Belgeselcinin Gözüyle Çetin mir Türk Bas n ve Gazetecilik Tarihi 1 10 Ocak Çal flan Gazeteciler Günü Bas n, milletin müflterek sesidir. Bir milleti ayd nlatma ve irflatta, bir millete muhtaç oldu u fikrî g day vermekte, hulâsa bir milletin hedefi saadet olan müflterek bir istikamette yürümesini teminde, bas n bafll bafl na bir kuvvet, bir mektep, bir rehberdir. Mustafa Kemal Atatürk Türkiye de bas m sanat n n kuruluflu Osmanl Devleti, sanayi devrimini yaflayan Avrupa ülkelerinin de zorlamas yla yenili e aç k bir padiflah olan 3. Ahmet ile Sadrazam Damat brahim Pafla döneminde, baflka bir deyiflle Lale Devri nde bat ile iliflkilerini gelifltirir. Sadrazam Damat brahim Pafla n n önayak olmas yla kütüphane-
BD OCAK 2013 lerin ve kitaplar n say s art r l r. Çeviri kurulu oluflturularak Do u kaynakl kimi eserlerin Türkçeye çevrilmesine bafllan r. Çevirinin ve kültürün önemine dikkat çeken bu giriflimler matbaan n aç lmas na haz rl k olarak de erlendirilebilir. lk Türk matbaas n n kuruluflu, bu sürece ba l olarak gerçekleflir. brahim Müteferrika, matbaa kurma haz rl klar na bas mevinin aç l fl ndan 8 y l kadar önce bafllam fl, baz haritalar basm flt r. Fransa Elçisi Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi nin o lu Said Efendi ile ortak bir matbaa kurmak üzere anlaflan Müteferrika, matbaan n yararlar n anlatan bir rapor haz rlayarak Sadrazam brahim Pafla ya sunar. Bir süre sonra matbaa aç lmas na izin istemek üzere Sadrazam a sundu u dilekçeye Vankulu Lügati nin bas lm fl birkaç sayfas n da ekler. Sadrazam n olumlu karfl lamas ve Said Efendi nin çabalar yla fieyhülislam, matbaa kurulmas nda din bak- m ndan sak nca olmad yolunda fetva verir. Bu fetva üzerine Padiflah 3. Ahmet de 1727 y l Temmuz ay nda din kitaplar bas lmamas kofluluyla matbaa aç lmas na izin veren ferman n yay mlar. brahim Müteferrika ve Sait Efendi Said Efendi nin çabalar yla fieyhülislam, matbaa kurulmas nda dini yönden sak nca olmad yolunda fetva verir. 34 lk Türk bas - mevi, brahim Müteferrika ve Said Efendi taraf ndan, Müteferrika n n Sultan Selim semtindeki evinin alt kat nda 14-16 Aral k 1727 tarihinde kurulur. Darü tt baatü l Amire ad verilen bas mevine, halk aras nda basmahane denilir. Hollanda dan kitap bas m için dört, harita bas m için iki makine getirilerek matbaaya konulur. Bu haz rl klar n ard ndan, iki y l kadar süren çal flmalar sonunda brahim Müteferrika Matbaas n n ilk kitab olan Vankulu Lügati 31 Ocak 1729 da yay mlan r. mam Ebu Nasr smail Bin Hammad el-cevheri nin, Sihah il-cevheri adl kitab n n çevirisi olan Vankulu Lügati 1000 adet bas larak, 56 ciltsiz olarak 35 ku-
rufla sat l r. brahim Müteferrika Bas mevi nde bas lan önemli kitaplar: Tuhfetü l-kibar fi Esfari l-bihar, Tarih-i Hind-i Garbi, Grammaire Turgue, Usulü l- Hikem fi Nizami l- Ümem, Füyuzat- M knat sîye, Kitab- Cihannüma. 1729-1741 y llar aras nda sadece 17 kitap yay mlan r. brahim Müteferrika n n ölümüyle uzun süre yay mda duraklama olur ve 18. yüzy l sonuna kadar bas lan kitaplar n say s 45 i geçmez. Bunlar dil, sözlük, tarih, co rafya, sosyal bilimler, askerlik, fen, e itim, matematik vb. konular içeren kitaplard r. Tanzimat ve Meflrutiyet Dönemleri nde kitap bas m artar. Tanzimat a kadar y lda ortalama 10 kitap bas l rken Tanzimat tan sonraki ilk 20 y lda bu say 40 n üstüne ç kar. Meflrutiyet Dönemi nde ise bir y lda yay mlanan ortalama kitap say s üçyüzü geçer. Tanzimat ve Meflrutiyet Dönemlerinde bas lan kitaplarda ele al nan konular aras na t p, fliir, roman, öykü, tiyatro, din ve sosyal bilimler girer. lk Türkçe Gazeteler Devlet yönetiminde yenilik yap lmas yolunda büyük çaba harcayan Padiflah 2.Mahmud un bu yöndeki en önemli etkinliklerinden biri ilk Türkçe gazete Takvim-i Vakayi nin (Olaylar n Takvimi) yay mlanmas d r. Gazeteyi yay mlamak ve yönetmek üzere Takvimhane Nezareti ni kuran 2. Mahmud, Bu gazete kutsal fleriata ve devlet düzenine dokunmamak flart yla benim BD OCAK 2013 iktidar ma çok yard mc olacakt r. dedi i gazetenin ad n da bizzat kendisi koyar. Mukaddeme-i Takvimi Vakayi. Gazetenin yay mlanmas ndaki amaç, iç ve d fl olaylar halka zaman nda duyurabilmektir. Gazeteyi yay mlamak Yay mlanan ilk Türkçe Gazete: Takvim-i Vakayi amac yla Beyaz t semtinde Takvimhane-i Amire ad yla bir bas mevi kurulur. Bu bas mevinde 1 Kas m 1831 y l nda haftal k olarak yay n hayat na bafllayan Takvim-i Vakayi nin k sa süre sonra Frans zca (Le Moniteur 35
BD OCAK 2013 Ottoman), Ermenice, Rumca (Ottomanikos Minitor), Arapça (Takvimü l- Vakayi), Farsça, Bulgarca, Ermeni harfleriyle Türkçe nüshalar yay mlan r. Padiflah 2. Mahmud un iste i do rultusunda sade dil kullan - m na büyük önem verilen gazetede haberler; iç haberler, d fl haberler, askerî ifller, bilimler, din adamlar n n tayini, ticaret ve fiyatlar olmak üzere alt bölüm hâlinde yaz l r. Ancak gazete düzenli yay mlanma ve güncel haber verme niteli ini hiçbir zaman kazanamaz. Gazetede haber toplamakla görevli iki memur bulunur. Bunlar bas n tarihimizin ilk muhabirleri olan Sarim Efendi ve Sait Bey dir. lk çeviri ve ilan Takvim-i Vakayi de yay mlan r. K r m Savafl s ras nda yaflanan olaylar okuyucuya iletmek amac yla Varaka-i Mahsusa ad nda özel bir ek yay mlan r. Gazete s k s k bask larla karfl lafl r ve kapat l r. lk kapat l fl 1892 de bir dizgi hatas nedeniyle olur. 1908 y l na kadar kapal Gazete s k s k bask larla karfl lafl r ve kapat l r. lk kapat l fl 1892 de bir dizgi hatas nedeniyle olur. kalan gazete, 2. Meflrutiyet in ilan yla tekrar yay m hayat na döner. 1860 tarihinden sonra tamamen Resmî Gazete niteli ine bürünerek haber sunma özelli ini yitirir. Yaklafl k yüzy l süre ile yay mlanan gazete, 24 Kas m 1922 tarihinde tamamen kapan r. Ancak, 36 TBMM taraf ndan 1920 y l nda yay mlanan Ceride-i Resmîye gazetesi, Takvim-i Vakayi nin Resmî Gazete niteli inin devam d r. Bu gazete 1922 y l nda Resmî Ceride ad n al r. 1928 de ise TBMM taraf ndan Resmî Gazete ye dönüfltürülür. Resmî Gazete, günümüzde düzenli olarak yay m n sürdürmektedir. Kapitülasyon hediyesi: Ceride-i Havadis Ceride-i Havadis, ülkemizde özel sermaye ile ç kar lan ilk Türkçe gazetedir. Bu gazetenin yay mlan fl öyküsü oldukça ilginçtir. ngiliz gazetesi Morning Herald in muhabiri olan William Churchill, Kad köy de özel izinle av yaparken Defterhane Kâtiplerinden Necati Efendi nin o lunu yaralar. Churchill in bu olay nedeniyle tutuklanmas, sürekli olarak Osmanl Devleti nin aç n yakalamaya u raflan kimi Bat l devletlerin kapitülasyonlar öne sürerek flantajlara giriflmesine yol açar. Bir dizi siyasal geliflmelerin sonunda Churchill serbest b rak l r. Hariciye Naz r Akif Pafla görevden al n r. Olay n kapat lmas karfl l nda Churchill e bir p rlantal niflan, 10 bin kantarl k zeytinya ihrac için ferman ve Türkçe gazete yay mlama imtiyaz verilir. Zeytinya ihrac ferman n bir Rus tüccara 350 bin kurufl karfl l nda satan Churchill, Akif Pafla n n Dâhiliye Naz rl - na getirilmesi nedeniyle gazeteyi ç karmaya cesaret edemez. Akif Pafla, dört y l sonra görevin-
Özel sermaye ile ç kar lan ilk Türkçe gazete: Ceride-i Havadis den ayr l nca bir bas mevi kurarak haz rl klara bafllayan Churchill, 31 Temmuz 1840 y l nda Ceride-i Havadis i yay mlar. Gazete, Hamidiye Türbesi nin karfl s nda flimdiki 4. Vak f Han n bulundu u bir konakta bas l r. lk bas ld günlerde hiç sat lmad için ilk üç say s bedava da t l r. Churchill, hükümete bask yaparak gazetesine ayda 2 bin 500 kurufl yard m yap lmas n sa lar. Gazete, devlet yard m ndan sonra yar resmî gazete niteli ine bürünür. Yabanc ülkelerde muhabir bulunduran gazetede d fl haberlere büyük önem verilir, haberler iç ve d fl olmak üzere iki bölüm hâlinde yaz l r. K r m Savafl na muhabir gönderen gazetede, savafl haberlerinin yay mlanmas yla birlikte okuyucular n ilgisi artar. Savafl haberleri, Ruzname-i Ceride-i Havadis ad nda tek sayfal k BD OCAK 2013 özel ek olarak yay mlan r. William Churchill in ölümünden sonra gazete o lu Alfred Churchill e miras kal r. Alfred Churchill, Ceride-i Havadis i kapatarak Ruzname-i Ceridei Havadis in yay m na devam eder. Bu s rada Tercüman- Ahval in yay n hayat na bafllamas yla bas n tarihimizin ilk rekabeti yaflan r. Güçlü bir gazeteci-yazar kadrosuna sahip olan Tercüman- Ahval, Ceride-i Havadis i gölgede b rak r. Ceride-i Havadis ise zamanla kendili inden kapan r. lk fikir gazetesi: Tercüman- Ahval Takvim-i Vakayi resmî, Ceride-i Havadis yar resmî gazete niteli i tafl d için birçok usta gazeteci, Türk bas n tarihini Tercüman- Ahval ile bafllatmak ister. Bu nedenle Tercüman- Ahval in yay mlanmas hem gazetecilik hem de edebiyat ve kültür tarihimizin dönüm noktas kabul edilir. Türk gazetecilerinin piri say lan Agâh Efendi, hazineden yard m almadan 21 Ekim 1860 tarihinde Tercüman- Ahval gazetesini yay mlar. Fikir gazetecili inde ç r açan ve kadrosunda ünlü edebiyatç - lar bar nd ran gazetenin yay n hayat na girdi i dönemde ülkede siyasi olaylar bak m ndan çok hareketli günler yaflanmaktad r. Bu nedenle 37
BD OCAK 2013 Agâh Efendi ve Tercüman-i Ahval gazetesi Tercüman- Ahval, fikir gazetecili i niteli iyle okurlardan yo un ilgi görür. Gazetede fiinasi, Ahmet Vefik Pafla ve Nam k Kemal in makaleleri yay mlan r. mzal ilk baflyaz, ilk siyasi elefltiri yaz s n n yan nda, fiinasi nin fiair Evlenmesi adl manzum oyunu bas n tarihimizin ilk tefrikas olarak Tercüman- Ahval, fikir gazetecili i niteli iyle okurlardan yo un ilgi görür. Gazetede fiinasi, Ahmet Vefik Pafla ve Nam k Kemal in makaleleri yay mlan r. Tercüman- Ahval de yay mlan r. Yaz zenginli ine ve sayfa düzenine büyük önem verilen gazetede iç ve d fl haberlerin yan s ra resmî haberler, tüzükler, antlaflmalar, piyasa-borsa haberleri ve halk n ilgisini çekecek inceleme yaz lar yer al r. Tercüman- 38 Ahval, yay n hayat na 5 y l gibi k sa bir süre devam ettikten sonra 11 Mart 1866 y l nda tamamen kapan r. Tanzimat Dönemi nde Bas n-yay n Rejimi 1860 l y llar Osmanl bas n n n canlanmas, bask lar, k s tlamalar ve yeni görüfllere sahne olur. Bas n n canlanmas na paralel olarak yeni gazetelerin say s h zla artarken genç yazarlar da bas n alan nda öne ç kmaya bafllar. 27 Haziran 1862 y l nda yay mlad Tasvir-i Efkâr gazetesinde millet kavram - n ilk kullanan yazarlardan biri olan fiinasi, yaz lar nda kamuoyunun önemine de inerek devleti, milletin temsilcisi s fat yla iflleri yöneten ve milletin refah için çal - flan bir müessese olarak tan mlar. fiinasi nin u rad bir iftira nedeniyle Paris e kaçmas ndan sonra Tasvir-i Efkâr n yönetimi Nam k Kemal e kal r. cetinimir@butundunya.com.tr Gelecek ay: Bas na uygulanan ilk sansür