Anne, Baba ve E itimciler çin Zor Çocuk Stanley Turecki Leslie Tonner Çeviren Psikiyatrist Dr. Banu Büyükkal
ISBN 978-605-5655-44-0 1985,1989, and 2000 by Stanley Turecki, M.D., and Leslie Tonner Orijinal ad ve yay nc s : The Difficult Child, Harper Collins Publishers Inc. Türkçe yay n haklar Kesim Ajans taraf ndan sa lanm flt r. Optimist Yay m Da t m Telefon: 0216 481 29 17-18 Faks : 0216 521 10 64 e-posta: bilgi@optimistkitap.com www.optimistkitap.com Optimist yay n no : 205 Konu : Çocuk ve Geliflim Yay na haz rlayan : Mutlu Dinçer kinci bas m Düzelti Düzenleme Bask ve cilt : fiubat 2011, stanbul : Fevzi Gölo lu : Selim Talay : Tor Ofset San. Tic. Ltd. fiti. mam Çeflme Caddesi No: 26/2 Ayaza a/fiiflli- STANBUL Tel: 0212 332 08 38
Bütün Zor Çocuklara ve Onlar n Ailelerine
çindekiler Anket: Zor Bir Çocu unuz mu Var? 9 Kiflisel Bir Girifl 13 K s m Bir: Baz Çocuklar Do ufltan Zordur 17 1. Bu Çocu u Tan yor musunuz? 19 2. Anneler Kuflatma Alt nda 47 3. Domino Etkisi 63 4. Onda DEHB mi Var? 83 5. Zor Çocu un Hayat nda Bir Gün 107 K s m ki: Zor Çocu unuz çin Bir Program 123 Girifl 125 6. Durumunuzu De erlendirme: Etüt Dönemi 129 7. Büyükleri Olarak Otoritenizi Tekrar Kazanmak: fle Yarayan Disiplin 149 8. Mizac Yönetmek: Uygulama S ras nda drak 171 9. Hepsini Bir Araya Getirin: Uzman Ebeveyn 205 10. Zor Bebekle Bafla Ç kmak: lk Y l 237 11. Çocu un D fl nda: Aile ve D fl Dünya 251 12. Daha Fazla Yard ma htiyac n z Varsa: Profesyonellerle Çal flmak 275 Sonuç: Gelecek Çocu um çin Ne Getirecek? 303 Ek 313
Zor Bir Çocu unuz mu Var? A LE SORULARI EVET YA DA HAYIR D YE CEVAPLAYIN 1. Çocu unuzu yetifltirmenin zor oldu unu mu düflünüyorsunuz? 2. Çocu unuzun davran fllar n anlafl lmas zor mu buluyorsunuz? 3. Çocukla s k kavga ediyor musunuz? 4. Bir ebeveyn olarak kendinizi yetersiz ya da suçlu buluyor musunuz? 5. Evlili iniz ya da aile hayat n z çocu unuzdan etkileniyor mu? ÇOCUK Ç N SORULAR Afla daki bafll klar çocu unuzun mizac ndaki (onun tabiat ndaki) muhtemel zor alanlar tan ml yor. Afla daki cetveli kullanaraki her maddeye çocu unuz için genel bir puan verin: 0= Problem yok (böyle bir durum hiç yok ya da sadece biraz) 1= Orta derece problem (kimi zaman baflgösteriyor) 2= Kesin problem (s kl kla baflgösteriyor) 3= Afl r problem (neredeyse her zaman ya da her zaman) 9
10 Zor Bir Çocu unuz mu Var? YÜKSEK HAREKETL L K SEV YES : Yerinde duramaz, k p r k p r, rahat duramaz; her zaman her fleye burnunu sokar, hiper, sizi yorar; yürümeye bafllamadan koflmaya bafllad ; kolayl kl afl s uyar lm fl duruma geçer; sakin oturup uslu oynamakta zorlan r; geveze; dizginlenmekten nefret eder; kolayl kla azar ya da kendini kaybeder. DÜRTÜSELL K: Düflünmeden hareket eder; hemen sinirlenir, kolayl kla düfl k r kl na u rar; sab rs z; heyecanl ; baflkalar n n konuflmalar n, ifllerini böler; her fleyi sizden ister; s ras n n gelmesini beklemez; kapar ya da iter; kontrolünü kaybedebilir ve sald rgan olabilir; aniden f rlayabilir. D KKAT DA INIKLI I: Odaklanmakta ve dikkatini vermekte, özellikle de gerçekten ilgilenmiyorsa, problemleri vard r; talimatlara uymakta sorunlar vard r; dinlemez, size dikkatini vermez; hayal kurar; da n kt r; unutkand r. TEPK LERDE YO UNLUK: Yüksek sesli; bask c ; bask n; mutsuz da, öfkeli de mutlu da olsa güçlü duygular. DÜZENS Z R T MLER: Tahmin edilemez beden ritimleri; ne zaman ac kaca n ne zaman uykusu gelece- ini bilemezsiniz; sonuçta ö ünler ve yatma zaman üzerinde çat flmalar ç kar; gecenin ortas nda uyan r; düzensiz tuvalet al flkanl klar vard r. OLUMSUZ ISRAR: Çok dedi im dedik, inatç ; e er bir fley istiyorsa sürekli söylenir, m z rdan r ya da pazarl k eder durur; insafs z, pes etmez; sizi yorar; tak l r kal r; uzun öfke nöbetleri geçirebilir. DÜfiÜK DUYU Efi : Duygusal olarak de il, fiziksel olarak hassas; renk, fl k, görünüm, doku, ses, koku,
Zor Bir Çocu unuz mu Var? 11 tad ya da s cakl a karfl son derece hassas (bunlar n tümüne birden hassas olmas gerekmez); yarat c fakat güçlü ve kimi zaman utand r c olabilen s rad - fl tercihleri var; parlak fl klar ve yüksek ses onu rahats z eder; seçici; titiz; giysilerin rahat olmas ve ona uygun gözükmesi gerekir; pek çok yiyece in görüntüsünden hofllanmaz; baflkas üflümüyor ya da terlemiyorken o üflür ya da terler. LK ETAPTA GER ÇEK LME: Utangaç ve yeni tan d - yetiflkinlere ve/veya çocuklara karfl kapal ; yeni durumlardan ve tan d k olmayan ortamlardan hofllanmaz; geri çekilir ve tepkisini a layarak gösterir, annesine yap fl r, ya da zorlan rsa öfke nöbeti geçirir. UYUM SA LAMAKTA ZORLUK: Geçifllerde, faaliyet de ifltirirken ya da rutinindeki de iflikliklerde sorun yaflar; esnek de ildir, ufak ayr nt lar fark eder, baz fleylere al fl r ve bunlar b rakmaz; sürekli ayn fleyleri giymek ve ayn yemekleri yemek isteyebilir; güçlü al flkanl klar vard r; ilk verdi i tepkinin ard ndan bile uyum sa lamas uzun zaman al r. OLUMSUZ RUH HAL : Ciddi; memnun oldu unu aç kça göstermez; nefleli bir tabiat yoktur. PUANLARINIZIN ANLAMI A LE EVET ÇOCUK SONUÇ 0-1 + 4-7 puan = Baz zor özellikler 2-3 + 8-14 puan = Zor çocuk 4-5 + 15 ve üzeri puan = Çok zor çocuk
Kiflisel Bir Girifl Ben bir çocuk-aile psikiyatristi ve art k büyümüfl olan zor bir çocu un babas y m. K z m do madan önce, yetiflkin ve çocuk psikiyatrisi e itimimi tamamlayarak iyi bir hastanenin kadrosunda yer alm fl ve özel olarak da çal flmaya bafllam flt m. Birçok genç psikiyatrist gibi, tam anlam yla kendime özgü bir tarz n aray fl içindeydim. Jillian, 1974 te so uk bir k fl sabah do du. Bebek ko uflunun baflhemfliresi, bir gün geçmeden, Bu, zor bir k z olacak dedi. Rahats z ve ne zaman ac kaca belli olmayan bir bebekti. Sürekli avaz ç kt kadar ba r yor, onu ne annesi ne de hemflire sakinlefltirebiliyordu. Uykusuz geceler, evin de iflmez bir kural olmufltu. K z m z alt ayl k oldu unda, annesinin ve benim sinirlerimiz adam ak ll gerilmiflti. Sürekli gösterdi imiz çabayla birlikte, Jillian iki yafl na gelene kadar daha öngörülebilir davran fllar sergilemeye bafllam flt. Yine de k zd zaman, uzun ve gürültülü bir öfke nöbeti kaç n lmaz oluyordu. Ço u zaman, neden böyle afl r tepkiler verdi ini anlayam yorduk. Üst bafl de ifltirme, yata a girme, yürüyüfle ç kma, yani hemen her tür yeni tecrübe sorun yaratabiliyordu. Çocuk psikiyatristi formasyonum ve tecrübem, sorunlar karfl s nda bana yard mc oldu olmas na ama ço u zaman ne yapaca n 13
14 Kiflisel Bir Girifl flafl rm fl bir baba olarak buluyordum kendimi. Jillian terbiye etmeyi zor buluyor, ancak yavafl yavafl baz davran fllar n kabul etmeyi ö reniyorduk. Bu s ralarda, çocu umu ve onun kafa kar flt r c tepkilerini anlama çabalar m çerçevesinde Dr. Stella Chess ile Dr. Alexander Thomas taraf ndan yaz lan ve mizaç üzerine yapt klar New York Longitudinal Study bafll kl araflt rmalar n konu alan Temperament and Behavior Disorders in Children (Çocuklarda Mizaç ve Davran fl Bozukluklar ) adl kitab tekrar okudum. Birden cevap karfl ma ç kt : Düzensiz yeme ve uyku, mutsuzluk, her yeni fleye olumsuz tepki verme, geçifller ve de iflikliklerde sorunlar, gürültücülük; hepsi orada karfl mdayd. lkokula bafllamadan önceki üç y l daha iyiydi ancak bu istikrarl bir durum de ildi. Hâlâ zaman zaman akl m z kar fl yordu fakat art k k z m z n mizac n n bir d flavurumu olan davran fllar - n daha iyi anlayabiliyorduk. Mümkün oldu unca rutinler oluflturmay ö rendik ve o da bu rutinlerle daha baflar l oldu. Al fl k olmad durumlardan kaç nmaya çal flt k, kaç namad m zda da onu dikkatlice haz rlad k. Kiflili inin güçlü yanlar ortaya ç k yordu. Son derece matrak olabiliyordu. Harika bir düfl gücüne sahipti. Bebeklerini giydirip onlarla oyun oynamay seviyordu. Ondan kesinlikle hofllanan, s cak ve kabullenici ö retmenleri olan dikkatlice seçilmifl bir yuvaya gidiyordu. Sorunlu durumlar devam etti. Zaman zaman, parkta ya da d - flar da yabanc lar n aras nda geçirdi i öfke nöbetleri bizi hâlâ utand r yordu. Okulda geçirdi i iyi günleri evdeki kötü günler izliyordu. Birçok kazan m n yan s ra baflka alanlarda birtak m gerilemeler fark ediyorduk. Ö leden sonra sevimli ve harika olabiliyor ama ayn günün akflam huysuz ve ürkek oluyordu; bir do- um günü partisine gitmek için heyecanlan yor ama gitti inde de annesinin yan ndan ayr lm yordu. Fakat Jillian o kadar ilginç bir çocuktu ki hayat onunla birlikteyken hiç s k c olmuyordu. Profesyonel olarak benim bütün oda m baflka bir yöne kay - yordu. Art k küçük bir çocu un sorunlu davran fllar n sadece