MADDEN N TANEC KL YAPISI

3. ÜN TE 3. MADDEN N TANEC KL YAPISI 1. MADDEN N YAPI TAfiLARI 2. MADDEN N YAPISI VE ÖZELL KLER 3. MADDEN N DE fi M VE YAPISI 4. MADDEN N F Z KSEL HÂLLER LE YAPISININ L fik S

1. MADDEN N YAPI TAfiLARI a. Madde Hakk nda Neler Ö renmifltik? Is t lan bütün maddelerin boylar nda uzama, yüzeylerinde ve hacimlerinde artma olur. Günlük hayat m zda de iflik yerlerde hemen hepimiz maddenin bu özelli ini gözlemiflizdir. Belki kendi kendimize flu sorular sormufluzdur. Niçin demir yolu raylar döflenirken aralar nda boflluklar b rak l r? Demir köprüler infla edilirken niçin altlar na demir makaralar yerlefltirilir? Telgraf, telefon ve elektrik telleri niçin yaz n sark k, k fl n gergindir? Açmakta güçlük çekilen metal kapakl flifleler, kapa n açmak için niçin s - t l r? A açtan yap lan f ç lar n çevresine, metal çemberler niçin s t ld ktan sonra yerlefltirilir? Termometre haznesi içinde bir s v n n s cakl art r ld nda seviyesi niçin yükselir? Bu olaylar aç klayabilmek için bir maddenin s t ld nda veya so utuldu unda nas l davrand n bilmek gerekir. Gözlemlerinizden bir maddenin s cakl de- ifltirildi inde boyutlar nda de iflme oldu unu bilirsiniz. flte bir maddenin s t ld - nda boyutlar ndaki artmaya genleflme denir. Genleflme maddenin kat s v gaz tüm hâllerinde görülen bir özelliktir. Maddelerin s cakl k karfl s ndaki bu davran fllar, maddenin tanecikli yap s yla aç klanabilmektedir. Kat, s v ve gaz hâlindeki bütün maddeler küçük taneciklerden oluflmufltur. Madde s t l nca bu taneciklerin enerjisi artar ve birbirlerinden uzaklafl rlar. So utulduklar nda ise enerjileri azalaca için birbirlerine yaklafl rlar. b. Hangi Maddeleri S k flt rabiliriz? Üzerlerine bas nç uygulanan maddeler s k fl rlar. Hacimleri küçülür. Bu olay da maddenin tanecikli yap da oldu u ve tanecikler aras nda boflluk bulundu u gerçe ini ortaya ç kar r. Bas nç karfl s nda tanecikler aras uzakl k azal r ve madde s k fl r. Kat ve s v larda s k flma çok azd r. Pratik olarak s k flt r lamazlar. Ancak gazlar, çok daha fazla s k flt r labilirler. Gazlarda s k flma miktar uygulanan bas nçla do ru orant l d r. Bas nç artt kça s k flma artar, hacim küçülür. 61

h h/2 h/4 Gazlar s k flt r labilir. Kat ve s v lar s k flt r lamaz. c. Çözeltiler Nas l Oluflur? Çözeltinin özel bir kar fl m oldu unu geçti imiz y l ö renmifltiniz. S v çözeltilerde kar flan maddelerden en az birisi s v hâlde olmal d r. Çözünen madde çözelti içinde homojen bir flekilde da l r. Çözünen madde gözle fark edilmeyecek kadar küçük parçalara ayr l r. S v çözelti süzme yoluyla ayr flt r lamaz ancak s v madde buharlaflt r larak ayr flt r labilir. S cak su dolu bir barda a bir kesme fleker atarsan z, flekerin suda nas l da ld n görebilirsiniz. Kesme fleker d fl yüzeyinden bafllayarak suya kar fl r. Çayda suyun içinde çözünmüfl maddeleri gözle göremeyiz. Bir miktar alkol içine küçük bir iyot kristali b rak ld nda ne olur? Bu küçük iyot kristalinin çevresine kahverengi bir bulut dalga dalga yay l r. Bir süre sonra bütün s v kahverengi olur. Bu deneyde s v n n renklenmesi iyottan bir fleylerin s v ya kar flt n gösterir. Kar flan parçalar biz göremeyiz. Acaba iyot görünmez parçac klardan m oluflmufltur? ç. Maddenin Yap Tafllar, Atom Hakk ndaki Düflüncelerin Geliflimi Maddenin yap s yla ilgili yaz l bilgiler M.Ö. 5. yüzy la kadar uzanmaktad r. Democritus (Demokrit), maddenin gözle görülemeyecek kadar küçük taneciklerden olufltu unu ileri süren düflünürlerden biridir. Maddenin bölünemeyecek kadar küçük taneciklerine atom ad n veren de Democritus'tir. Democritus flöyle düflünerek atom kavram na ulaflm fl olabilir: Bir demir tel parças n önce ikiye bölelim. Sonra parçalardan birini tekrar ikiye bölelim. Elde 62

edilen parçalar tekrar tekrar ikiye bölmeye devam edelim. Bu bölme ifllemini sonsuza kadar sürdüremeyiz. En sonunda elde edilen parçalardan biri yeniden bölünemeyecek kadar küçük hâle gelir. Bu flekilde elde edilen ve art k bölünemeyece i düflünülen en küçük demir parças na atom denir. O hâlde demirin tüm özelliklerini gösteren en küçük parças demir atomu olmal d r. Bu fikirlerin o y llarda deneysel olarak kan tlanma olana yoktu. Bu yüzden yüzy llar boyu atomun varl na çok az kifli inand. nsanlar n ço u atomu Democritus'in bir hayal ürünü olarak alg lad. Fakat 19. yüzy lda modern bilim gelifltikçe bilim adamlar Democritus'in fikrine geri dönmek zorunda kald. 1600'lü y llarda, talyan bilim adam Galileo (Galile), koku ve tad n maddeden kopan küçük parçac klar taraf ndan oluflturuldu unu söyledi. Ayn yüzy l n sonlar nda Robert Boyle (Rab rt Boyl), hava ve di er gazlar n çok küçük taneciklerden olufltu unu ileri sürdü. Atomla ilgili ilk deneysel düflünceleri ileri süren ngiliz bilim adam John Dalton (Can Dalt n) oldu. Dalton'dan önceki dönemlerde kimyac lar baz maddeleri daha basit maddelere ayr flt rmay baflarm fl, baz lar n baflaramam fllard. Örne- in; suyu hidrojen ve oksijene, tuzu sodyum ve klora, flekeri karbon ve suya ayr flt rabilmifllerdi. Fakat hidrojeni, oksijeni, sodyumu ve karbonu daha basit maddelere ayr flt ramam fllard. Basit maddelere ayr flt rabildiklerine bileflik, ayr flt - ramad klar na element demifllerdi. Bu çal flmalar araflt ran Dalton, kendi yapt - deneylerin sonuçlar n aç klayabilmek için bir model gelifltirdi. Model gelifltirme insanlar n soyut olaylar daha iyi anlayabilmek için baflvurduklar bir yoldur. Atomun Yap s Atomlar duyu organlar m zla veya di er araçlarla görülemeyecek kadar küçüktür. Ç plak gözle 10 4 m (0,0001 m) den daha küçük maddeleri göremeyiz. Ifl k mikroskobuyla ancak 10 7 m boyutundaki maddeleri görebiliriz. Atomlar n boyutlar bu de erlerden daha küçüktür (10 10 m). Henüz hiçbir mikroskopla tek bir atom gözlenememifltir. Bu nedenle atomun varl n ve yap s n, onu do rudan görerek aç klamak mümkün de ildir. Bu durumda atomun yap s n kavramak için deneylere dayal gözlemler yap l r. Gözlem sonuçlar yorumlanarak ak lc tahminlerde bulunulur ve atomun hayalî bir resmi çizilir. Bir olay veya olguyu aç klamak amac yla gözleme dayal olarak çizilen aç klay c flekillere model denir. Bilim adamlar modeller yard m yla birçok gerçe i aç klayabilmifltir. Modeller, do an n s rlar n çözme iddias nda olan insanlara her zaman yol gösterici olmufltur. Örne in; Dalton, kendi atom modelini aç klarken bilârdo topunu model olarak düflünmüfl ve bu toplar yard m yla bir bileflikle, bunu oluflturan elementler aras n- 63

daki kütle ba nt s n aç klam flt r. Bu model o gün için ve hatta bugün çok yararl olmas na ra men, günümüzün bilinen gerçeklerini aç klamakta s n rl d r ve yetersizdir. Dalton'un ileri sürdü ü model, o zamandan bu yana bilim adamlar nca birçok de iflikli e u rat lm fl ve gelifltirilmifltir. Dalton Atom Modeli Dalton'a göre bütün maddeler bilardo toplar gibi küçük, yo un ve bölünemez taneciklerden oluflmufltu. Dalton bu taneciklerin Democritus'in atom ad n verdi- i tanecikler oldu unu düflündü. Dalton, kimyasal tepkimeye kat lan maddelerin kütleleri aras ndaki ba nt y aç klad. Deneysel bulgular n aç klayabilmek için Dalton baz varsay mlarda bulunarak kendi ad yla bilinen Dalton atom modelini ileri sürdü. Bu modelin varsay mlar flöyle özetlenebilir: 1. Madde, çok küçük, yo un, bölünemez atomlardan oluflmufltur. 2. Bir elementin atomlar flekil, büyüklük, kütle ve özellik olarak birbirinin ayn d r. Elementlerin özelliklerindeki farkl l klar, atomlar n n farkl olmas ndan kaynaklan r. A elementi atomlar n n modeli B elementi atomlar n n modeli 3. Bir elementin kimyasal tepkimelere kat labilen en küçük parças atomdur. Tepkimelerde atomlar sadece yer de ifltirir. Bu nedenle tepkimelerde atomlar n say lar, cinsleri ve kütleleri korunur. 4. Farkl element atomlar n n belirli oranlarda birleflmesiyle moleküller oluflur. Bir bilefli in molekülleri birbirinin ayn d r. Dalton un öngördü ü atom modeli zamanla atomla ilgili elde edilen yeni bilgileri aç klamakta yetersiz kald. Günümüzde atom parçalanabilmekte ve bir elementin de iflik kütleli atomlara (izotoplara) sahip oldu u bilinmektedir. Dalton dan 50 y l sonra maddede atomdan daha küçük parçac klar n bulundu u görülmüfltür. Atom bu küçük taneciklerden oluflmaktad r. Atomun bölünebildi ini Becquerel (Bekerel) ve Madam Curie (Kuri) nin çal flmalar daha net olarak göstermifltir. 64

John Dalton (1766-1844) ngiltere de do du. Ça dafl atom kuram ile bilimde bir ç r açt. Atom konusundaki çal flmalar bugünkü bilgilerimizin temelini atm flt r. J.J.Thomson (1856-1940) ngiltere nin Manchester kenti yak nlar nda do du. Baflar l bir e itim gördü. Atomun yap - s ve atomu oluflturan parçac klar üzerinde çal flt. Bir atom modeli gelifltirdi. 1906 y l nda Nobel ödülü kazand. Dmitri Mendeleyev (1834-1907) Sibirya da do du. 14 kardeflin en küçü üydü. Elementlerin özellikleri aras ndaki iliflkiyi araflt rd. Bu iliflkileri gösteren periyodik cetveli haz rlad. Ernest Rutherford (1871-1937) Yeni Zelanda da do an bilim insan 1894 y l nda ngiltere ye J.J. Thomson un yan na geldi. Asl nda fizikçi olmas na karfl n kimya dal nda Nobel kazand. Bilime atom yap s ile ilgili katk da bulunmufltur. Marie Curie (1867-1934) Polonya n n Varflova kentinde do an Marie Sklodowska, ö renimini Fransa da yapt. 1895 y l nda Pierre Curie ile evlendi. Efliyle birlikte Polonyum ve radyum elementlerini keflfetti. 1903 te efli ve Henri Becquerel ile birlikte ilk Nobel ödülünü ald. 1911 y l nda yeniden Nobel kazand. ki kez Nobel Ödülü alan ilk kad n bilim insan olarak tarihe geçti. Henri Becquerel (1852-1908) Ünlü Frans z bilim insan uranyum e- lementi üzerinde çal flt. Elementin kendili inden fl nlar saçt n keflfetti. Pierre ve Marie Curie ile birlikte 1903 y l nda Nobel fizik ödülünü ald. 2. MADDEN N YAPISI VE ÖZELL KLER Çevremizde var olan her fley maddeden yap lm flt r. De iflik madde türlerinin kendilerine özgü özellikleri vard r. Ay rt edici özellik olarak bilinen bu özellikler yard m yla bir madde di er madde topluluklar ndan ayr labilir. Ar bir madde basit maddelere ayr flabiliyorsa bileflik, ayr flam yorsa elementtir. Karbon, iyot, hidrojen, oksijen birer elementtir. Sözü edilen bu maddeler hiçbir kimyasal teknikle ( s tma, elektroliz, baflka maddelerle etkilefltirme) daha basit maddelere ayr flt r lamaz. Bu elementlerin atomlar birbirinden farkl d r. 65

Günümüzün araflt rma teknikleri yard m yla 118 elementin varl belirlenmifltir. Bunlardan 91 tanesi do al, geriye kalan ise varl ancak laboratuvarlarda Hidrojen atom modeli anlafl labilen k sa ömürlü yapay elementlerdir. Bilim adamlar bu say n n ileride daha da artaca n tahmin etmektedir. Elementler do ada de iflik oranlarda bulunur. Elementlerden baz lar günlük yaflam m zda de iflik yerlerde kullan l r. Karbon atom modeli Oksijen atom modeli yot atom modeli Elementler; Ar maddelerdir. Tek bir cins atom içerirler. Homojendirler. Fiziksel ve kimyasal yollarla daha basit maddelere ayr flt r lamazlar. Belirli ay rt edici özellikleri vard r. Her element bir sembolle gösterilir. Metal, ametal ve yar metal olarak üç gruba ayr l rlar. Element nedir? A) çinde farkl cinste atom bulunan fakat saf olan maddedir. B) çinde yaln z bir cins atom olan saf maddedir. C) Bir maddenin bütün özelliklerini gösteren en küçük parças d r. D) Farkl maddelerin belirli oranlarda birleflmesiyle oluflan yeni maddedir. Elementlerden Bileflik Elde Edilmesi Eskiden bilim adamlar n n ayr flt rma (analiz) teknikleri ve kulland klar araç ve gereçler bugünkü kadar geliflmifl de ildi. Bu nedenle bugün bileflik olarak tan mlad m z birçok madde geçmiflte element olarak de erlendirilmiflti. Ar madde olan bileflikler kimyasal yöntemlerle daha basit ar maddelere ayr flabilmektedir. O hâlde bileflikler elementlerden oluflmufltur. Günümüzde bilinen elementlerin oluflturduklar bileflik say s dört milyondan fazlad r. Bir bilefli in elementlerinden ya da bilefliklerden oluflturulmas olay na sentez denir. Örne in; hidrojen ile oksijenden suyun oluflturulmas na suyun sentezi denir. 66

Yukar daki flekilde su, yandaki flekilde ise hidrojen ile iyot elementlerinin oluflturdu u bileflik modellerle gösterilmektedir. fiekilde görüldü ü gibi oksijen elementi sadece oksijen atomlar ndan, hidrojen elementi de sadece hidrojen atomlar ndan oluflmaktad r. Ancak su, hidrojen ve oksijen atomlar n içermektedir. Ayr ca suyun özellikleri hidrojen ve oksijenin özelliklerine benzemez. 2 hidrojen atomu + 2 iyot atomu Bilefliklerin Özellikleri Ar maddelerdir. Homojendirler. Kimyasal yollarla oluflurlar. Özellikleri kendisini oluflturan elementlerin özelliklerinden farkl d r. Örne in; su, kendisini oluflturan hidrojen ve oksijen elementlerinden farkl d r. Kimyasal yöntemlerle kendisini oluflturan elementlere ayr fl rlar. Bir bilefli i oluflturan elementlerin kütleleri aras nda sabit bir oran vard r. Belirli öz kütleleri, erime ve kaynama noktalar vard r. Erime ve kaynama süresince s cakl klar sabit kal r. Elementlerinden oluflurken ve elementlerine ayr fl rken enerji al flverifli olur. En az iki cins atom içerirler. Formüllerle gösterilirler. Bileflik formülleri bileflikteki elementlerin cinsini ve birleflme oran n belirtir. Hidrojen molekülü demir atomu demir- kükürt bilefli i kükürt atomu Oksijen molekülü Su molekülü Farkl elementler bir araya gelerek bileflikleri oluflturur. Afla dakilerden hangisi bilefliklerin özelliklerinden de ildir? A) Yap s nda farkl cins atom bulundurur. B) Bilefli in özelli i, bileflenlerin özellikleriyle ayn d r. C) Bileflenler, bileflik içerisinde daha kararl yap da bulunur. D) Bilefli i oluflturan elementler, belirli oranlarda birleflir. 67

Afla daki kutucuklarda baz modeller yer almaktad r. fiekillerin alt ndaki sorular kutucuk numaralar n kullanarak cevaplay n z. 1 2 3 4 5 6 7 8 a) çinde element modeli olan kutucuklar n numaralar :... b) çinde bileflik modeli olan kutucuklar n numaralar :... c) çinde moleküllerden oluflmufl madde modeli olan kutucuklar n numaralar :... ç) çinde molekülleri olmayan madde modeli olan kutucuklar n numaralar :... Afla dakilerden hangisi ayn cins atomlardan oluflmufltur? A) Element B) Çözelti C) Bileflik D) Kar fl m 3. MADDEN N DE fi M VE YAPISI Çevrenize bakt n zda birçok de iflmenin oldu unu görürsünüz. Suyun buharlaflt n, kar n eridi ini, balkon demirlerinin pasland n, yaz n elektrik ve telefon tellerinin uzad n gözlemiflsinizdir. Maddedeki bu tür de ifliklikler fiziksel ve kimyasal de iflmeler olarak gruplan r. a. Fiziksel De iflim Bir maddenin fiziksel hâli, rengi, kokusu, erime ve kaynama noktas, s iletkenli i, elektriksel iletkenli i, öz kütlesi, çözünürlü ü ve k r lganl gibi özelliklerine fiziksel özellikleri denir. Maddelerin bu özelliklerindeki de iflmelere de fiziksel de- iflmeler denir. Fiziksel de iflme yeni bir madde oluflumuna neden olmaz. Küp fleklindeki bir bak r örne ini döverek levha hâline, çekerek tel hâline getirebilirsiniz. Bir buz parças n s tarak s v hâle, hatta gaz hâline dönüfltürebilirsiniz. sterseniz bu buhar so utarak 68

önce su sonra buz elde edebilirsiniz. Gerek bak r gerekse buz örne inde bu maddelerin sadece görünümü ve fiziksel hâlleri de iflmifltir. Su, kat, s v, gaz hâllerinde yine sudur; bak r da gerek levha gerekse tel hâlinde iken yine bak rd r. Fiziksel de iflmelerde maddelerin kimyasal yap s de iflmez. Suyun buharlaflmas Kükürdün ezilmesi Afla dakilerden hangisi fiziksel de iflmedir? A) Odunun yanmas B) Suyun buharlaflmas C) Demirin paslanmas D) Üzüm suyunun sirkeleflmesi b. Kimyasal De iflim Odun yand nda ve demir pasland nda oluflan maddeler odun ve demire benzemez. Oluflan maddeler bir araya getirilirse tekrar odun ve demir elde edilemez. Maddelerin kendi özelliklerini kaybederek farkl özellikleri olan yeni maddelere dönüfltü ü de iflmelere kimyasal de iflme veya kimyasal tepkime denir. Demirin paslanmas, suyun oluflmas ya da ayr flmas, sütün ekflimesi, odunun yanmas, yapraklarda oluflan fotosentez olay kimyasal de iflmeye birer örnektir. Renk de ifliminin oldu u, s ve fl n aç a ç kt, gaz kabarc n n olufltu u de iflmeler genellikle kimyasal de iflmelerdir. Kimyasal de iflmeler geri dönüflümlü de ildir. 69

Kimyasal de iflmeler, fiziksel de iflmelere göre çok daha büyük enerji eflli inde gerçekleflir. Fiziksel de iflmelerde al nan veya verilen enerji sonucu maddenin tanecikleri aras ndaki uzakl k de iflir. Ancak kimyasal tepkimelerde al nan veya verilen enerji, ba lar n kopmas ve oluflmas nda kullan l r. Bu bak mdan kimyasal tepkimelere efllik eden enerji büyüktür. Kimyasal olay, maddenin kimyasal yap s nda oluflan de iflmelerdir. Bu tür de iflmeler, atomlar n veya moleküllerin birbirleriyle etkileflmesi sonucu gerçekleflir. Bir kimyasal tepkimede, tepkimeye giren maddelerdeki atomlar bir arada tutan ba lar genellikle kopar ve atomlar aras nda yeni ba lar oluflur. Bu da farkl özellikteki yeni maddelerin oluflmas demektir. Bir kesme flekeri küçük parçalara ay r rsak ya da su içinde çözersek özelli i de iflmez. Bunlar birer fiziksel de iflmedir. Ancak fleker yanan bir ateflin üzerine konursa ya da bir tüp içine konulup s t l rsa rengi siyahlafl r. Bu durumda flekerin özelli i de iflmifltir. fiekerden geriye siyah renkli karbon kalm flt r. Bu bir kimyasal de iflmedir. nsanlar günlük yaflamlar nda pek çok fiziksel ve kimyasal de iflim gerçeklefltirirler. Boya yapan badanac, yemek pifliren aflç, çamafl r y kayan bir kifli fiziksel ve kimyasal de iflim oluflturur. Bu ifllerin baz aflamalar fiziksel, baz lar ise kimyasald r. Süte maya kat larak yo urt elde edilmesi kimyasal, yo urttan ayran yap lmas ise fiziksel de iflmedir. Afla dakilerden hangisi kimyasal de iflme de ildir? A) Sütün ekflimesi B) fiekerin suda çözünmesi C) Yumurtan n bozulmas D) Yapra n çürümesi ç. Saf Maddeler ve Kar fl mlar n Yap s Do ada baz maddeler bir cins atom ya da molekülden oluflurken baz lar birden çok cinste tanecik içerirler. Buna göre maddeler, ar madde ve kar fl m olarak da s n fland r labilir. Element Ar Madde Bileflik MADDE Homojen kar fl m Kar fl m Heterojen kar fl m 70

Ayn cins atom ya da moleküllerden oluflan varl klara ar madde denir. Ar maddelerin çözünürlük, öz kütle, donma noktas, kaynama noktas gibi belli özellikleri vard r. Bir ar maddenin bu özellikleri baflka bir ar maddeninkinden farkl d r. Bu özelliklere ay rt edici özellikler denir. Ar maddeler; elementler ve birleflikler olarak ikiye ayr l r. Elementler ayn cins atomlardan oluflmufltur. Bunlar daha basit maddelere dönüfltürülemez. Birbiriyle birleflerek yine ar madde olan bileflikleri olufltururlar. Bileflikler farkl cins atom ya da atom gruplar ndan oluflur. Bunlar kendilerini oluflturan atomlara (elementlere) ayr flt r labilir. Elementler ister molekülsüz, isterse moleküllerden yap lm fl olsunlar saf madde olduklar kuflkusuz... Çevremizdeki varl klar n ço u iki veya daha çok maddeden oluflur. ki veya daha fazla maddenin oluflturdu u maddeler toplulu una kar fl m denir. Kar fl m oluflturan madde türlerinden her birine kar fl m n bilefleni ad verilir. Kar fl m oluflturan maddeler kar fl m içinde özelliklerini kaybetmezler, kimyasal bir de iflime u ramazlar. Yine ayn özellikteki maddelere ayr labilirler. Yaflant m zda vazgeçemeyece imiz maddelerin ço unu bu kar fl mlardan elde etmekteyiz. Kar fl mlar ikiye ayr l r. Homojen kar fl m, özellikleri (renk, koku, görünüfl, bileflenlerin da l m...) her yerinde ayn olan kar fl mlard r. Tuzlu su ve hava homojen kar fl mlara birer örnektir. Homojen kar fl mlara genelde çözelti ad verilir. Çözeltilerde, çözünen ve çözen olmak üzere iki madde vard r. Tuzlu suda, su çözen, tuz çözünendir. Çözeltiler homojen kar fl m olduklar için çözünen madde çözen içinde gözle görülemez. Saydam görünüfllüdür. fiekerli su, bir kat ile s v - dan oluflan bir çözelti iken 22 ayar alt n, alt n ve bak r gibi iki kat dan oluflan bir çözeltidir. Bileflenleri kat maddeler olan çözeltilere (homojen kar fl m) alafl m denir. Hava, bileflenleri gaz olan bir çözeltidir. Özellikleri her yerinde ayn olmayan kar fl mlara heterojen kar fl m denir. Zeytinya - su, ayran, süt, çamurlu su kar fl mlar heterojendir. Heterojen kar fl mlar, emülsiyon (s v -s v ), süspansiyon (kat -s v ), aerosol (ka- 71

t, s v -gaz) olarak üç gruba ayr l r. Zeytinya -su kar fl m emülsiyon, tebeflir tozusu kar fl m süspansiyon, spreyler ise aerosoldür. Bileflikler de saf maddelerdir. Bir kar fl m n madde modeli Afla daki maddeleri homojen ve heterojen olarak s n fland r n z. Varsa çözelti ve alafl mlar belirtiniz. a. Çay b. Deniz suyu c. Kolonya ç. 18 ayar alt n d. Çelik 4. MADDEN N F Z KSEL HÂLLER LE YAPISININ L fik S Maddeler hâllerine göre gruplanabilir. Çevremizde tüm maddeler ortam koflullar na ba l olarak üç hâlde bulunur, kat, s v ve gaz. Kat madde: Maddenin belirli bir flekli ve hacmi olan hâlidir. Kat y oluflturan tanecikler aras nda boflluklar çok azd r. Bu nedenle kat maddeler s - k flt r lamaz ve d fl etki olmaks z n flekilleri de ifltirilemez. Kat y oluflturan tanecikler öteleme hareketi yapamaz, ancak titreflim hareketi yapabilirler. Demir, tahta, buz birer kat madde örne idir. S v madde: Hacimleri belirli, flekilleri belirsiz madde hâlidir. Tanecikler aras nda az da olsa boflluk bulunur. Bu nedenle s v y oluflturan tanecikler birbirleri üzerinden kayarak hareket edebilir. Yani s v lar, ak flkand r ve içine konulduklar kab n doldurduklar k sm n n fleklini al r. Su, benzin, alkol... s v maddeye birer örnektir. Gaz madde: Maddenin belirli bir flekli olmayan hâlidir. Konulduklar kab n tümünü doldurarak fleklini al rlar. Gaz tanecikleri aras nda büyük boflluklar bulunur. Ak flkand rlar. Bir gaz n hacmi bulundu u kab n hacmine eflittir. Gazlar n hacimleri bas nç ve s cakl a ba l olarak de iflir. Hava, karbondioksit, oksijen birer gazd r. Ayn madde, s cakl na ba l olarak de iflik fiziksel hâllerde bulunabilir. Örne in; su 0 C tan düflük s cakl klarda kat, oda koflullar nda (25 C) s v, kaynarken buhar (gaz) hâlindedir. 72

Yukar daki kutucuklarda anlat lan olaylar okuyunuz. Alttaki bu olaylarla ilgili sorular, kutucuk numaralar n kullanarak yan tlay n z. a) çinde fiziksel de iflim anlat lan kutucuk numaralar :...... b) çinde kimyasal de iflim anlat lan kutucuk numaralar :... Yukar daki kavanozlarda çeflitli maddeler var. Maddenin cinsi kavanozun üzerinde yaz l d r. Alttaki özellikler hangisine ait ise bafl ndaki harfi o kavanozun içine yaz n z. a) Yap s, moleküllerden oluflmufl olabilir. b) De iflik cinsten atomlar içerir. c) Hacmi vard r. ç) Ayn cins atom içerir. d) Yaln z bir çeflit madde içeren saf maddedir. e) Kat, s v ya da gaz hâlinde olabilir. f) Yap s heterojendir. g) Kütlesi vard r. h) Yüz kadar farkl cins vard r. i) Fiziksel ve kimyasal de iflime u rayabilir. j) En az iki saf madde içerirler. k) De iflik cins atomlar n örgü fleklinde ba land bir yap s olabilir. 73