Rus Dış Politikasında Dış Ruslar Argümanın Kullanımı

Rus Dış Politikasında Dış Ruslar Argümanın Kullanımı Rus Dış Politikasında Dış Ruslar Argümanın Kullanımı Dicle SASAOĞLU 25 Aralık 1991 tarihinde Mihail Gorbaçov un Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği ndeki devlet başkanlığı görevinden istifa etmesi hem ülkenin kaderini hem de uluslararası ilişkilerin gidişatını değiştirmiştir. 8 Aralık 1991 de Rusya Federasyonu, Ukrayna ve Beyaz Rusya tarafından imzalanan Minsk Antlaşması ile Bağımsız Devletler Topluluğu nun (BDT) temelleri atılmış ve toplulukta yer alan devletler Rusya nın nüfuz alanına girmiştir.1 II. Dünya Savaşı nın sonundan itibaren dünya siyasetini şekillendiren iki süper güçten biri olan SSCB nin yok oluşu, uluslararası sistemde bir kırılma yaratmış ve dengeleri Amerika Birleşik Devletleri lehine değiştirmiştir. Sovyetler Birliği nin uluslararası arenadan çekilmesinin ardından Rusya Federasyonu Sovyetlerin mirasçısı olarak kabul edilmiştir. Dolayısıyla Rusya, SSCB nin yokluğunda eski Sovyet vatandaşlarını korumayı ve deyim yerindeyse onlara ağabeylik yapmayı görev edinmiştir. Bu noktada karşımıza dış Ruslar kavramı çıkmaktadır. Rusya nın toprakları dışında yaşayan Rus nüfus olarak tanımlanabilen bu kavram, temelinde Rusların azınlık olma durumlarını 1 Bkz. Fuad Hüseynov, Bağımsız Devletler Topluluğu nun Oluşumunun Hukuki Boyutu, (2003): 387-401, http://dergiler.ankara. edu.tr/dergiler/38/280/2544.pdf, (Erişim: ve azınlık olarak yaşadıkları sorunları ifade etmektedir.2 Dış Ruslar kavramı, Rusya nın Rus azınlığın bulunduğu ülkelere yönelik politikasını da yakından ilgilendirmektedir. Zira dış Ruslar Rusya tarafından zaman zaman ciddi bir dış politika aracı olarak kullanılmaktadır. Bugün ise eski Sovyet coğrafyasında yaşayan Ruslar Baltık ülkelerindeki toplam nüfus içinde %56.8lik bir orana sahiptir.3 [Letonya da %26,2 (567 bin), Estonya da %24,8 (311 bin), 2 Yıldırım Deniz, Dış Ruslar, http://www. kentgazetesi.com/yazi.php?y=2952&z=39, (Erişim: 3Ülkelerin nüfus sayıları ve Rus azınlık oranları için bkz. https://www.cia.gov/library/ publications/the-world-factbook/, (Erişim: Litvanya da %5,8 (203 bin)]. Ruslar Moldova da nüfusun %5,9 luk (201 bin/transdinyester de 165 bin), Ukrayna da %17,3 lük (7,8 milyon) Beyaz Rusya da ise %8,3 lük (yaklaşık 800 bin) kısmını oluşturmaktadır. Orta Asya da da aynı şekilde toplam nüfus içinde Ruslar %46,4 gibi yüksek bir orana sahiptir. [Kazakistan da %23,3 (3,8 milyon), Özbekistan da %5,5 (1,6 milyon), Kırgızistan da %12,5 (700 bin), Türkmenistan da %4 (206 bin), Tacikistan da % 1,1 (90 bin)]. Güney Kafkasya ülkelerinde yaşayan Ruslar ise toplam nüfusun %3,3 ünü teşkil etmektedir. [Azerbaycan da %1,3 (125 bin), Gürcistan da %1,5 (75 bin), Ermenistan da ise %0,5 (11 bin)]. 1

1989 yılındaki verilere göre, Eski Sovyet Cumhuriyetleri nde yaşayan Rus nüfusun yüzdesi: Neticede günümüzdeki verilere bakıldığında anavatanları dışında yaşayan yaklaşık 23 milyonluk bir Rus nüfustan bahsedilmektedir. 1991 deki verilere kıyasla bugün dış Rusların sayısında bir azalma göze çarpmaktadır. Bunun sebebi, Putin yönetiminin bu nüfusu Rusya ya çekmeye yönelik konut, iş ve kredi teşvikleri sağlama gibi ekonomik iyileştirmeler yapmayı planlamasıdır. 4 Hatta 2006 yılında St. Petersburg da gerçekleştirilen ilk Dünya Rusları Konferansı nda konuşan Putin, bu konudaki çalışmaları koordine etmek üzere bir komisyon kurulduğunu açıklamıştır. 5 Ancak Putin in ülke dışındaki Rus nüfusu geri döndürme çabalarının aksine, Rus diasporasının Rusya ya geri dönmeyip bulundukları ülkelerde kalmasının Moskova nın çıkarları açısından daha yararlı olacağı yönünde yorumlar yapılmaktadır. 6 Bu yorumlara göre Rus diasporası dış politikada etkinliği arttıracak bir koz, Rusya nın 4 Putin in Dış Ruslar Hamlesi, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/ story/2006/10/061024_russia_language.shtml, (Erişim: 5 A.g.m., s.y. Nüfus (Bin) Ruslar (%) Rusya 147,002 81,5 Ukrayna 51,452 22,1 Beyaz Rusya 10,152 13,2 Özbekistan 19,810 8,3 Kazakistan 16,464 37,8 Azerbaycan 7,021 5,6 Moldovya 4,335 13,8 Kırgızistan 4,258 31,5 Tacikistan 5,093 23,5 Ermenistan 3,305 2,6 Türkmenistan 2,537 9,5 Gürcistan 5,401 8,1 Litvanya 3,675 9,4 Letonya 2,667 34,0 Estonya 1,565 30,3 SSCB Toplam 285,743 50,8 Kaynak: Gülden Ayman, Dünün Efendileri Bugünün Azınlıkları: Eski Sovyet Topraklarındaki Ruslar, İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No: 9, (Ekim 1994): 9, http://dergipark.ulakbim.gov.tr/iusiyasal/article/view/1023012148, (Erişim: 14.01.2015) 6 Neil Melvin, Russians Beyond Russia: The Politics of National Identity, (London: The Royal Institute of International Affairs, 1995), 14-15, https://books.google. com.tr/books?id=wl4ceph19tqc&pg=pa14&dq=sergei+stankevich +and+russian+foreign+policy+and+russian+diaspora&hl=tr&sa=x&ei =s3vpvkamkofyarpbgtgl&ved=0cdkq6aewba#v=onepage&q=r ussians&f=false, (Erişim: 02.02.2015). devletlerin iç işlerine müdahalesini meşrulaştıracak bir araç olarak kullanılabilir. Rusya nın yakın çevre politikası 1990 lı yıllar boyunca ABD nin hegemon güç olduğu ve tek kutupluluğa doğru evrilen süreçte, Rusya Federasyonu hala güçlü bir aktör/rakip olduğunu ispatlama çabasına girmiştir. Bu doğrultuda Rusya, SSCB den ayrılan devletlerin adeta hamisi olma yolunda politikalar izlenmiştir. Bu doğrultuda uluslararası ilişkilerin gidişatını yönlendirme gücüne sahip olmak isteyen Rusya, dış politikasını hem uzak çevre hem de yakın çevre anlayışına göre şekillendirmiştir. Rus dış politikasının yakın çevresini eski Sovyetler Birliği üyesi devletler oluştururken; uzak çevresini ise Slav ülkeleri, Ortadoğu daki eski sosyalist kökenli devletler, Suriye ve İran oluşturmaktadır. 7 Rusya nın yakın çevre politikasında etnik Ruslar, Rusya nın bu ülkelerle ilişkisinde önemli bir yere sahip olmuştur. Yakın çevre (blizhneye zarubezhiye) tabiri Ruslar tarafından, 1991 yılından itibaren bağımsızlıklarını ilan eden 15 eski Sovyetler Birliği üyesi devletleri ifade etmek için kullanılmaktadır. 8 Rusya Federasyonu yakın çevre politikasına paralel olarak, BDT üyesi devletler ile ekonomik, siyasi ve askeri alanlarda yakınlaşmayı hedeflemektedir ki bu hedef doğrultusunda yakın çevre politikası tek taraflı nükleer güç kullanımını da içermektedir. Rusya nın bu politikasının etki alanları Orta Asya, Baltıklar ve Kafkas Cumhuriyetleri, Beyaz Rusya, Moldova ve Ukrayna olarak kategorize edilebilir. 9 Sovyetler Birliği nin parçalanması, kendini SSCB nin ardılı olarak gören Rusya yı uluslararası alanda var olma ve gücünü ispatlama ihtiyacına yöneltmiştir. Bu bağlamda, Rusya Federasyonu nun ilk Başkanı Boris Yeltsin in göreve geldiği zaman izlediği politika, iç siyasette yaşanan sorunlar ve ekonominin kötü gidişatı nedeniyle Batı eksenli olmuştur. 10 Batı yanlısı grubun dış politika anlayışında emperyalist eğilimlerin aksine, ABD ve Batı ile ilişkilerin iyileştirilmesi, işbirliği alanlarının yaratılması ve uluslararası kurumlara 7 Bora Bayraktar, Rusya Türkiye ye ne karşılık verecek?, http:// tr.euronews.com/2012/10/19/rusya-turkiye-ye-ne-karsilik-verecek/, (Erişim: 26.01.2015). 8 Regional Policies, http://countrystudies.us/russia/79.htm, (Erişim: 9 Görkem Öztürk, Rusya nın Yakın Çevre Politikası, 2011, http:// www.aksitarih.com/rusyanin-yakin-cevre-politikasi.html, (Erişim: 10 İlyas Kamalov, Rusya nın Orta Asya Politikaları-Rapor, No: 2, (Haziran 2011): 18-19, Ankara, Ahmet Yesevi Üniversitesi, http://yayinlar.yesevi.edu.tr/static/kitaplar/rusya_ortaasya_raporu.pdf, (Erişim: 2

Kaynak: CIA World Factbook. The Washington Post. Published on May 17, 2014 üyelik hedeflenmiştir. 11 Rusya nın böyle bir dış politika izlemesi uluslararası ilişkileri realist açıdan yorumlayan kesimleri rahatsız etmiştir. Onlara göre, Batı ya ve uluslararası kuruluşlara aşırı güvenmek Rusya için bir güvenlik zafiyeti oluşturmaktadır. 12 Bu zafiyetin giderilmesinin tek yolu olarak ise Rusya nın emperyal kimliğine dönmesi görülmektedir. Bu noktada Kremlin yönetiminin eski Sovyet Cumhuriyetleri nde nüfuzunu kaybetmeye başlaması buna mukabil Washington un Orta Asya ya ilgisinin artması ve bölgedeki ekonomik ve siyasi istikrarsızlık Avrasyacıların eleştirilerinde haklı olduklarını göstermeleri için bir fırsat yaratmıştır. Bu fırsat Rusya nın yakın çevresine karşı izlediği dış politikasında değişimin yolunu aralamıştır. 1992 yılının sonlarına doğru Rus dış politikasında bir dönüşüm dikkat çekmektedir. Bu dönemde yayınlanan Rusya Federasyonu Dış Politika Doktrini ile dış politikanın öncelikleri belirlenmiş ve Rusya gözünü arka bahçesi olarak gördüğü topraklara çevirmiştir. 13 Bu doktrin çerçevesinde açıklanan öncelikler şunlardır: 1) BDT çerçevesi içinde ve 11 Hannes Adomayt, Kontseptualynıye Napravleniya Vneşney Politiki Rossiyi, Vneşnyaya Politika Rossiyi: Ot Yeltsina k Putinu, ed. Srefan Kroytsberger-Sabine Grabovski-Yutta Unzer, Kiyev, (2002): 15, aktrn. Kamalov, Rusya nın Orta Asya, 19. 12 Hüseyin Uysal, Tarihi Süreç İçerisinde Yeni Avrasyacılık, 8, https://www.academia.edu/4638290/yeni_ Avrasyac%C4%B1l%C4%B1k_Makale, (Erişim: 02.02.2015). 13 Dov Lynch, Russian Peacekeeping Strategies in the CIS: The Cases of Moldova, Georgia and Tajikistan, (USA: St. Martin s Press Inc., 2000), 38-42. esas olarak ikili ilişkiler temelinde olmak üzere bağımsızlığını yeni kazanmış devletler ile siyasi, iktisadi ve askeri işbirliğini derinleştirme, 2) Bağımsızlığını yeni kazanmış devletlerin alt yapısını genişletme ve güçlendirme, 3) Yeni bağımsız devletlerin her biri ile Rusya vatandaşlarının haklarının korunması konusunda anlaşmalar yapılması, 4) BDT sınırlarının müşterek olarak korunması. 14 Rusya Federasyonu nun yakın çevre politikasını şekillendiren belge ise 1993 yılında açıklanan Askeri Doktrindir. Bu doktrinde, eski Sovyet toprakları Rusya Federasyonu nun ekonomi ve güvenlik açısından hayati çıkar alanı olarak kabul edilmiş ve böylece Rusya ya bu coğrafyayı denetleme imkânı sunulmuştur. 15 Kolektif savunma anlayışını anımsatır bir biçimde bu doktrinde belirtilen şey, Rusya nın ulusal güvenlik alanı olarak addettiği Kafkaslara ya da Orta Asya ya yapılacak herhangi bir saldırının Rusya Federasyonu na karşı yapılmış sayılacağı ve bu doğrultuda cevap verileceğidir. 16 Bu doğrultuda Rusya, güvenlik gerekçesiyle Kafkaslarda ve Orta Asya da askeri üsler kurabilmiştir ki bu üsler eski Sovyet devletlerinin bazıları, örneğin Gürcistan tarafından devlet egemenliğine bir tehdit olarak 14 Oktay F. Tanrısever, Rusya Federasyonu nun Orta Asya-Kafkasya Politikası: Yakın Çevre Doktrini nin İflası, Mustafa Aydın (der.), Küresel Politikada Orta Asya, (Ankara: Nobel Yayınları): 45. 15 2 Kasım 1993 tarihli Rus Askeri Doktrini için bkz. https://www. fas.org/nuke/guide/russia/doctrine/russia-mil-doc.html, (Erişim: 16 A.g.m., s.y. 3

addedilmiş ve Rusya ile sorunlar yaşanmasına neden olmuştur. 17 Yeltsin sonrasında göreve gelen Vladimir Putin döneminde Rus dış politikası revize edilmiştir. Bu dönemdeki dış politika anlayışında Rusya nın uluslararası alandaki konumunu güçlendirmek, Rusya nın çıkarları doğrultusunda uluslararası siyaseti etkilemeye çalışmak, Rusçayı ve dış Rusların haklarını korumak gibi öncelikler yer almaktadır. 18 Öyle ki Putin 2006 yılında Petersburg daki Dünya Rusları Konferansı nda yaptığı konuşmasında Rusçanın korunması ve kullanım alanının geliştirilmesi çağrısında bulunmuştur. 19 Bu durumda Rusçanın dış Ruslar üzerinden bir soft power (yumuşak güç) aracı olarak kullanıldığı söylenebilir. SSCB nin hüküm sürdüğü topraklar Rusya tarafından neredeyse lebensraum yani yaşam alanı olarak nitelendirilmektedir. V. Putin in 10 Şubat 2007 tarihinde 43. Münih Güvenlik Konferansı nda yaptığı ve Rusya nın tek kutuplu düzene meydan okuması, Rusya nın tarih sahnesine geri dönüşü şeklinde yorumlanan konuşmasında Rus Çarlığı nın ve Sovyetler Birliği nin yaklaşımlarının yansımaları görülmektedir. 20 Tek kutuplu sistemi ve ABD nin politikalarını eleştirdiği bu konuşmasında Putin, Varşova Paktı lağvedilmişken NATO nun genişlemesini tehdit olarak algılamış ve ülkesinin güvenliğini koruyacağını, bunun için nükleer silahlar da dâhil gereken her yola başvuracağını ifade etmiş- 17 Çalışmada değinilen ülkelerdeki Rus askeri üsleri: Gürcistan da 7. askeri üs (Abhazya da) ve 4. askeri üs (Güney Osetya da); Ermenistan da 102. askeri üs (Gümrü de), 3624. hava üssü (Erebuni Askeri Havaalanı); Azerbaycan da Gebele Uzay ve 37.Hava Ordusu Uzun menzilli hava ve radyo izleme üssü; Kazakistan da Baykonur uzay üssü; Kırgızistan da Kant hava üssü; Tacikistan da 201. askeri üs; Beyaz Rusya da Volga tipi radar istasyonu, 37. Uzun Menzilli Hava Grubu Merkezi, 43.Deniz Haberleşme İstasyonu; Moldova da (Transdinyester de) Tiraspol Rus Transdinyester Kuvvetler Komutanlığı ve 8. Motorize Piyade Birliği bkz. Russia: Lease, Cost Terms for Russian Bases Abroad, http://www.biyokulule.com/view_content. php?articleid=4840; ayrıca bkz. Avrasya Satrancında Askeri Üsler, http://www.guncelmeydan.com/pano/avrasya-satrancinda-askeriusler-t12726.html, (Erişim: 26.01.2015) 18 Kamalov, Rusya nın Orta Asya, 20. 19 Putin in Dış Ruslar Hamlesi, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2006/10/061024_russia_language.shtml, (Erişim: 15.01.2015). 20 Gökhan Koçer, Putin in Konuşması: Bir Meydan Okuma mı?, Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu (USAK), http:// www.usak.org.tr/analiz_det.php?id=17&cat=365366095, (Erişim: 15.01.2015). tir. 21 Putin in Aralık 2014 te onayladığı yeni askeri doktrinde ise yine NATO nun Doğu Avrupa da genişlemesi en büyük tehdit olarak addedilmiştir. Rusya nın güvenliği söz konusu olduğunda dış Rusların da bunun bir parçası olduğu düşünülürse, dış Rusların yaşadıkları ülkelerin Rusya nın müdahale alanı içine gireceğini öngörmek yanlış olmayacaktır. Sonuç olarak, Rusya kendisini Sovyetler Birliği nin ardılı olarak gördüğünden, SSCB nin hüküm sürdüğü topraklar Rusya tarafından neredeyse lebensraum yani yaşam alanı olarak nitelendirilmektedir. Bu nedenle Rusya ağabeyi olarak, tüm eski Sovyet vatandaşlarını korumayı ve bu uğurda gerekirse silah kullanmayı kendine görev edinmiştir. Bu durumda dış Ruslar aslında Rusya nın yakın çevresine yönelik izlediği politikaların bir aracı durumundadır. Dış Ruslar ve yakın çevre politikası kapsamında Rus müdahaleleri Rusya nın dış Ruslar söz konusu olduğunda gereken her türlü tedbiri alacağını ifade etmesi aslında eski Sovyet coğrafyasına yönelik bir gözdağı olarak görülebilir. Zira Rusya ile iyi ilişkiler kuran eski Sovyet ülkeleri bu tehditten zarar görmemekte fakat yüzünü Batı ya çeviren ülkeler bu argüman aracılığıyla bir nevi cezalandırılmaktadır. Dolayısıyla Moskova nın dış Ruslar kavramını bir dış politika aracı olarak kullandığı ve kendi aleyhine davrandığını düşündüğü eski Sovyet ülkelerine müdahaleden kaçınmadığı söylenebilir. Moskova yönetiminin çıkarlarını koruyacağını vaad ettiği ve dış politika aracı olarak kullandığı grup yalnızca etnik Ruslardan oluşmamaktadır. Kremlin in Rus tanımı eski Sovyet sınırları içinde doğanları kapsamaktadır. Burada bahsedilmesi gereken husus, Moskova yönetiminin çıkarlarını koruyacağını vaad ettiği ve dış politika aracı olarak kullandığı grubun yalnızca etnik Ruslardan oluşmadığıdır. Kremlin in Rus tanımı eski Sovyet sınırları içinde doğanları kapsamaktadır. Bu doğrultuda Rusya 31 Mayıs 2002 tarihinde yeni bir vatandaşlık kanunu çıkarmıştır. 22 Eski yasaya göre Rus vatandaşlığına geçenlerin diğer vatan- 21 V. Putin in 2007 yılında 43. Münih Güvenlik Konferansı nda yaptığı konuşma metni için bkz. http://www.washingtonpost.com/ wp-dyn/content/article/2007/02/12/ar2007021200555.html, (Erişim: 15.01.2015). 22 Rusya nın 31 Mayıs 2002 tarihli vatandaşlık kanunu için bkz. http://www.legislationline.org/documents/action/popup/id/4189, (Erişim: 29.01.2015). 4

daşlıklardan vazgeçmeleri öngörülürken, yeni kanun ile Rus vatandaşlarının ikinci bir vatandaşlık elde etmesinin yolu aralanmıştır. 23 Bu da eski Sovyet coğrafyasında yaşayanların Rus vatandaşlığına sahip olma hakkının doğması anlamına gelmektedir. Rusya nın bu hakkı tanıması, Tiflis tarafından Abhazya ve Güney Osetya nın Gürcistan dan koparılması olarak yorumlanmıştır. Azerbaycan da vatandaşlarının bu yasa ile Rus nüfuz alanına girmesini engellemeye çalışmıştır. Öyle ki Bakü yönetiminin ikinci vatandaşlığı kabul etmemesi, başka bir vatandaşlığa geçildiği zaman Azerbaycan vatandaşlığını düşürmesi, Rusya nın vatandaşlık vererek nüfuz etme ihtimalini ortadan kaldırmaya yönelik bir tedbir olarak okunabilir. Baltık ülkeleri, Beyaz Rusya, Moldova ve Ukrayna Baltık ülkeleri (Estonya, Litvanya, Letonya) Avrupa Birliği ne ve NATO ya üye oldukları için günümüz Rus dış politikasının nüfuz ettiği alanının dış çemberi olarak görülebilirler. Öyle ki Rusya nın bu ülkelere dış Rusları koruma bahanesiyle olası bir müdahalesi, NATO yu ve ABD yi karşısına almak anlamına gelecektir. Bu nedenle Rusya nın bu ülkelere yönelik politikalarında daha ihtiyatlı davrandığı söylenebilir. Fakat buna rağmen bölge askeri müdahaleden ziyade farklı çatışma risklerini barındırmaktadır. Zira Baltık ülkelerinde yaşayan Rus nüfus vatandaşlık elde edememe, ulusal dil testinden geçmeye zorlanma gibi sorunlar yaşamaktadır. Örneğin Tallinn hükümeti Rus azınlığa karşı ayrımcılığa varan davranışlarda bulunmakta ve ülkede dil temelli insan hakları ihlali söz konusu olmaktadır. 24 2007 yılında Tallinn hükümetinin Kızıl Ordu Anıtı (Bronz Asker Anıtı) ile etraftaki asker mezarlarını nakletmesi Rus azınlığın tepkisine yol açmıştır. 25 Bu olay neticesinde başlayan ve 3 gece süren Moskova destekli ayaklanma bu ülkedeki Rus toplumunun öfkesini gözler önüne sermiştir. Tüm bu gelişmelerin yanında, Avrupa Birliği İnsan Hakları Komisyonu tarafından hazırlanan raporlarda da Estonya nın Rus azınlığına karşı tutumlarına dikkat çekilmiştir. Estonya daki Rus azınlığın durumunun ileride Rusya tarafından baskı aracı olarak kullanılabileceğini söylemek yanlış olmayacaktır. Litvanya daki Rus azınlığın durumu diğer Baltık ülkelerine kıyasla daha iyidir. Vilnius yönetimi azınlıkların entegrasyon 23 Sait Sönmez, Putin Yönetimi nin Güney Kafkasya Politikası, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15/2, (2011): 101, http://e-dergi.atauni.edu.tr/ataunisosbil/article/viewfile/1020007642/1020006809, (Erişim: 28.01.2015) 24 Bkz. Document - Estonia: Linguistic minorities in Estonia: Discrimination must end, http://www.amnesty.org/en/library/asset/ EUR51/002/2006/en/08694661-d3d3-11dd-8743-d305bea2b2c7/eur510022006en.html, (Erişim: 27.01.2015). 25 Estonya daki Rus azınlık hakkında bilgi için bkz. http://www.minorityrights.org/2447/estonia/russians.html, (Erişim: 27.01.2015) sürecini başarıyla tamamlamış ve ulusal dilin kullanımının teşvik edilmesi gibi programlarla azınlıkların kültürel, sosyal ve ekonomik gelişimini desteklemiştir. 26 Letonya da ise Rus azınlık vatandaşlık elde etme noktasında sorunlar yaşamaktadır. Estonya gibi burada da Rus azınlık dil konusunda sıkıntı yaşamış, hatta bu sorunu AİHM e taşımıştır. Riga yönetimi, aleyhine sonuçlanan birçok davada tazminat ödemeye mahkûm edilmiştir. 2004 yılında AB ye üye olan Letonya her ne kadar azınlıklar konusunda önemli düzenlemeler yapmışsa da azınlıkların topluma entegrasyonunu tam anlamıyla sağlayamamıştır. 27 Öte yandan Doğu Avrupa da yer alan Beyaz Rusya ile Rusya arasındaki ilişkiler ise ülkede bulunan Rus askeri üsleri, Gümrük Birliği ile ilgili sorunlar ve Rusya nın Beyaz Rusya üzerindeki ekonomik ve siyasi baskısı nedeniyle gergindir. Moldova ise Batı ve Rusya arasındaki rekabet alanlarından biridir. Kişinev in AB yanlısı tutumu ve tarafsızlık politikasına rağmen Rusya nın Kırım ilhakı sonrası NATO üyeliği için çabalar sarf edeceğini açıklaması, Moldova ve Rusya arasındaki ilişkilerin gerginleşmesine neden olmuştur. Bu noktada Moldova da Kasım 2014 te yapılan seçimleri hatırlamakta fayda vardır. Seçim sonuçlarına göre ülkede kurulacak koalisyonda AB yanlısı sağ partilerin sahip olduğu oylar Rusya yanlısı sosyalistlerin oylarından daha fazladır. 28 Bu durumda Batı ve Rusya arasında seçim yapmak durumunda kalan Moldova nın Batı yı seçmiş göründüğü söylenebilir. Hal böyleyken, dondurulmuş çatışma alanı olarak addedebileceğimiz Transdinyester sorununun geleceği hakkında Rusya ile ilişkilerin seyrine göre tahminler yapılabilir. Kişinev den Rusya karşıtı sesler yükseldikçe Moskova nın Transdinyester in bağımsızlığını tanıması ve Gagavuzya Bölgesi ndeki ayrılıkçıları desteklemesi beklenebilir. 29 1954 yılında Kruşçev tarafından Ukrayna ya hediye edilen Kırım, 2014 yılında Rusya tarafından ilhak edilmiş ve referandumla tekrar Rusya ya katılmıştır. Kasım 2013 te Avrupa Birliği ile ortaklık ve serbest ticaret antlaşmasını imzalamayı askıya alan ve yüzünü Rusya ya dönen Ukrayna 26 Emre Özkan, Avrupa Birliği ne Üyelik Sürecinde Baltık Ülkelerindeki Rus Azınlıklar, Uluslararası Hukuk ve Politika, Cilt: 2, Sayı: 6, (2006): 103-104, http://www.usak.org.tr/dosyalar/dergi/h7iosbbxi- 3oL17xFJ1XitcniQebnjV.pdf, (Erişim: 29.01.2015). 27 A.g.m., 103. 28 Moldova daki seçim sonuçları için bkz. http://www.trtturk.com/ haber/moldova-nin-secimi-92894.html, (Erişim: 19.01.2015). 29 Elnur İsmayilov, Moldova da Ayrılıkçı Bölgeler Sorunu ve Rusya- Batı Rekabeti, Bilge Adamlar Stratejik Araştırma Merkezi (BİLGE- SAM), http:///incele/1812/-moldova da-ayrilikcibolgeler-sorunu-ve-rusya-bati-rekabeti/#.vmxf7aqcqdu, (Erişim: 19.01.2015). 5

hükümetinin bu davranışı, Batı yanlısı halkın öfkesine, polisin şiddetli müdahalesi ise halkın sokağa çıkmasına neden olmuştur. 30 Şubat 2014 te ise Batı yanlısı milliyetçi partilerin iktidara gelmesi, Rusya yanlısı eğilimlerin olduğu Güney ve Doğu Ukrayna da tepkiye neden olmuş ve silahlı çatışmalara zemin hazırlamıştır. Rusya nın Ukrayna daki olaylara karışması ise iki ülkeyi savaşın eşiğine getirmiştir. Neticede Kırım Rusya ya katılmış, Donetsk and Lugansk bölgeleri ise referandum sonucu bağımsızlıklarını ilan etmiştir. 31 Bu gelişmelere mukabil Ukrayna Parlamentosu ülkenin tarafsızlık statüsünü kaldıran bir karar almıştır. Böylece Ukrayna, ABD ya da Rusya dan birine daha yakın olmama durumunu ortadan kaldırmıştır. 32 Kiev in bu hamlesi NATO yolunu aralamak için atılmış bir adım olarak yorumlanabilir. ABD nin ve Batı nın eski Sovyet coğrafyasının batı kısmı olarak tanımlayabileceğimiz Ukrayna, Moldova ve Baltık ülkelerine verdiği destek, bu ülkeleri Rusya karşısında görece güçlü konuma getirmektedir. Zira Rusya bu ülkelere yönelik politikalarında ABD ve NATO gibi faktörleri göz önüne alarak hareket etmek zorundadır. Eski Sovyet coğrafyasının doğu kısmı olarak nitelendirebileceğimiz Orta Asya ve Güney Kafkasya da ise Rusya nın hareket serbestisi görece daha fazladır. 33 Orta Asya ve Güney Kafkasya Orta Asya devletlerinin büyük oranda Rusya nın etkisi altında olduğu söylenebilir. Bölgenin Batı dan coğrafi olarak uzak oluşu ve kültürel anlamda Sovyet etkisinin hala hissedilmesi, Rus nüfuzunu mümkün kılan etmenler arasındadır. Fakat son zamanlarda petrol ve doğal gaz bakımından zengin bu bölgeye Batı nın ve Çin in ilgisinin artması, burayı Rusya ve diğer aktörler arasında bir rekabet alanına dönüştürmektedir. 34 Rusya, her ne kadar geleceği parlak görünmese de, Avrasya Birliği projesini Ocak 2015 te resmen hayata geçirerek etki alanını artırmayı hedeflemektedir. 30 Beş Soruda: Ukrayna da Neler Oluyor?, http://www.bbc.co.uk/ turkce/haberler/2014/01/140123_ukrayna_soru_cevap.shtml, (Erişim: 19.01.2015). 31 Kronoloji: Kırım Gerginliği, http://www.aljazeera.com.tr/kronoloji/kronoloji-kirim-gerginligi ; Lugansk ve Donetsk Bağımsızlığının Tanınmasını İstiyor, http://turkish.ruvr.ru/2014_05_13/lugansk-donetsk-bagimsizlik/, (Erişim: 19.01.2015). 32 Beril Dedeoğlu, Ukrayna Parlamentosu nun Kararı, http://haber. stargazete.com/yazar/ukrayna-parlamentosunun-karari/yazi-984814, (Erişim: 20.01.2015). 33 Zeynep Dağı, Kimlik, Milliyetçilik ve Dış Politika: Rusya nın Dönüşümü, (İstanbul: Boyut Kitapları, Ekim 2002): 185. 34 Elnur İsmayilov, 21. Yüzyıl Rusya Dış Politika Doktrinleri nde Güney Kafkasya ve Orta Asya Değerlendirmesi, Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, (2013): 101-102. Burada değinilmesi gereken husus Rusya nın Ukrayna ya karşı tutumunun ve Kırım ı ilhak etmesinin, eski Sovyet coğrafyasında yaşayan ve azınlık konumunda olan Ruslar tarafından genel olarak sempatiyle karşılandığıdır. 35 Bu ilhak önemli bir Rus nüfusun bulunduğu ve Ruslaşmanın en fazla görüldüğü eski Sovyet ülkesi Kazakistan ı da etkilemiştir. İlhak sonrasında Kazakistan da bir tarafta azınlık olan ve Moskova nın Ukrayna ya karşı tutumunu destekleyen Ruslar; diğer tarafta Rusya nın bu tutumunu eleştirip Ukrayna nın toprak bütünlüğünü savunan ve Avrasya Birliği ne girmemeyi öneren Kazaklar yer almıştır. Astana yönetimi ise Ukrayna nın toprak bütünlüğünün değişmemesi gerektiğini dile getirerek Rusya nın tutumunu tasvip etmediğini belirtmiştir. Ayrıca, resmi kaynaklar tarafından reddedilmiş olsa da, Kırım benzeri herhangi bir Rus müdahalesine karşı etnik Rusların çoğunlukta olduğu Kuzey Kazakistan a yaklaşık 300 bin etnik Kazak ı yerleştirme gibi bir planın yapıldığı iddia edilmiştir. 36 Güney Kafkasya ülkelerine yönelik Rus politikasında dış Ruslar unsurunun araçsallaştırılması ise daha net bir biçimde görülmektedir. Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan ı kapsayan bu kategoride Rusya, dış Ruslar unsurunu bu ülkelere müdahale edebilmek için bahane olarak öne sürebilmektedir. Öyle ki 2008 yılında yaşanan Rus-Gürcü savaşının görünürdeki nedeni Moskova nın Gürcistan ın Güney Osetya da yaşayan Rus vatandaşlara yönelik tutumlarını soykırım olarak tanımlamasıdır. 37 SSCB sonrası dönemde Gürcistan ile hep bir gerginlik yaşayan Rusya gerek askeri üslerle gerekse ülkenin doğal gaz ve elektrik enerjisine olan ihtiyacını bir siyasi baskı aracı haline getirerek, yüzünü Batı ya çeviren Gürcistan ı kendisine bağımlı kılmaya çalışmaktadır. Rusya kabul etmiş olduğu askeri doktrinler ile etnik Rusları, Rusça konuşanları ve hatta Rusya nın yardımına ihtiyacı olduğunu düşündüğü herkesi koruma vaadinde bulunmuştur. Öyle ki Moskova 2008 yılında Güney Osetya da soykırım yaptığı iddiasıyla Gürcistan a saldırırken bu müdahaleyi 35 Canat Mominkulov, Kırım daki Kriz ve Kazakistan daki Rus Etkisi Arasındaki Bağlantılar, EkoAvrasya, http://ekoavrasya.net/duyuru. aspx?did=139&lang=tr, (Erişim: 27.01.2015). 36 Paul Goble, Astana Shifting Ethnic Kazakhs to Northern Kazakhstan to Block Any Russian Threat, The Interpreter, http://www.interpretermag.com/astana-shifting-ethnic-kazakhs-to-northern-kazakhstanto-block-any-russian-threat/, (Erişim: 29.01.2015). 37 Gareth Evans, Russia and the responsibility to protect, Los Angeles Times, 31 August 2008, http://www.latimes.com/la-oe-evans31-2008aug31-story.html, (Erişim: 19.01.2015); ayrıca bkz. Chapter 3. Russia: Public Backs Putin, Crimea s Secession, PewResearch Center, http://www.pewglobal.org/2014/05/08/chapter-3-russia-publicbacks-putin-crimeas-secession/, (Erişim: 29.01.2015). 6

koruma sorumluluğu (responsibility to protect/r2p) ilkesine dayandırmıştır. 38 Azerbaycan da yüzünü Batı ya çevirmiş ve bu nedenle Rusya tarafından cezalandırılmış ülkeler arasındadır. Yukarı Karabağ sorununda ayrılıkçıları destekleyen Rusya, Bakü yönetimini kendi nüfuz alanı içinde tutmaya çalışmaktadır. Bu nedenle Moskova Azerbaycan a Avrasya Birliği ne üye olması için baskı yapmaktadır. Ermenistan 2013 yılının sonlarına doğru, ulusal menfaatleri ve güvenlik kaygısı sebebiyle AB ile Serbest Ticaret Antlaşması imzalamak yerine Rusya nın öncülüğündeki Avrasya Ekonomik Birliği ne üye olmayı tercih etmiştir. Böylece Erivan yönetimi Moskova nın müttefiki olmaya devam etmektedir. Kafkasya da Rus askeri üssünün bulunduğu tek ülke olan Ermenistan da son yıllarda Moskova aleyhine bir muhalefet oluşmaya başlamıştır. 39 Buna rağmen Ermenistan da Ukrayna daki Rusya karşıtı protestoların benzeri bir tepki yok denecek kadar az olmuştur. Bu durum tarih boyunca iki ülke arasındaki ikili ilişkilerin Erivan açısından bir tehlike arz etmemesine ve ülkede bir Rusofobyanın olmayışına dayandırılmaktadır. 40 Fakat 12 Ocak 2015 tarihinde Gümrü deki Rus askeri üssünde görevli bir askerin aynı aileden 6 kişiyi öldürmesiyle ve akabinde yapılan protestolarla birlikte ülkede yavaş yavaş Rusofobyanın başladığı söylenebilir. Sonuç yerine Rusya, Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra bu coğrafyayı yakın çevre olarak tanımlamış, Rusların güvenliğini kendi güvencesi altına almış ve onları korumak adına gerekirse güç kullanacağını beyan etmiştir. Dış Ruslar argümanı ise bu noktada Rusya tarafından gerektiğinde eski Sovyet ülkelerine karşı kullanılacak bir cezalandırma aracına dönüşmüştür. Rusya nın 1990 sonrası dönemden günümüze kadar yürüttüğü yakın çevre politikasına paralel olarak, sınırları içinde bulundukları egemen devletten ayrılmak isteyen Rus azınlıkların ağırlıkta olduğu bölgeler, Rusya tarafından dış Rusları koruma bahanesiyle desteklenmiştir. Örneğin Sovyetler Birliği nin çözülme sürecini takiben Abhazya ve Güney Osetya nın bağımsızlık istekleri Rusya nın olayla- 38Responsibility to Protect (R2P): Egemen bir devletin ülkesinde yaşayanları koruyamadığı durumlarda dış müdahalenin yapılması durumu. Bu doktrin uygulanırken müdahale neticesinde mevcut yönetimin değişmemesi, müdahale süresinin belirli olması ve sivillerin hayatını kaybetmemesi gerekmektedir. 39 İsmayilov, 21. Yüzyıl Rusya, 99. 40 Elnur İsmayilov, Rusya nın Avrasya Birliği Projesi ve Ermenistan, Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi (BİLGESAM), http:///incele/552/-rusyanin-avrasya-birligi-projesive-ermenistan/#.vmn3ykqcqdu, (Erişim: 29.01.2015). ra müdahil olmasıyla hayata geçmiştir. Bu bölgeler her ne kadar uluslararası arenada bağımsız olarak tanınmasalar da Rusya onların bağımsızlıklarını tanımıştır. Moldova daki Transdinyester Bölgesi ise Rusya tarafından bağımsız olarak tanınmamaktadır. Fakat günümüz koşullarında Ukrayna krizine ve Moldova da yeni kurulan hükümetin davranışlarına paralel olarak bu bölgenin de bağımsızlığının tanınması mümkündür. Avrasyacı görüşün ön plana çıkmasının, emperyal döneme duyulan özlemin ve bu doğrultuda oluşturulan stratejilerin bir ürünü olarak okuyabileceğimiz Putin Doktrini, Rusya nın gerektiğinde donmuş çatışma alanlarını kendi lehine kullanacağının bir işaretidir. Dolayısıyla Rusya nın dış Ruslar argümanını kullanarak Gürcistan ve Ukrayna ya karşı aldığı tavrı, bu doktrin üzerinden değerlendirmek anlamlı olacaktır. Rusya nın Ukrayna ya karşı tutumu ve neticesinde Kırım ı topraklarına katması eski Sovyet cumhuriyetlerinde yaşayan ve zaman zaman ayrımcılığa uğrayan Rus azınlık tarafından sempatiyle karşılanmıştır. Bu noktada Rusya nın bu tutumunun diğer ülkeler için de örnek teşkil edebilip edemeyeceği sorgulanmaktadır. Örneğin Kırım ilhakı benzeri bir senaryonun Moldova daki Transdinyester Bölgesinde tekrarlanabilmesi mümkündür. 1992 yılından bu yana de facto bağımsız olan bu bölgenin yönetimi, Moldova nın Avrasya Birliği ne üye olarak Rusya yanlısı tutumlar sergilemesini arzulamaktadır. Avrupa Birliği ise tam aksine Moldova yı doğuya doğru genişleme stratejisi kapsamında kendi bünyesine katmaya çalışmaktadır. Dolayısıyla tıpkı Ukrayna gibi Moldova da Batı ve Rusya bir çatışma alanı konumundadır ve akıbetlerinin birbirine benzeme olasılığı yüksektir. Rusya, Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra bu coğrafyayı yakın çevre olarak tanımlamış, Rusların güvenliğini kendi güvencesi altına almış ve onları korumak adına gerekirse güç kullanacağını beyan etmiştir. Dış Ruslar argümanı ise bu noktada Rusya tarafından gerektiğinde eski Sovyet ülkelerine karşı kullanılacak bir cezalandırma aracına dönüşmüştür. Özetle Rusya, Putin Doktrini ile adeta yüzünü Batı ya dönen eski Sovyet ülkelerini cezalandırmaktadır. Bu bağlamda Gürcistan ülkenin toprak bütünlüğünün bozularak; Ukrayna ise Kırım alınarak cezalandırılmıştır. Donmuş sorunların bulunduğu Transdinyester üzerinden Moldova ve Yukarı Karabağ üzerinden Azerbaycan ise ileride Putin Doktrininin uygulanabileceği olası ülkeler arasında sayılabilir. Neticede tüm bu örneklerden yola çıkarak Rusya nın uluslararası 7

hukuk normlarını hiçe sayarak eski Sovyet coğrafyası üzerinde söz sahibi olmaya devam edeceğini tahmin edebiliriz. Tüm bunların yanında Rusya nın yeni askeri doktrinini ve Ukrayna Krizi ile gözle görülür hale gelen Batı-Rusya çekişmesini yeni Soğuk Savaş şeklinde tanımlayanların da var olduğunu hatırlamakta fayda vardır. Analizde anılan olası çatışma alanlarının Batı ve Rusya arasındaki yeni Soğuk Savaş ın yansıdığı yerler olup olmayacağı ilerleyen zamanda netlik kazanacaktır. BİLGESAM Hakkında Yazar Hakkında BİLGESAM, Türkiye nin önde gelen düşünce kuruluşlarından biri olarak 2008 yılında kurulmuştur. Kar amacı gütmeyen bağımsız bir sivil toplum kuruluşu olarak BİLGESAM; Türkiye deki saygın akademisyenler, emekli generaller ve diplomatların katkıları ile çalışmalarını yürütmektedir. Ulusal ve uluslararası gündemi yakından takip eden BİLGE- SAM, araştırmalarını Türkiye nin milli problemleri, dış politika ve güvenlik stratejileri, komşu ülkelerle ilişkiler ve gelişmeler üzerine yoğunlaştırmaktadır. BİLGESAM, Türkiye de kamuoyuna ve karar alıcılara yerel, bölgesel ve küresel düzeydeki gelişmelere ilişkin siyasal seçenek ve tavsiyeler sunmaktadır. 2012 yılında Yıldız Teknik Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler bölümünde lisans eğitimini tamamlamıştır. 2012-2015 yılları arasında Galatasaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesindeki Uluslararası İlişkiler bölümünde yüksek lisans eğitimi almıştır. Çalışmalarında çatışma çözümleri, kriz yönetimi, güvenlik ve uluslararası terörizm konularına yoğunlaşan Sasaoğlu, BİLGESAM da araştırma asistanı olarak görev yapmaktadır. 8