Yaralanma sıklığı, şiddeti ve yaralanmaya etki eden faktörler Doç.Dr.Mitat KOZ
Spor yaralanmalarının görülme sıklığı Bir toplum veya toplumun bir kısmında bir hastalığın yaygın bir göstergesi İnsidans"tır. Eğer biz hastalığı spor sakatlığı ile yer değiştirirsek, İnsidans bir peryodun başlangıcındaki toplam sporcu sayısına, (risk altındaki toplum) o özel dönemde ortaya çıkan yeni spor sakatlığı sayısının bölünmesi şeklinde belirlenebilir. İnsidans aynı zamanda bir risk hesabı da verir. Eğer biz hesaplanan rakamı 100 ile çarparsak % olarak hızları yada görülme sıklığını elde ederiz.
Sağlıklı bir istatistiksel araştırma çok sayıda olguya ait bilgilerin uzun süreli ve doğru olarak toplanabilmesine bağlıdır. Ayrıca, ülkede spor yapanların sayısı, bunların yaş ve cinsiyeti, sportif etkinliklerin yaygınlığı, şekli, yarışma koşulları, antrenman durumu, çevresel koşulların özellikleri (iklim, zemin, saha gereç vb.) istatistiksel bilgilerin değerlendirilmesinde önemli olan faktörlerdir. Ülkemizde bu konuda spora katılımla ortaya çıkan yaralanmalara ait yeterli sayıda ulusal istatistikler bulunmamaktadır.
Almanya'dan verebileceğimiz bir örnekte, 10 milyon kadar spor yapan bireyin % 1.5 oranında yaralanma sıklığı olduğu ve bu sayının yılda 75000 yaralanma olduğudur. Değişik ülkelerde yapılan çalışmalarda bir yıl içinde yaralanma olasılığının % 1-2 arasında olduğu bildirilmektedir. Başka bir deyişle her yüz sporcudan 1 yada 2'si yılda en az bir kez yaralanmaktadır
Yaralanmaların en sık görüldüğü spor dallan arasında takım oyunları içinde futbol dikkati çekmektedir. Ancak burada futbol oynayan kitlenin spor yapan çoğunluğu temsil ettiği göz önünde tutulmalıdır. Daha sonra ise dövüş sporları gelmektedir. Hafif yaralanmaların tüm olguların yarısından sorumlu olduğu, nadiren ölüm ile sonuçlanan durumların ortaya çıktığı düşünülürse diğer yaralanmaların orta ağırlıkta olduğu anlaşılacaktır.
Yabancı literatüre dayalı olarak sunulabilecek görülme sıklıkları yöntem farklılıkları nedeniyle çeşitlilikler göstermektedir. Ekonomik, sosyal ve tıbbi veri kaynaklarındaki farklılıklar yöntem zorlukları getirmektedir. Yaralanma sıklığının oyun veya antrenman süresine oranı karşılaştırabilir veriler elde edilmesi yönünden tercih edilen bir diğer yöntemdir. Genellikle oyun - antrenman süresi 1000 saat olarak dikkate alınmaktadır.
Yaş, cinsiyet ve spor dalı ayrı olarak değerlendirilmektedir. Ancak bayan ve erkeklerin yaralanma oranlarını karşılaştırabilecek sağlıklı veriler yoktur. Yarışma sporlarında yaralanmalar rekreasyonel etkinliklerden daha sık görülmektedir. Antrenör gözetiminde olmayan sporlara katılımda risk daha yüksektir. Çocuklar açısından durum, 12 yaşına kadar kız ve erkeklerde paralel olarak izlenmektedir. 12 yaşından sonra kız çocukların genellikle spora katılımı azalmaktadır. Yetişkinlerde olduğu gibi rölatif risk karşılaştırması yapmak zordur.
Futbolda sakatlık oranı nedir? 2004-2005 e Türkiye Süper Ligi verileri 406 profesyonel futbolcu 1 5 takım 9190 saat 820 si maç, 8370 i antrenman 330 adet sakatlık 142 si (% 42) maçta 188 i (% 57) antrenmanlar sırasında 11
Futbolda sakatlık oranı nedir? 1000 saatlik değerlendirmeye göre; Toplam sakatlık oranı 39.7/1000 saatti. 17,3/1000 maç, 22.4/1000 ise antrenman, Uluslararası ortalama verilere göre Toplam sakatlık oranı 24/1000 saat, 16/1000 maçta, 8/1000 antrenmanda. Bu oranlarla karşılaştırıldığında hem maçlarda gelişen sakatlıkların hem de antrenmanlarda gelişen sakatlıkların ülkemizde yüksek olduğu görülüyor. 12
Dünyada durum nasıl? Türkiye Süper Ligi 2002 Dünya Kupası 2004 Avrupa Şamp. Temas ile oluşan sakatlık Temas Olmaksızın oluşan sakatlık 30,72 73 59 69,27 27 41 13
YARALANMANIN CİDDİYETİ Spor yaralanmaları olayını anlayabilmek için yalnız spor sakatlığı ve insidansın iyi bir tanımına değil, fakat aynı zamanda verimli ve pratik olarak yaralanmaların derecelendirilmesine de ihtiyaç duymaktayız. Akut veya kronik olarak karşılaşılan spor yaralanmaları ciddiyet derecesine göre üç şekilde görülmektedir. HAFİF 1. derece: 1-7 gün kadar etkinliklere katılamama ORTA 2. derece : 7-21 gün kadar etkinliklere katılamama CİDDİ 3. derece : 21 günden daha uzun etkinliklere katılamama ya da kalıcı yaralanma durumudur
Kronik yaralanmalar genellikle tekrarlayan ve iç (kemik stres kırıkları, tendinozisler gibi), akut yaralanmalar ise tek ve dış kökenli travmalara (hematom, kemik kırıkları gibi) bağlıdır. Spor yalanmalarının ciddiyetinin yorumlanabilmesi için bazı faktörlerin detaylı olarak incelenmesi gerekmektedir;
Spor yaralanmalarının Ciddiyeti Burada altı önemli faktör vardır. 1- Spor yaralanmasının tabiatı, 2- Tedavinin şekli ve süresi, 3- Spordan uzak kalınan süre, 4- Kaybedilen işgünü, 5- Kalıcı hasar ve 6- Maliyet.
Spor yaralanmalarının Tabiatı Tıbbi tanı açısından yaralanmanın tipini anlıyoruz. Thomdike (1962, Lysens 1984'de) aşağıdaki kategorileri vermektedir: Sprain (eklem kapsülü ve ligamanların burkulması), strain (kas ve tendonlarm zedelenmesi), kontüzyon (çürük ve bereler), yarı çıkık ve çıkıklar, kırıklar (kemiklerin), abrazyon (sıyrıklar), laserasyon (açık yara), enfeksiyon veya inflamasyon ve sarsıntı.
Yaralanmanın tabiatı hangi tür yardımın seçileceğini (tıbbi veya başka tür) tayin eder. Yaralanmaların türü açısından ciddiyeti yapılan spor branşına göre farklılıklar gösterir. Yaralanmalarının ciddiyetinin kaydedilmesi göreceli olarak daha ciddi yaralanmaların ayırtedilmesini sağlar.
Tedavinin şekli ve süresi: Tedavinin şekli ve süresi üzerine olan bilgiler özellikle de yaralanmanın ciddiyetinin daha hassas şekilde belirlenmesi ve özellikle hangi tıbbi araçlar ve personel ile tedavi metodlarının kullanıldığı sorusuna cevap verebilir. Tıbbi tedavinin maliyeti hesaplanabilir ve değişik tedavilerin verimi karşılaştırabilir.
Spordan uzak kalma süresi: Bir yaralanmadan sonra bireylerin bakış açısına göre mümkün olduğu kadar spora çabuk geri dönüş önemlidir. Günümüzde kişilerin rahatlaması - gevşemesinde spor önemli bir yer tutmaktadır ve böylece spor yaralanmaları ile insanların zihinsel sağlıkları da etkilenmektedir. Spordan uzak kalınan süre psiko-sosyal yaklaşım yönünden de önemli bir faktördür. Spordan uzak kalınan sürenin uzaması kişisel olarak, yaralanmanın en önemli sonucunun bir göstergesi olmaktadır.
Kaybedilen iş günü : Tıbbi tedavinin maliyeti gibi, kaybedilen işgünü süresi de toplumda spor yaralanmalarının parasal sonuçlarının bir göstergesini vermektedir. Bununla birlikte şurası unutulmamalıdır ki, sportif aktiviteler aynı zamanda işçileri fiziksel ve zihinsel yönden genel olarak iyileştirerek hastalık nedeni ile işten uzaklaşmayı azaltabilir. Sportif aktivitelerin işgücü kaybı üzerine olumlu ve olumsuz etkilerinin kâr-zarar analizinin yapılmasına ihtiyaç vardır Benzer bir analiz tıbbi maliyetler içinde yapılmalıdır. Sprenson a göre spor yaralanmalarının sosyoekonomik olumsuz etkileri olumlu etkileri ile karşılaştırıldığında ihmal edilebilir düzeydedir.
Kalıcı Hasar : Spor yaralanmalarının büyük bir çoğunluğu kalıcı bir sakatlık bırakmaksızın iyileşir. Ciddi yaralanmalar Örneğin kırıklar, bağ ve tendon zedelenmeleri ve eklem içi zedelenmeler, omurga yaralanmaları ve göz yaralanmaları kalıcı hasar bırakabilir (sekel bulgular). Bir yaralanmanın oluşma anı ile sporcunun tıbbi yardım aldığı an arasında aşırı gecikme sakatlığı arttırabilir.
Eğer sekel bulguları hafif ise bu sportif aktivitenin seviyesini değiştirmeye neden olabilir. Bununla beraber bazı durumlarda sporcu sporu tamamen bırakmak yerine bir başka sporu seçmek zorunda kalabilir. Çok ciddi fiziksel yaralanma kalıcı sakatlık veya ölüme neden olabilir Böylece kişinin çalışma kapasitesini azaltabilir veya ortadan kaldırabilir. Bu nedenle önlem alırken öncelik sporda en yaygın rastlanılan yaralanmalara yönelik önlemlere verilmelidir.
Yaralanmalarının Maliyeti: 1- Direkt maliyetler: Örneğin tıbbi tedavinin maliyeti (teşhis, muayene ücretleri, röntgen giderleri, ilaç giderleri gibi) ve, Bir futbol yaralanmasının tıbbi tedavi harcamasının yaklaşık 150 dolar olduğunu belirtmiştir. 2- Dolaylı maliyetler: Üreticilikten, hastalık ve ölümlere bağlı olarak artan kayıplar yoluyla (işgünü kaybı, yaralanma veya ölüme bağlı nedenler).
Bir başka maliyet hesabı şekli de hesaplanabilen ve hesaplanamayan sosyal maliyetlerdir. Hesaplanabilen maliyetler sigorta ve kanuni giderleri içerir. Hesaplanamayan maliyetler ise kişinin veya ailesinin psiko-sosyal yaşamı üzerine spor yaralanmalarının zararlı etkileri. Ekonomik bağımlılığa düşmek, sosyal statü kaybı, sosyal pozisyon kaybı veya izolasyon. Bu maliyetler ancak bir dereceye kadar yaşamın kalitesi hesaplanabiliyorsa hesaplanabilir niteliğe sahiptir.
Spor yaralanmalarının nedenleri (risk faktörleri) Travmaya yol açabilen, iyi tanımlandığında engellenmesi mümkün olabilen ve çoğu zaman çok yönlü bir şekilde, konumuz özelinde yaralanmaya etki eden (ancak genel olarak çeşitli sağlık sorunlarına) risk faktörleri iç ve dış olmak üzere iki ana grupta toplanmaktadır.
Risk Faktörleri
GENEL FİZİKSEL UYGUNLUK: Kondisyon olarak isimlendirilen ve spor için gerekli fiziksel ve zihinsel temel öğelerdir. Bu, antrenman kuramı ve uygulamasında temel bir konudur. Gerek yüksek performansa ulaşmada, gerekse sakatlıkların önlenmesinde tartışmasız olarak önemi büyüktür. Genel fiziksel uygunluk öğelerini (parametre) şu şekilde sıralamak mümkündür : a) Kuvvet, b) Sürat, c) Dayanıklılık, d) Beceri, e) Esneklik,
DAYANIKLILIK-YORGUNLUK Spor yaralanmaları içinde dayanıklılığın önemi daha farklı bir özellik taşır. Yapılacak işin gerektirdiği kapasite yorgunluk döneminde düşüş gösterir. Genel ya da lokal yorgunluk olarak görülen bu durumun, bütün spor dallan için dayanıklılık çalışmaları ile düzeltilmesi gerekir. Ayrıca tüm sporlarda ısınmanın, kondüsyon yetersizliğinde lokal yorgunluğa neden olabileceği düşünülmelidir.
Özet olarak, sporda genel fiziksel uygunluğu, performans antrenmanları için gerekli temel öğeler şeklinde düşünürken, bu çalışmalar ya da yarışma koşullarındaki zorlanmalarda yaralanma durumunun ortaya çıkmaması için sahip olunması gereken nitelikler olarak da ele alınmalıdır.
HAVA KOŞULARI-1 (ÇEVRESEL KOŞULLAR) Spor yaralanmalarında ortaya çıkış nedeni olabilecek doğal çevre koşullarından iklim başta gelmektedir. Ani ısı farklılıklarının performansı düşürebileceği gibi, ısınmayı geciktirmesi ve soğumayı çabuklaştırması nedeniyle yaralanmalara yol açar. Dağcılıkta önemli boyutlara varan hava değişiklikleri olabilir. Çok sıcak ortamda uzun süren, dayanıklılığı ilgilendiren spor branşlarında sorun olasılığı yüksektir..
İnsan yapısı çevre koşulları (spor alanı, sahası, zemini) Her türlü tesis. Spor yapılan alanın uygunluğu, zeminin düzgünlüğü, eldiven, kayak takımı, eskrim başlığı, bisiklet parkurunun durumu, sporcu sağlığı için ekip ve diğer olanakların yeterliliği sayılabilecekler arasındadır
Deformiteler Anatomik farklılıklar ve bozukluklar olarak niteleyebileceğimiz deformiteler sakatlığın ortaya çıkmasında rol oynayabilmektedir. Asimetriler, kemik anomalileri, eklem yapı bozuklukları bunların arasındadır.
Ayak ve bacak anomalileri: Yanlış yürüme ve koşma mekaniği birikici etki ile kas ve bağlarda zorlanma, kopma gibi sorunlara yol açabilir. Çoğunlukla kullanılan ayakkabının uygun olmamasının yürüyüş ve koşu tekniğini bozucu etkisi vardır. Diz ekleminde içe (valgus) veya dışa (varus) dönük durumlar hareketlerde stresin eşit dağılımını bozacağından yaralanma nedeni olabilir. Menisküsler eklem yüzeyleri arasında baskıda kalır, yan bağlar daha fazla zorlanır.
Omurga anomalileri Sırt ve boyun omurlarında normalin üzerinde eğrilik olması (kifoz), kürek kemiklerinin dışa kayması ve göğüsün düzleşmesini dolayısı ile göğüs (pektoral) kaslarının işlevsel açısının daralmasını getirir. Omuz ekleminin etkinliği azalır.
Bel çukurunun artması (lordoz) ise kalça ve kasık ağrıları ile ortaya çıkan sorunların nedeni olabilir. Bacak arka grup kas (hamstring) yaralanmalarının yine bu vücut anomalisi ile ilgisi olduğu belirtilmektedır.
Omurların yan (lateral) diziliş bozukluğuna ise skolyoz adı verilmektedir. Omurlar epifizit veya bursit gibi sorunlara maruz kalabilirler. Skolyoz aynı zamanda bacak uzunluğunda eşitsizlik olmasına yol açabilir.
Cinsiyet
Psikososyal durumun yaralanmayla ilişkisi konusunda yapılan araştırmalarda, yaşam değişim olaylarının, A tipi davranış özelliğinin, yüksek anlık kaygının, yüksek derecede içe veya dışa dönüklüğün, zayıf hareket ve reaksiyon zamanının, aşırı korunmuşluğun ve bağımlılığın, düşük özgüvenin, çok yüksek ya da düşük ağrı toleransının, depresyonun, sportif ortamda kontrol kaybının yaralanmaya zemin hazırladığı bulunmuştur.
Risk Faktörleri
SPOR YARALANMALARININ SINIFLANDIRILMASI 1-SEBEPLERİNE GÖRE 2-YARALANAN DOKU TİPİNE GÖRE
I-PRİMER YARALANMA A-Direk veya ekstrinsik yaralanma; Çarpışma,çarpma,travma, eklem yaralanması, cilt ve kas hasarlanması olabilir B-İndirek veya İntrinsik yaralanma; Yetersiz germe antrenmanlarına bağlı kas hasarları
I-PRİMER YARALANMA C-Aşırı kullanım(overuse) Akut tekrarlayan sürtünme İliotibial bant sendromu Semimembranöz bursit Kronik tekrarlayan sürtünme Aşil tendiniti,osgood-schlatter hst. Stres kırıkları Adolesan erkek çocuklarında kötü zemin kötü ayakkabı medial arkus strain
II-SEKONDER YARALANMA A-Kısa süreli; Öncesinde iyi tedavi edilmemiş bir yaralanma vardır. tibia ve metatarsal kemiklerdeki stres kırıkları B-Uzun süreli; Dejeneratif diz osteoartriti Krusiat bağ yırtığı Menisküs hasarı
DOKU TİPLERİNE GÖRE YARALANMALAR I-Yumuşak doku yaralanmaları; Cilt ve derin fasya Kas- tendon, tendon-iskelet bileşim noktaları Eklemler ve ilişkili birimler; dislokasyon,subluksasyon bursit,sinovit,tenosinovit
II-Sert doku yaralanmaları; Kemik kırıkları Periostit Stres kırıkları Hyalin membran yaralanmaları
III-Özel doku ve organ yaralanmaları; Beyin, periferik sinirler Göz,burun,sinüsler,larinks,dişler Toraks, Abdomen, Pelvis