Türkiye de bulunan misyoner okullar Türk yasalar uygulanmak suretiyle çözümlendi. Bir Frans z flirketi taraf ndan iflletilen Adana-Mersin demiryolunun sat n al nmas konusundaki anlaflmazl k, hatt n 1929 da Türkiye taraf ndan al nmas yla noktaland. Bunlara karfl - l k, Osmanl borçlar meselesi iliflkileri zedeliyordu. Lozan Bar fl Antlaflmas nda Osmanl borçlar n n, Antlaflmada ön görülen ilkeler çerçevesinde, ilgili alacakl larla Türkiye aras nda yap lacak görüflmelerle sonuçland r lmas kabul edilmiflti. Oldukça zor geçen tart flmalar 13 Haziran 1928 de sonuçland. Bu anlaflma ile ödenecek borç miktar ve ödeme flekli tespit edildi ve Osmanl Duyunu Umumiye (Genel Borçlar daresi) si ortadan kald r ld. Ancak 1929 dünya ekonomik bunal m, bütün dünyada oldu u gibi, ödeme zorlu u yaratt ndan meselenin kesin olarak çözümü 1933 e kadar sarkt. Bu sefer Türkiye için daha elveriflli bir borç sözleflmesi yap ld. Bu yo un tempo içinde 1930 y l na gelindi inde, Lozan Bar fl Antlaflmas ile ilgili sorunlar çözümlendi ve istikrarl bir d fl siyaset yürütebilecek bir düzen oluflturuldu. cengizonal@butundunya.com.tr (Gelecek Ay: Atatürk ün Dünya Krizi nde Çok Yönlü Siyaseti) 37