DİŞ KÖK GELİŞİMİNİN CİNSİYET TAYİNİNDE KULLANILABİLİRLİĞİ

T.C Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp Anabilim Dalı DİŞ KÖK GELİŞİMİNİN CİNSİYET TAYİNİNDE KULLANILABİLİRLİĞİ BİTİRME TEZİ Stj. Diş Hekimi: Ömer Kazım TOPRAK Danışman Öğretim Üyesi: Prof. Dr. Aytaç KOÇAK İZMİR-2013

T.C Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp Anabilim Dalı DİŞ KÖK GELİŞİMİNİN CİNSİYET TAYİNİNDE KULLANILABİLİRLİĞİ BİTİRME TEZİ Stj. Diş Hekimi: Ömer Kazım TOPRAK Danışman Öğretim Üyesi: Prof. Dr. Aytaç KOÇAK İZMİR-2013

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ 1. GİRİŞ VE AMAÇ 2. DİŞ GELİŞİMİNİN BAŞLANGICI 2 2.1. Diş gelişim safhaları... 3 2.2. Pulpa oraganının gelişimi....5 2.3. Dentinogenezis....7 2.4. Amelogenezis... 9 2.5. Kron maturasyonu....10 2.6. Kök gelişimi....12 2.6.1. Tek kök oluşumu.. 13 2.6.2. Birden fazla kökün oluşumu....14 3. MATÜR DİŞ ANATOMİSİ..15 4. GEREÇ YÖNTEM...15 5. BULGULAR.23 5.1. Ortalama uzunluk.....23 6. TARTIŞMA..25 7. SONUÇ.....26 8. ÖZET.26 9. KAYNAKLAR..31

ÖNSÖZ Diş kök gelişimin cinsiyet tayininde kullanılabilirliği konulu tezimi hazırlarken yardımlarını esirgemeyen değerli hocam sayın Prof.Dr. Aytaç KOÇAK a, eğitim ve öğretim hayatım boyunca maddi ve manevi desteğini esirgemeyen aileme teşekkürü bir borç bilirim. İzmir- 2013 Stj. Diş Hekimi Ömer Kazım TOPRAK

1. GİRİŞ VE AMAÇ Kız ve erkek çocuklar arasındaki fiziksel, bilişsel, duygusal ve sosyal yönden farklar vardır. Bu farklar annedeki ovumun babanın sperm hücreleri ile fertilize olduğu anda başlar ve hayat boyu devam eder. Gelişim anlamında kesinlikle en etkileyici dönem hamileliğin başından üç yaşa kadar olan dönemdir. Fiziksel, duygusal, sosyal, bilişsel gibi çeşitli yönlerden kızlar erkeklerden daha erken gelişirler, aradaki mesafe gittikçe açılarak ergenlik dönemine kadar devam eder. Aradaki fark 6 yaşlarında ortalama 6 aylıkken ergenlikte 2 yıla kadar çıkmaktadır. Ergenlikten sonra bu fark yavaş yavaş azalır. Çalışmanın amacı, kız ve erkeklerin gelişimdeki farklılıkların diş gelişimi üzerinde olan etkisini araştırmak, oluşan farklıkların cinsiyet tayininde kullanılabilirliğini belirlemektir. Bu amaçla; alt 1. molar dişlerin mezyal kök uzunlukları ölçümünün cinsiyet tayininde kullanılabilirliği tartışılmıştır.

2. DİŞ GELİŞİMİNİN BAŞLANGICI Dişler; mine organının geliştiği oral epitel hücreleri ve dental papilla hücrelerinin çoğaldığı mezenşimal hücrelerden olmak üzere 2 tip hücreden gelişir. Mine; mine organından, dentin ise dental papilla hücrelerinden gelişir. Epitel ve mezenşim hücrelerinin interaksiyonu dişlerin formasyonunda önemlidir (1, 2, 3, 4). Baş ve boyundaki krista nöralis hücreleri mezenşim hücreleriyle eş anlamlıdır. Bu hücreler epitel hücreleriyle birlikte dişlerin gelişimine ve tükürük bezlerinin gelişimine katılırlar. Aynı zamanda yüzün kemik, kıkırdak, sinir ve kaslarının formasyonunda rol oynarlar. Krista nöralis hücrelerinin rolü tam olarak bilinmemektedir, ancak nöral boğumlardan çıkarak baş ve çene kısmına göç ettikleri ve fonksiyonlarına başladıkları bilinmektedir. Krista nöralis hücreleri epitel hücrelerini indükleyerek oral epitel hücrelerinin prolifere olmasını sağlar ve bunun sonucu olarak dental lamina gelişir. Bu diş gelişimine ait ilk belirtidir. Dental lamina, mandibula ve maksilla boyunca, alttaki mezenşim dokusuna invaginasyonunu gerçekleştirir. Dental lamina üzerinde, süt dişi tomurcuklarının oluşacağı 20 alan belirir. Bu tomurcuklardan daha sonra süt dişleri gelişir. Dental lamina rehberliğinde aynı zamanda 32 daimi dişin tomurcuğu da gelişir. Alttan gelen daimi kesici diş germleri süt kesicilerin lingualinde gelişmeye başlar. Daimi dişlerin geliştiği dental laminanın lingual uzantısına daimi diş laminası denir. Üzerinde süt dişi germleri bulunduran dental lamina posteriora doğru gelişimine devam eder ve daimi dişler bu laminanın arka bölümünde ve 2. süt azıların distalinde oluşan dental laminadan gelişir. Dental laminadan gelişen son diş doğumdan 15 yıl sonra gelişmeye başlayan 3. molar diştir. Bu dişler 2

süt dişleri olmadığı için daimi diş laminasından değil genel laminadan gelişir. Böylece dental lamina, prenatal 6.haftadan başlayarak doğumdan sonra 15. yıla kadar 52 dişin gelişiminden sorumludur. Süt dişlerinin tomurcukları anteroposterior yönde gelişir. Bu sebeple ön dişlerin gelişimi arka dişlere göre daha ilerdedir. Süt dişleri gelişip sürmeye başladıktan sonra daimi dişlerin tomurcukları daha yeni gelişmeye başlar (1, 2, 3, 4, 5). 2.1. DİŞ GELİŞİM SAFHALARI Bir dişin oluşması her ne kadar devamlılık gösterse de özellikleri farklı olan bazı safhalar gözlenir. Bu safhalar; tomurcuk, takke ve çan safhasıdır. Diş gelişim sırasında mine organının aldığı şekillere göre safhalar isimlendirilir (6, 7, 8, 9). Tomurcuk safhasında (Şekil 1) epitel hücreleri komşu mezenşim hücrelerine doğru prolifere olur ve mine organı oluşur (Şekil 1). Epitelyal omurcuk yavaş yavaş konkav yüzey oluşturarak mine organı take safhasına geçer (Şekil 2). Bu safhada mine organı ve dental papilla bulunur ve bu yapılar dental folikül ile çevrilidir. Mine organı ve bitişiğinde bulunan dental papilla çoğalarak çan safhasına geçerler (Şekil 3 4). Bu safhada mine organı konveks yüzeyde dış mine epitel hücrelerine konkav yüzeyde ise iç mine epitel hücrelerine, stratum intermediuma ve mine organının geri kalan kısmını oluşturan yıldızsı retikulum hücrelerine diferansiye olur (Şekil 5). Bu diferensiasyon safhasıdır ve 2 özellik gösterir. İç mine epitel hücreleri gelecekteki diş kronunun şeklini belirler ve ameloblastlara farklılaşır. Bu ameloblastlar gelecekteki mine hücrelerini oluşturur. Çan safhasında 3

dental papillanın çevresindeki hücreler odontoblastlara farklılaşarak dentini oluştururlar (Şekil 5) (1, 2, 3, 4, 5, 9, 10). Şekil 1: Tomurcuk safhası; E-mine organı, P-dental papilla, S-yüzey epiteli Şekil 2: a) Takke safhası, b) Geç çan safhasında dental laminanın parçalanması (a) (b) Şekil 3: a) Erken çan safhası, b) Çan safhası, c) Geç çan safhası (a) (b) (c) 4

2.2. PULPA ORGANININ GELİŞİMİ Genç dental papilla dişin çevresindeki dokulara göre daha yoğun hücrelerle çevrilidir. Yüksek hücre yoğunluğu papillanın büyümesine ve bölünmesine neden olur. Böylece mine organın büyüme hızıyla arasındaki hızı koruyacaktır. Pulpanın ortasında birkaç büyük kan damarı ve çevresinde küçük kan damarları görünür. Diş gelişimi sırasında az sayıda küçük sinirler eşlik eder. Dişlerin sürmeye başlamasıyla ve fonksiyona geçmesiyle birlikte büyük miyelinli sinirler pulpada artar. Dental papillanın periferindeki hücreler farklılaşarak ameloblastlara dönüşürler. Özetle; dental papilla hücreleri ilk olarak iç mine epitel hücrelerini indükleyerek odontoblastlara dönüşmesini sağlarlar. Odontoblastlar mine oluşumundan önce dentini oluşturmaya hazır hale gelirler (9, 10). 5

Şekil 4: Diş gelişimine ait safhaların şematik görüntüsü ab- ameloblast bm- bazal membran cb- sementoblast de- dental epitelyum dp- dental papilla ds- dental sak dt- dentin ek- mine knotu ob- odontoblast oe- oral epitel oee- dış mine epiteli pa- preameloblast pd- periodontal ligament si- stratum intermedium sr- stratum retikulare iee- iç mine epitel hücreleri inisiasyon safhası geç çan safhası (diferansiasyon) tomurcuk safhası sekretuar faz takke safhası çan safhası 6

2.3. DENTİNOGENEZİS Odontoblastların dentin formasyonuna başladıkları sürece, dentinogenezis denir. Dental papilla dentin ile çevrili hale gelerek pulpa adını alır. Dentini oluşturan odontoblastlar pulpanın etrafında yer alarak dentin matriksini salgılarlar. Odontoblastlar pulpaya doğru ilerledikçe kollagen fibril ve organik madde yapısındaki predentin çökelmeye başlar (Şekil 5). Şekil 5: Dental dokuların gelişimi 1-ameloblast, 2-mine, 3-predentin (dentin), 4-odontoblast, 5-pulpa Odontoblastlar fonksiyona geçince hücre çekirdekleri hücrede bazal membrana doğru hareket eder ve diğer hücre organelleri belirgin hale gelir. Bu hücreler dış veziküller ile hücrenin apikalinde ve hücre boyunca protein salgılarlar. Dentin matriksi ilk depolandığı zaman kollagen mineralize değildir ve predentin olarak tanımlanır. Kollagen matriks şekillenirken odontoblastlar mine-dentin bağlantısının oluşacağı yöne doğru hareket ederler. Dentinogenezis 2 fazda gerçekleşir; 1) Kollagen matriksinin oluşumu 2) Trikalsiyum fosfat (hidroksiapatit )kristallerinin depozisyonu 7

İnisyal kalsifikasyon yüzeyde veziküller içinde kristaller ve kollagen fibriller görünümündedir. Kristaller fibrillerin uzun aksı doğrultusunda dizilirler, büyürler, dağılırlar ve predentini, dentine dönüştürürler. Sadece pulpa sınırında kalsifiye olmamış kollagen matriks bandı bulunur. Matriks oluşumu sürecinde yapıda ve ve mineralizasyon süreçleri yakından ilişkilidir. Mineralizasyon dentindeki mineral yoğunluğu kademeli olarak artar. Kollagen henüz mineralize olmamış predentin günlük olarak birikir. Önceden oluşan kısımlar kalsifiye olarak dentini oluşturur. Dentini formasyonu tabakalar (inkremental) halinde gerçekleşir. İnkremental çizgi, dişin sert dokularında ve kemikte günlük birikime bağlı olarak oluşan mikroskobik görünümündeki çizgiye verilen addır. Kron oluşumu ve erüpsiyonu esnasında günde 4µ dentin oluşurken dişin okluzyona ulaşmasından sonra günde 1µ dan az dentin oluşur. Dentinin tabakalar şeklinde depolanması ve mineralizasyonu minedentin sınırında pulpa boynuzlarına tekabül eden kısımda başlar, tüberküllerde ritmik olarak devam eder ve kron tamamlanıncaya kadar sürer. Kök gelişimi dişlerin sürmesi esnasında ve sonrasında devam eder (9, 10, 11). 8

2.4. AMELOGENEZİS Mine-dentin sınırında dentinin birkaç mikrometre birikiminden sonra ameloblastlar mine depozisyonuna başlar. Çan safhasında iç mine hücreleri farklılaşarak silindirik şekle dönüşürler ve aktif sekretuar ameloblastlara dönüşürler. Ameloblastalar diferansiye olur ve fonksiyonel fazlara geçiş yaparlar. Bu fazlar; 1) Morfogenez 2) Organizasyon ve diferansiasyon 3) Sekresyon 4) Maturasyon 5) Proteksiyon Sekresyon safhası sırasında ameloblastların apikalinde Tomes uzantıları (kısa konik uzantılar) gelişir. Hücre ve Tomes uzantıları arasında bağlantı kompleksi oluşur, buna terminal bar aparatı denir. Bu bağlantı ile komşu hücreler arasında ilişki korunur. Ameloblastlar uzadıkça endoplazmatik retikulumda matriks sentez edilir golgi aparatına gönderilir ve membran granüllerinde paketlenir. Veziküller hücrelerin apikaline doğru hareket ettikçe içerikleri dışa çıkar ve mine-dentin sınırında depolanır. Dentin yüzeyinde depolanan ilk mine, mine-dentin bağlantısını oluşturur. Matriks oluşumu mine-dentin sınırı boyunca bir büyüme merkezinden başlar ve krona doğru lateral yönde devam eder. Ameloblastlar sekresyona başlayınca üstte bulunan stratum intermedium hücreleri büyür ve iğ şeklinde olan hücreler piramit şeklini alır. Bu hücreler mine formasyonu sırasında ameloblastlar ile yakın ilişkidedir. Bu 9

iki tip epitelyal hücre desmozomlar ile tutunurlar. Mine gelişimi için gerekli maddeler dış mine epitelinden kan damarları ile gelir ve stratum retikularede (Şekil 6) filtre edilerek önce stratum intermedium hücrelerine daha sonra da bir mine proteini olan amelogeninin sentez edileceği ameloblastlara aktarılırlar (1, 3, 4, 5). Şekil 6: Mine organı 1-iç mine epitel hücreleri 2-dental papilla 3-dış mine epitel hücreleri 4-stratum retikulare 5-dental folikul 6-oral kavıte epiteli 2.5. KRON MATÜRASYONU Amelogeninin depozisyonundan kısa bir süre sonra matriks mineralize olmaya başlar. Minerallere ait küçük kristaller hızlıca boyuna ve enine büyürler. Mineral miktarının inisiyal depozisyonu, total mineralizasyonun yaklaşık %25 ini oluşturur. %75 i inisiyal depozisyondan daha uzakta büyüyen kristaller tarafından oluşturulur (%5 i ise sudur). Minenin 10

mineralizasyonu matriks depozisyonunu takip eder. İlk matriks depozisyonu mine-dentin sınırında oluşur. Matriks oluşumu ve mineralizasyon tüberkül tepelerinden başlar ve lateral yönde krona doğru devam eder. En sonunda kronun servikal bölgesi mineralize olur. Oluşan olgun mine proteinine enamelin adı verilir. Minenin mineral içeriği dentinden daha üstündür. Dentinde mineral içeriği %69 iken, minenin yaklaşık %96 dır. Tüm vücut dokularında en yüksek konsantrasyonda mineral minede bulunur. Yüksek mineral içeriğinden dolayı maturasyon sırasında nerdeyse suyun tamamı ve organik maddeler kaybolur. Ameloblastlar matriks depozisyon fazını tamamlandıktan sonra terminal bar aparatı kaybolur ve mine pürüzsüz hale gelir. Bu fazda ameloblastların fonksiyonları ve görünümleri değişir, hücrelerin apikal sonlanmaları mine yüzeyi boyunca büzülürler. Ameloblastların boyları ve içindeki organellerin sayısı azalır. Mine matürasyon safhasına eriştikten sonra, ameloblastlar mineden suyu ve organik matriksi absorbe etmek için daha aktif hale gelirler. Minede mineral içeriğinin artması protein ve sıvı kaybına bağlıdır. Bu değişim süreci tüm minede maturasyon safhasında meydana gelir ancak bu son fazla sınırlı değildir dişler sürdükten sonra bile minedeki mineralizasyon devam eder (3, 5, 6). Son olarak ameloblastlar mine yüzeyinde organik kütikülü salgılarlar ve mineyi hemidesmozomlar ile bu organik örtüye bağlarlar. Hemidesmozom bağlantılar ameloblastlar tarafından gelişir. Kütikülün gerçekleştiği faz ameloblast fonksiyonlarının koruyucu fazı olarak tanımlanır. Ameloblastlar fonksiyonlarını tamamlamadan önce tüberküllerde mine kalınlığını tamamlar. Mineralizasyon ilk olarak kronlarda başlar servikal kısım en son mineralize 11

olur. Tüberkül tepelerindeki mine matriksinin inkremental depozisyonu ile hacmi artar (Şekil 7). Kronların hacmi iç mine epitel hücrelerinin tüberküller arasındaki proliferasyonu ile artar. Kron boyundaki artış ameloblastların iferansiasyonunu takiben mine formasyonu ile gerçekleşir. Mine gelişiminin başlamasından formasyonu tamamlanıncaya kadar kronun hacmi 4 kat artar. Minenin tamamlanması mineral içeriğine ve kron hacmine bakılarak belirtilir. Mineralizasyonun son safhasını takiben ameloblastlar primer kütikülü sekrete ederler (12, 13, 14). Şekil 7: Mine depozisyonu 1-dış mine epiteli 2-pulpa 3-ameloblast 4-mine 5-dentin 6-odontoblast 2.6. KÖK GELİŞİMİ Kron oluşumunu tamamladıktan sonra iç ve dış mine epitel hücreleri bir araya gelerek Hertwig epitel düğümü adı verilen birleşme alanını oluştururlar. Servikal bölgede bir kıvrım oluşur ve buradan hücrelerin aşağıya prolifere olması sonucu iki katlı hücre tabakasından oluşan kök kını (Hertwig epitel kını) oluşur. İç mine epitel hücreleri kronda mine formasyonu için 12

ameloblastları indüklerken, kökte odontoblastları indükler ve kök dentininin oluşmasını sağlar. Kök kını sement ve minenin birleştiği yerde gelişmeye başlar ve kökü oluşturmak için uzar. Kökün uzunluğu, kurvatürü, kalınlığı, sayısı bu hücrelere ve yakınındaki pulpa mezenşim hücreleri ile olan interaksiyonuna bağlıdır. Kök kınının iç kısmındaki hücreler odontoblastları dentin yapımı için stimüle ederken, dışındaki hücreler kök yüzeyinde kütiküler membranı (enameloid) oluşturmak için birikir. Bundan sonra kök kını parçalanmaya başlar, rezorbe olur. Kök kını uzamaya devam ederken en uçta pulpaya doğru yaklaşık 45 derecelik bir kıvrım yapar. Bu bölgeye epitelyal diyafram denir. Epitelyal diyafram pulpanın apikal kısmını kuşatır ve burası daha sonra apikal kısmı oluşturur. Kök kını uzarken odontoblastlar pulpal sınır boyunca dentin üretirler. Bu, kronda oluşan dentinin kökteki devamıdır. Dentin krondan epitelyal diyaframa doğru gittikçe daralır. Kök pulpasında hücre sayısı artarak pulpa proliferasyon zonu meydana gelir. Kök oluşumu tamamlanıncaya ve apikal foramen 1-3 mm olana kadar dentinogenezis devam eder. Kök uzunluğu arttıkça diş sürmeye devam eder böylece kök için yer sağlanmış olur. Kökün uzaması ve diş sürmesi aynı oranda gerçekleşir (4, 6, 15). 2.6.1 TEK KÖK OLUŞUMU Tek köklü dişlerde kök kını epitel hücrelerinin dentin ve pulpayı tüp şeklinde kuşatmasıyla oluşur. Kök kını üzerinde enameloid tabakası oluştuktan kısa bir süre sonra kök kını parçalanır. Bunun sonunda kök dentin dıştaki mezenşim ile temasa geçer, onu indükleyip sementoblastlara dönüşür ve sementoid sekresyonu başlar. Sementoid non-kalsifiyedir ama 13

kısa bir süre sonra mineralize olur ve olgun sement oluşur. Kök kını devamlılık göstermez dentin yapımı başlayınca kının tabakaları hızlıca rezorbe olur. Ancak epitelyal diyafram kök tamamlanıncaya kadar varlığını sürdürür (1, 4, 5). 2.6.2 BİRDEN FAZLA KÖKÜN OLUŞUMU Çoklu köklerin oluşumu furkasyon oluşumu başlayana kadar tek kök oluşumuna benzer. 2 veya daha fazla alanda epitelyal diyafram hücreleri karşı taraftaki uzantıları ile kontağa gelene kadar aşırı miktarda büyürler. Bu uzantılar kaynaşır ve tek bir yerdeki açıklık 2 veya 3 açıklığa bölünür. Epitelyal diyafram her açıklığın çevresini kuşatır ve her kök aynı oranda büyümeye devam eder. Çoklu köklerde her kök tek kökmüş gibi gelişir. Kök kını parçalandıktan sonra ve epitel kılıfları kök yüzeyinden rezorbe olduktan sonra kök yüzeyinde sement formasyonu başlar. Mine-sement sınırındaki sement aselüler, diş sürdükten sonra kök apeksinde gelişen sement selülerdir. Sement kemik veya dentin gibi tabakalar halinde oluşur. Sementsadece tamirin gerekli olduğu durumlarda aktif hale geçer onun dışında durgundur (1, 2, 5). 14

3. MATÜR DİŞ ANATOMİSİ Şekil 8: Gelişimini tamamlamış alt 1. Molar diş 4. GEREÇ VE YÖNTEM Bu çalışmada Ege Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Ağız, Diş ve Çene Radyolojisi Anabilim Dalı nın radyografi arşivinden yararlanılmıştır. Çalışmada alt 1. molar dişlerinin kök gelişimini tamamlamış, kök anomalisi olmayan ve 1. molar dişlerinden kök kanal tedavisi görmemiş elli kız elli erkek çocuk hastanın panaromik filmleri kullanılmıştır. Hastaların cinsiyetleri ve 1. molar dişlerinin meyzal kök uzunlukları kaydedilmiştir. Çalışmaya önce panaromik filmlerin aynı ölçekte olması için ölçeklendirme ile başlanmıştır. Ölçeklendirme ve kesin ölçüm için AutoCAD 15

2013 programından yararlanılmıştır. Her radyografinin aynı ölçekte olmasını sağlamak amacıyla alt 1.molar dişlerin kron boyutları 3 cm olarak sabitlenip bütün radyografiler bu şekilde ölçeklendirilmiştir. Kron boyu için mezyobukkal tüberkülün en uç noktası ve mine-sement sınırı referans noktası olarak kabul edilmiştir. İlk işlem radyografileri çalışma programına çağırmaktır. Bunun için INSERT sekmesinden Raster image Reference seçilir. Dosyadan radyografi seçilir ve çalışma ekranına çağırılır (Şekil 9). Şekil 9: Resimlerin çağırılması Resim çağırma işleminden sonra alt 1. molar dişlerin kron boylarını ölçmek için Aligned butonu seçilir ve kron boyu referans noktalarından belirlenir. Bu buton yatay ölçmeyi sağlayacağı için devrik dişlerde de işlem kolaylığı sağlamak amacıyla seçilmiştir (Şekil 10 11). 16

Şekil 10: ALİGNED seçimi Şekil 11: Kron boyu belirlenmesi Kron boyu belirlenmesinden sonra kron boyunu 3 cm olarak sabitleme ve ölçeklendirme işlemlerine geçilir. Bunun için ilk yapılacak işlem kırmızı renk ile belirlenen kron boyu doğrultusunda gerçek boyutu 3 cm olan bir çizgi çizmektir. İlk olarak kırmızı çizgi araç çubuğundan seçilir (Şekil 12). Klavyeden L (line) ve ENTER komutu verilir. 17

Şekil 12: Kırmızı seçimi Tüberkülün en uç noktası seçildikten sonra doğrultu ayarlanır ve çıkan komut başlığına 3 cm lik çizgi komutu verilir ve kırmızı çizgi çizilmiş olur (Şekil 13-14). Şekil 13: LİNE komutu ve doğrultu seçimi 18

Şekil 14: 3 cm lik kırmızı çizgi görünümü İlk aşamada belirlenen kron boyunun 3 cm olarak ayarlanması için klavyeden SC (scale) komutu verilir ve sürükle bırak işlemi ile tüm resim seçilir (Şekil 15-16). Şekil 15 : SC komutu 19

Şekil 16 : Resim seçimi Sonra tekrardan tüberkülün en uç noktası (çalışma ekranında base point yazacaktır) tıklanır ve ve klavyeden R ve ENTER komutları verilir (Şekil 17). Bundan sonra yapılacak işlem mine-sement sınırındaki siyah çizginin (end point) kırmızı çizginin bitim noktasına taşımasıdır. Siyah çizgi ucu tıklanır ve kırmızı çizgi bitim noktasına gelinerek burada ikinci tıklama yapılır. Bu şekilde bütün resim kronu 3 cm olan 1. Alt molar dişe göre ölçeklendirilmiş olur (Şekil 18-19-20). Şekil 17 : R komutu 20

Şekil 18: Siyah çizginin (end point) seçilmesi Şekil 19: Kırmızı noktanın bitimine taşınması Şekil 20 :Ölçeklendirme 21

Bütün bu ölçeklenirme işlemlerinden sonra ölçüm için Aligned yeniden seçilir ve ölçüm yapılır. Ölçüm için referans noktalar mine sement sınırı ve radyolojik apekstir (Şekil 21). Şekil 21 : Kök boyu ölçümü 22

5. BULGULAR 5.1 ORTALAMA UZUNLUK Bu yöntemle her hastanın kök boyu 3 kere ölçülmüş ve ortalaması alınmıştır (Tablo 1-2). Tablo 1: Kız ölçüm ortalaması Kız 1.ölçüm Kız 2.ölçüm Kız 3.ölçüm Kız ölçüm ortalaması Kız 1. ölçüm Kız 2.ölçüm Kız 3.ölçüm 1 4,93 4,9 4,91 4,91 26 5,68 5,74 5,89 5,77 2 5,29 5,25 5,3 5,28 27 4,91 4,97 5,11 4,99 3 4,62 4,62 4,61 4,61 28 6,03 6,1 6,05 6,06 4 4,7 4,7 4,7 4,7 29 5,42 5,48 5,57 5,49 5 5,73 5,65 5,71 5,69 30 5,21 5,2 5,31 5,24 6 5,85 5,8 5,79 5,81 31 5,87 5,71 5,74 5,77 7 6,18 6,2 6,05 6,14 32 6,55 6,21 6,39 6,38 8 6,15 6,07 6,24 6,15 33 4,78 4,75 4,84 4,79 9 5,71 5,87 5,83 5,8 34 7,14 7,01 7,2 7,11 10 6,45 6,13 6,42 6,33 35 6,36 6,61 6,54 6,5 11 8,63 8,3 8,41 8,44 36 5,86 5,85 5,79 5,83 12 6,93 6,83 6,91 6,89 37 5,23 5,19 5,31 5,24 13 6,3 6,11 6,32 6,24 38 5,35 5,35 5,39 5,36 14 7,01 7,1 6,97 7,02 39 6,21 6,44 6,23 6,29 15 9,01 8,64 8,77 8,8 40 5,77 5,9 5,93 5,86 16 5,79 5,71 6,04 5,84 41 7,38 7,31 7,2 7,29 17 5,44 5,3 5,35 5,36 42 5,49 5,29 5,31 5,36 18 6,71 6,43 6,4 6,51 43 6,11 6,2 6,15 6,15 19 7,11 7,18 7 7,09 44 6,63 6,44 6,6 6,55 20 5,01 5,13 5,1 5,08 45 5,88 5,9 5,67 5,81 21 4,76 4,8 4,91 4,82 46 5,67 5,83 5,79 5,76 22 5,28 5,4 5,44 5,37 47 7,29 7,45 7,39 7,37 23 5,85 5,93 5,95 5,91 48 5,61 5,94 5,87 5,8 24 7,17 6,98 7,1 7,08 49 6,89 6,46 6,72 6,69 25 6,23 6,28 6,2 6,23 50 7,15 7,47 7,31 7,31 genel ort. Kız ölçüm ortalaması 6,06 23

Tablo 2: Erkek ölçüm ortalaması Erkek 1.ölçüm Erkek 2.ölçüm Erkek 3.ölçüm Erkek ölçüm ortalaması Erkek 1.ölçüm Erkek 2.ölçüm Erkek 3.ölçüm 1 6,35 6,41 6,45 6,4 26 5,37 5,59 5,41 5,45 2 7,37 7,56 7,33 7,42 27 6,38 6,2 6,27 6,28 3 6,41 6,34 6,49 6,41 28 5,08 5,36 5,11 5,18 4 4,72 4,65 4,53 4,63 29 6,22 6,26 6,23 6,23 5 5,15 5,07 5,01 5,07 30 7,13 6,89 6,94 6,98 6 6,69 6,84 6,43 6,65 31 6,34 6,11 6,16 6,2 7 8,95 8,73 8,78 4,63 32 7,45 7,61 7,66 7,57 8 5 5,13 5,17 5,1 33 5,89 5,74 5,8 5,81 9 5,62 5,62 5,66 5,63 34 6,11 6 6,05 6,05 10 6,48 6,31 6,56 6,45 35 6,77 6,52 6,59 6,62 11 7,18 7,23 7,45 7,28 36 5,32 5,51 5,34 5,39 12 7,81 7,67 7,65 7,71 37 6,39 6,07 6,18 6,21 13 8,16 8,53 8,41 8,36 38 7,46 7,57 7,32 7,45 14 6,64 6,34 6,77 6,58 39 6,45 6,71 6,68 6,61 15 6,31 6,04 6,29 6,21 40 4,87 4,9 4,78 4,85 16 5,71 5,5 5,76 5,65 41 5,01 5,17 5,48 5,22 17 6,3 6,33 6,3 6,31 42 7,37 7,11 7,19 7,22 18 6,91 7,05 6,96 6,97 43 6,53 6,67 6,32 6,5 19 5,35 5,43 5,11 5,29 44 6,97 6,86 7,03 6,95 20 6,24 6,67 6,34 6,41 45 5,41 5,37 5,28 5,35 21 5,83 5,34 5,44 5,53 46 5,21 5,14 5,35 5,23 22 6,93 6,87 6,73 6,84 47 6,06 5,95 5,91 5,97 23 5,73 5,83 5,47 5,67 48 7,34 7,78 7,42 7,51 24 6,42 6,11 6,06 6,19 49 6,35 6,09 6,15 6,19 25 5,24 5,23 5,12 5,19 50 6,57 6,23 6,34 6,38 genel ort 6,2 Erkek ölçüm ortalaması 24

Belirlenen ortalamalar ile kız ve erkeklerin ortalama değerleri arasında istatistiksel anlamda önemli bir farkın olup olmadığını %5 yanılma payı ile hesaplanmış ve İstatistik testine göre; ( t hesaplanan t tablo(98,0.05) ) yani ortalama uzunluklar arasındaki değer farkı tablo değerinden (kritik değer) küçük olduğu saptanmış böylece kızların ortalama değeri ile erkeklerin ortalama değeri arasında istatistiki bakımdan önemli bir fark bulunmamıştır. 6. TARTIŞMA Çevresel, yapısal ve kalıtsal etkenlere gelişmenin başlama yaşı cinsiyet, ırk, iklim ve çevre koşulları, beslenme ve kalıtsal özelliklere bağlı olarak her çocukta farklı şekilde seyredebilir. Kız çocukları, erkeklerden ortalama 2 yıl önce ergenlik dönemine girmektedir. Ergenlik döneminde, cinsel gelişme kızlarda 10, erkeklerde 12 yaş civarında başlar. Sıcak iklimler ve deniz seviyesinde yaşayan topluluklarda ergenliğe girme soğuk iklimlerde ve yüksek rakımlı yerlerde yaşayanlara göre daha erken başlar. Bu dönemde salgılanan hormonların etkisiyle, hızlı boy ve kilo artışı, vücut oranlarında değişiklikler ile cinsiyet özellikleri ortaya çıkar. İlk diş çıkarma zamanı daha çok ırsi eğilimlere bağlıdır yani sizin veya eşinizin dişleri erkenden çıkmışsa bebeğinizde de aynı şekilde olması olasıdır. Ancak bu konuyla ilgili ülkemizde yapılmış kapsamlı bir çalışma bulumamaktadır. Çalışmamız da rutin olarak hastaneye baş vuran ve gelişim dönemini tamamlamamış hastalardan yararlanılmıştır. Çalışmamızın verilerine göre kabul edilen kron boyutunda erkek hastaların kök uzunluklarının ortalaması 25

6,20 cm, kız hastalarının kök uzunluklarının ortalaması ise 6.06 cm olarak belirlenmiştir. İstatistiksel olarak cinsiyetler arasında anlamlı bir fark yoktur. 7. SONUÇ Diş gelişimi üzerinde hormonların, enfeksiyonların ve ilaçların, vitaminlerin, çevresel faktörlerin ve genetiğin etkisi azımsanmayacak kadar yüksektir. Bu gibi etkenler diş gelişim mekanizmasını etkileyerek sürme zamanıda değişikliklere ve gelişim anomalilerinin oluşmasına neden olmaktadır.. Çalışmada da görüldüğü gibi, kız ve erkeklerde diş gelişim ölçümleri birbirine yakın bulunmuştur. Diş boyutlarındaki saptanan minimal farklılığın sebebi ise genetiğe bağlandığı ve ırsi bir paralellik gösterdiği kabul edilmiştir.bu nedenle kök uzunluklarına göre cinsiyet tayini yapmak araştırıcıları hatalı sonuçlara götürebilir. 8. ÖZET Bu çalışmada Ege Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Ağız, Diş ve çene Radyolojisi Anabilim dalının radyografi arşivinden yararlanılmıştır. Çalışmada alt 1. molar dişlerinin kök gelişimini tamamlamış, kök anomalisi olmayan ve 1. molar dişlerinden kök kanal tedavisi görmemiş 50 kız 50 erkek çocuk hastanın panaromik filmleri kullanılmıştır. 26

Alt 1. molar dişlerin kron boyutları 3cm olarak sabitlenip bütün radyografiler bu şekilde ölçeklendirilmiştir. Kron boyu için mezyo-bukkal tüberkülün en uç noktası ve mine-sement sınırı referans noktası olarak kabul edilmiştir. AutoCAD ile her hastanın kök boyu 3 kere ölçülmüş ve ortalaması alınmıştır. İstatistik sonucuna göre hesaplanan değer tablo değerinden (kritik değer) küçük olduğu için hipotez testi reddedilememiştir. Böylece kızların ortalama değeri ile erkeklerin ortalama değeri arasında istatistiki bakımdan önemli bir fark bulunmamaktadır. 27

9. KAYNAKLAR 1) Bhaskar, S. N. Development and growth of the teeth, 1986, 11, 22-7 2) Avery, J. K. Oral development and histology, 1988, 13-2, 144 3) Baume, L. J. The biology of pulp and dentine 1980, 25-3, 42-7 4) Tencate, A.R. Oral histology, development, structure and function 1989, 9-2, 301-04 5) Scott, J. H, Symons, N. İntroduction to dental anatomy 1974 6) Welbury, R. R., Paeditiatric dentistry, 1986,4, 200-15 7) Crawford,P.J.M and Aldred M.J. X-linked amelogenesis imperfectapresentation 1992 8) Witkop.C.J.Jr. Amelogenesis imerfecta, dentinogenesis imperfecta and dentin dysplasia, Journal of Oral pathology 1992, 17, 547-53 9) Langman, J, Sadler T.W. Langman s medikal embriyoloji 1979, 11,176-83 10) Avery,J.K.,Essentials of Oral Histology and Embryology A clinical Approch 1980 11) Knell B, Ruhstaller P, Schmeling A. Dental age diagnostics by means of radiographical evaluation of the growth stages of lower wisdom teeth, International Journal of Legal Medicine, 2009, 123-6, 465-469 12) Selvig, K.A. The fine structure of human cementum, Acta OndontolScand 1965, 23, 423 41 28

13) Aldred, M.J. Unusual dentinal changes in dentinogenesis imperfecta associated with osteogenesis imperfecta, Oral Surg Oral Med Oral Pathol, 1992, 461 64 14) Fitzgerald, C, Rose, J.C. Dental Development and Subadult Age Assessment Using the Microstructural Growth Markers of Teeth, in Biological Anthropology of the Human Skeleton 2000, 10, 456-471 15) Thesleff I. The genetic basis of tooth development and dental defects, American Journal of Medical Genetics 2006, 140, 2530-2535 29