DNA Veri Bankası Uygulamalarının Ulusal ve Uluslararası Ölçekte Değerlendirilmesi Ulusal DNA Veri Bankası İbrahim SEMİZOĞLU Adli DNA Uzmanı Mayıs -2013 Ankara
Adli Bilimler Laboratuvar Temelli Adli Bilimler (Çekirdek ve Mitokondrial DNA Analizleri, Kimya vb.) Uzman Görüşü Ve Kanaatine Dayanan Adli Bilimler (Yazı İncelemeleri, Alet İzleri, Isırık İzleri vb.) Strengthening forensic science in the United States: a path forward, National Academy of Sciences, Washington D.C, 2009.
ÜLKEMİZDE ADLİ DNA ANALİZLERİ BAŞBAKANLIK Üniversiteler Adalet Bakanlığı İçişleri Bakanlığı Adli Tıp Anabilim Dalları Adli Tıp Kurumu (Ankara, Istanbul, Izmir) KPL (Ankara, Istanbul ) JKL (Ankara)
TARİHÇE 1986 Adli Biyoloji çalışmaları başladı. 1991 DNA Analizleri yapılmaya başlandı. 1993 STR Çalışmaları başladı 1998 Biyolojik İncelemeler Şb. Md. kuruldu. 2003 LİAS ve DNA Veri Bankası uygulamasına geçildi. 2006 Barkod uygulamasına geçildi. 2009 TS EN ISO/IEC 17025
Biyolojik Delil Kan Meni Tükürük Kıl Kepek Diş Kemik Doku Tırnak
ADLİ DNA ANALİZLERİ Otozomal STR (Fragment Analizi) Y STR (Fragment Analizi) Mitokondri DNA (HV1, HV2 dizi analizi)
Hücre içindeki DNA molekülü kromozom Hücre Çekirdeği Çift Zincirli DNA Molekülü PCR için hedef gen bölgesi Bireysel nükleotidler
Olay yeri örnekleri, şahıs örnekleri ve babalık tayini örnekleri DNA Profilleme Aşamaları DNA İzolasyonu DNA Miktar tayini PCR Aşaması PCR işlemi ile STR Allellerinin çoğaltılması Örneğin genotipinin belirlenmesi Örnek sonuçlarının karşılaştırılması Rapor yazılımı Olay Yeri örnekleri DNA bilgi Bankasında karşılaştırma
G E N B Ö L G E L E R İ NUMUNELER D3S VWA D16S D2S A. D8S D21S D18S D19S TH01 FGA Maktule A.G. ye ait kan örneği 16,16 16,18 12,12 17,23 XX 8,13 28,32 12,16 14,14 6,7 21,23 Olay yerinde bulunan kan örneği 16,16 16,18 12,12 17,23 XX 8,13 28,32 12,16 14,14 6,7 21,23 Maktule A.G. ye ait tırnaklar üzerinden alınan svap örneği 15,16 17 15,16 18,19 12,13 14 17,20 23 XY 8,10 13 28,30 32 12,16 14,15 6,7 8,9 19,21 22,23 Şüpheli C.T. ye ait kan örneği 15,17 15,19 13,14 17,20 XY 8,10 28,30 12,16 14,15 8,9 19,22 Olay yerinde bulunan sigara izmariti 15,17 15,19 13,14 17,20 XY 8,10 28,30 12,16 14,15 8,9 19,22
Bir DNA Analizi Sonucu Analiz Sonuçları DNA Örnekleri
TARİHÇE Yasal anlamda ilk DNA Veri Bankası 1990 yılında ABD (Amerika Birleşik Devletleri) FBI (Federal Bureau of İnvestigation) tarafından 12 eyaletin katılımıyla oluşturulmuş olup CODIS (Combined DNA Identification System) adıyla bilinen bu sistem günümüzde tüm eyaletleri kapsamaktadır. 1995 yılında da İngiltere de Ulusal DNA Veri Bankası kurulmuştur. DNA Veri Bankası kullanılarak çözülen ilk olay 1991 yılında ABD nin Minnesota eyaletinde gerçekleşen ırza geçme olayıdır. Olayın zanlısının DNA Profili daha önce hırsızlık suçunda hüküm giymesi sebebi ile DNA Veri Bankasına kaydedilmiştir.
DNA VERİ BANKASININ YARARLARI Delilden sanığa ulaşmada en kısa yöntemdir. Seri suçların birbirleri ile bağlantısının kurulmasını sağlar. Az ceza gerektiren suçlar ile (araba hırsızlığı, soygun vb) daha büyük suçlar (cinayet, tecavüz) arasındaki bağlantıları sağlar. Örneğin İngiltere de küçük çaplı suçlar ile büyük çaplı suçların ilişkilendirilmesi % 45 oranındadır. Suçun işlenmesine karşı caydırıcılığı vardır. Felaket kurbanları ile kimliği belirsiz cesetlerin kimliğinin belirlenmesinde faydalıdır. Kişinin suçsuz olduğunun kısa sürede belirlenmesini sağlar.
DNA VERİ BANKASI İLE İLGİLİ ENDİŞELER Biyolojik örneklerin kişilerin ve akrabalıklarının tespitinde ve izlerinin sürülmesinde devlet veya sisteme sızan kişilerce kullanılma riski mevcuttur. Özellikle belirli bir suçla ilgili olarak DNA sı alınan kişinin fişleme olarak adlandırılacak şekilde kaydına ulaşılarak daha sonraki yaşamı için olumsuz veri teşkil edebilir. Ayrıca DNA örneklerinin genetik bozuklukları ve hastalığa yatkınlıkları ile ilgili verileri içeriyor ve özellikle sigorta sektörü gibi alanlarda art niyetli kullanımının mümkün olması toplumu endişelendiren ve olumsuz önyargı oluşturan konulardır. Ayrıca sadece suçla ilgisi olan kişilerin DNA verilerinin alınıyor olması sisteme bir şekilde suçlu olmaksızın mağdur veya üçüncü kişi olarak giren kişilerin de hakları açısından olumsuz etki yapmaktadır. Özellikle büyük çoğunluğu insan gücü ile gerçekleştirilen analizlerde veya analiz sonuçlarının yanlış değerlendirilmesi ile yapılacak kişisel hataların telafisi mümkün olmayan sonuçları doğurabilecek olması korkulu rüyalarımızdan biridir..
Avrupa Konseyi 10 Şubat 1992; Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi kriminal yargı çerçevesinde DNA analizlerinin kullanılmasını tavsiye etmiştir. 9 Haziran 1997; Avrupa Konseyi suçla mücadelede DNA analiz sonuçlarının ülkeler arasında değişimini tavsiye etmiştir. 25 Haziran 2001; Avrupa Konseyi DNA değişiminin kontrollü, etkin ve sistematik bir biçimde suçla mücadelede esas olduğuna kani olarak üyeleri için zorunlu olan DNA değişimi tüzüğünü kabul etmiştir.
Uluslararası Alanda DNA Veri Bankası İnterpol Hague Programı 2004 Prüm Antlaşması 2005» (Almanya, Avusturya, Hollanda, Belçika, Lüksemburg, Fransa, İtalya) 2008 Tüm üye ülkeler (International DNA Gateway)
Uluslararası Alanda DNA Veri Bankası ENFSI ENFSI DNA Çalışma grubunca yayınlanan DNA Veri Tabanı Yönetimi gözden geçirme ve öneriler adlı yayını ile DNA veri tabanlarının önemi ve yaygınlaştırılarak birleştirilmesi hususlarında önerilerde bulunmuştur. Bu önerilere göre; ülkeler hususi kanunlarla DNA Veri tabanlarını kurmalıdır. Bu tabanda olay yeri verileri sınırsız saklanmalı ve mümkün olduğunca çok şahsa ait profil kaydedilmelidir.
Uluslararası Alanda DNA Veri Bankası Türkiye 2003 yılı Ulusal Programının, Adalet ve İçişleri bölümünde DNA Bilgi Bankası kuracağını belirtmiştir.
DNA VERİ BANKASI BULUNAN ÜLKELER Botswana South Africa Canada Colombia Jamaica Panama United States Australia China Japan Korea (Rep. of) Malaysia New Zealand Singapore Austria Belarus Belgium Bulgaria Croatia Cyprus Czech Republic Denmark Estonia Finland France FYR Macedonia Germany Iceland Israel Latvia Lithuania Luxembourg Netherlands Norway Poland Portugal Romania Slovakia Slovenia Spain Sweden Switzerland Ukraine United Kingdom Bahrain Egypt Iran Jordan Kuwait Jordan Kuwait Morocco Saudi Arabia Tunisia
DNA VERİ BANKASI PLANLANAN ÜLKELER Lesotho Mauritius Namibia Tanzania Zimbabwe Bahamas Barbados Chile Costa Rica Cuba Uruguay Venezuela Indonesia Thailand Albania Bosnia & Herzgovina Greece Ireland Italy Montenegro Algeria Lebanon Libya Oman Qatar Syria
DNA VERİ BANKASI İÇERİĞİ Klasik olarak DNA Veri Tabanında iki tip veri bulunur. Olay yerinden elde edilen veriler ile şahıslara ait referans örneklerden elde edilen veriler. Bunun dışında kimliği belirlenemeyen cesetlerden, gönüllü şahıslardan, çalışan personelden ve olay yeri personelinden alınan DNA Profilleri de yer alabilir. Ekleme Kriterleri İstatistikler
DNA VERİ BANKASI İÇİN ÖRNEK ALINMASI VE BARKOD
DNA VERİ BANKASI İÇİN BİLGİ GİRİŞİ Vericinin Kimlik Bilgileri, Cinsiyeti, Uyruğu, Varsa bulaşıcı hastalıkları, Bir biyolojik doku nakli olup olmadığı, Kullandığı ilaç ve kimyasallara ait bilgiler kayıt altına alınabilir
DNA VERİ BANKASI İÇİN ALINAN ÖRNEKLERİN SAKLANMASI Tablo
DNA VERİ BANKASI STANDARLARI STR BÖLGELERİ DNA Veri Bankası için kullanılacak DNA bölgeleri öncelikle toplum için yüksek çeşitlilikte allel içeren DNA bölgeleri olmalıdır. Bu bölgeler ticari olarak hazırlanan kitler ile analiz edilecek ise mutlaka birden fazla sağlayıcısı olan kitlerin ortak bölgelerini içermelidirler. Bu şekilde kitlerin ticari olarak tek kaynak yerine rekabet ortamı içerisinde çok daha düşük maliyetle daha kaliteli olması sağlanabilir. MİNİMUM BÖLGE SAYISI Çekirdek bölgelerin toplam sayısıdır. Çekirdek bölgeler verinin DNA Veri Bankası nca kabul edilebilmesi için mutlaka sahip olması gereken bölgeleri ifade eder. Belirlenen çekirdek bölgeler üzerine laboratuvarlar istedikleri sayı ve çeşitlilikte bölge çalışabilirler ancak verinin diğer verilerle karşılaştırılabilmesi için çekirdek bölgelere ait sonuçları mutlaka içermesi gerekir. TİPLENDİRME STANDARTLARI Evrensel standartlardır. Bunlar analiz metodunun tanımlanması sırasında uluslararası olarak kabul görmüş ve yaygınlaşmış genel kurallardır. Elde edilen analiz sonuçlarının hangi laboratuvarda değerlendirilirse değerlendirilsin aynı olması gerekir. Bunun dışında yoruma açık sonuçlar, sonucu elde eden laboratuvarca elenmeli ve DNA Veri Bankasına girişine izin verilmemelidir.
DNA VERİ BANKASI GÜVENLİĞİ DNA Veri tabanları bilgisayar programı olduğundan her bir kullanıcı özel kullanıcı ismi ve şifresi ile giriş yapabilmelidir. Kullanıcıların veri girişi ve karşılaştırma için yetkisi olmalı, ancak veri değişikliğinin sadece sistem yöneticisine tanımlanmış olması gerekir. Sistem kullanıcı ve yöneticinin yaptığı her işlemin kaydını tutabilmeli, gerektiğinde yapılan işlemler listelenebilmelidir. Sisteme kapalı bir ağ üzerinden ulaşılabilmeli, eğer bu ağ tesis edilemiyor ise sisteme ulaşabilecek kullanıcı bilgisayarları sınırlandırılmalı ve tanımlanmalıdır. Sistem içinde profiller ile şahıs kimlik bilgilerini eşleştirebilmek mümkün olmamalıdır. Veriler kodlu olarak girilmeli, üçüncü kişilerin eline geçmiş olsa bile kişiler ile ilişkisinin kurulması mümkün olmamalıdır.
DNA VERİ BANKASINDA TARAMA YAPMAK DNA Veri Bankasında tarama veri girişinden farklı bir ekran üzerinden yapılmalıdır. Tarama, DNA Profilindeki herhangi bir bölgeden tüm bölge sayısına kadar yapılabilmelidir. Örneğin 16 bölgeden elde edilen bir DNA Profili için tek bölgeden tüm bölgeleri içerecek şekilde yapılabilmelidir. Tarama sonucunda uyum bulunur ise sadece örnek barkod numarası ve ilgili laboratuvar bilgisine ulaşılabilmelidir. Tarama sonunda başka bir birime ait veri ile irtibat çıkar ise yapılması gereken irtibat raporunun ilgili işin analizinin yapıldığı birimce yazılmasıdır. Bu şekilde veri iki birimce tekrar kontrol edilmiş olur.
DİĞER BAŞLIKLAR DNA Veri Bankasında Akraba Arama Karışık Örneklerin DNA Veri Bankasına Kaydı DNA Veri Bankasının Afetlerde ve Toplu Ölümlerde Kimlik Tespitinde Kullanılması DNA Veri Tabanından Veri Silmek Doğumda Örnek Alınması
DNA VERİ BANKASI BÜYÜKLÜĞÜ DNA Veri Bankasının büyüklüğü içerdiği DNA Profil sayısına bağlıdır ne kadar çok DNA Profili var ise o kadar etkin ve yararlı olur. Örneğin dünyanın en büyük DNA Veri tabanlarından biri olan İngiltere DNA Veri Tabanında 5368950 şahıs 387563 olay yeri olmak üzere yaklaşık 6 milyona yakın DNA Profili bulunmaktadır. Ancak rakamlarla Veri Tabanının büyüklüğü kıyaslanacaksa eldeki verilerin nüfusa oranı daha makul bir kıyaslama kriteri verecektir. Bu sebeple DNA Veri Tabanı için en uygun kıyas yöntemi DNA Profili sayısının nüfusa yüzdelik oranı ile yapılabilir. Bu oran İngiltere DNA Veri Tabanında % 5,2, Avrupa Birliği için %1,13 ve ABD için %0,5 dir.
DNA VERİ BANKASI ETKİNLİĞİ Veri bankalarının etkinliği bulunan irtibat sayısıyla ifade edilir. Rakamın kıyaslanabilir olması için irtibatın DNA tabanında bulunan DNA Profili sayısına oranı kullanılabilir.
ULUSAL DNA VERİ BANKASI KANUNU ÇALIŞMALARI 2006 yılında komisyon kuruldu. Komisyon üyeleri; Polis, Jandarma ve Adli Tıp Kurumu Biyoloji Bölümü Başkan ve müdürleri, Polis, Jandarma ve Adli Tıp Kurumu Biyoloji Bölümlerinden ikişer DNA uzmanı, Adalet Bakanlığından hakim ve savcılar, Adalet Bakanlığı Kanunlar Genel Müdürlüğü Genel Müdür Yardımcısı. Hazırlanan kanun taslağı için 2007 yılında görüşler toplandı. 2008 yılı başında gelen eleştiri ve öneriler değerlendirerek revize edilen taslak başbakanlığı gönderildi. 2009 Mayıs Sağlık Bakanlığı nın görüşleri değerlendirildi. 2009 Haziran Maliye Bakanlığının görüşleri değerlendirilerek yasa son taslağı Başbakanlığa gönderildi.
MADDE 5- DNA analizi; a) 04/12/2004 tarihli ve 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanununda belirlenen esas ve usûller çerçevesinde vücuttan, b) Bir suç sebebiyle olay yerinden veya suçla bağlantılı diğer yerlerden, c) Kim olduğunu tespit etmek amacıyla; ç) Görevleri sebebiyle hayati risk taşıyanlardan, d) Gönüllü kişilerden, Alınan biyolojik örnekler üzerinde yapılabilir.
MADDE 7- (1) Bu Kanun hükümlerine göre DNA analizi yapmaya; a) Adli Tıp Kurumu, Jandarma Genel Komutanlığı Kriminal Daire Başkanlığı ve Emniyet Genel Müdürlüğü Kriminal Polis Laboratuvarları Dairesi Başkanlığı, b) Bankanın olumlu görüşü alınmak suretiyle üniversiteler, c) Sağlık Bakanlığının olumlu görüşü ve Bankanın izniyle diğer gerçek ve tüzel kişilere ait olan laboratuvarlar, Yetkilidir. (2) Özel hukuk uyuşmazlıklarında gerekli görülen DNA analizleri, birinci fıkrada sayılan yerlerde yapılabilir. (3) Ulusal ve uluslararası standartlara uygun olarak DNA analizi yapacak laboratuvarlarda uyulması gereken esas ve usuller yönetmelikle düzenlenir.
MADDE 9- (1) Banka bünyesinde kayıtlı olan DNA profillerinden ancak, bir soruşturma, kovuşturma veya özel hukuk uyuşmazlığında gerçeğin ortaya çıkarılabilmesi veya kimlik tespiti amacıyla yararlanılabilir.
MADDE 11- Biyolojik örnekler ile DNA izolatlarının saklanması ve yok edilmesi MADDE 12 DNA profillerinin yurtdışına aktarılması
Veritabanı MADDE 13- (1) Bu Kanun hükümlerine göre örnekler üzerinde yapılan laboratuvar analizleri sonucunda elde edilen DNA profilleri, Banka bünyesinde oluşturulan sisteme kodlanarak kaydedilir. (2) DNA veri bankası sistemi, suçla ilgili ve suç dışı olmak üzere iki ana dizinden oluşur. (3) Sisteme veri girişi; Adlî Tıp Kurumu, Jandarma Genel Komutanlığı Kriminal Daire Başkanlığı ve Emniyet Genel Müdürlüğü Kriminal Polis Laboratuvarları Dairesi Başkanlığı tarafından yapılır.
MADDE 23 (1) Banka; Başkanlık, Yürütme Kurulu, Danışma Kurulu, ana hizmet birimleri, danışma birimleri ile yardımcı hizmet birimlerinden oluşur.
MADDE 25- (1) Başkan ve başkan yardımcısı; Tıp veya Fen Fakültelerinden en az lisansüstü eğitim belgesi almış, Kamu Personeli Yabancı Dil Bilgisi Seviye Tespit Sınavında İngilizce, Almanca veya Fransızca dillerinden en az (C) düzeyinde veya bu dillerden herhangi birisinden Üniversitelerarası Dil Sınavından en az (65) yabancı dil puanı alan, Devlet memuru olma niteliğine sahip, mikrobiyoloji ve klinik mikrobiyoloji, adlî biyoloji, genetik veya moleküler biyoloji alanlarından birisinde kamu veya özel kuruluşlarda fiilen en az on yıl görev yapmış ve otuzbeş yaşını doldurmuş olanlar arasından; Başkan müşterek kararnameyle, başkan yardımcısı ise Yürütme Kurulu üyeleri arasından Başkan tarafından atanır. (2) Başkan ve başkan yardımcısının görev süresi dört yıldır. Görev süresi dolanlar aynı usulle ancak bir kez daha yeniden atanabilir.
Yürütme Kurulu MADDE 28- (1) Yürütme Kurulu; başkan, başkan yardımcısı, Adlî Tıp Kurumu Biyoloji İhtisas Dairesinden bir, Jandarma Genel Komutanlığı Kriminâl Daire Başkanlığı Biyolojik İnceleme Şube Müdürlüğünden bir, Emniyet Genel Müdürlüğü Kriminâl Polis Laboratuvarları Dairesi Başkanlığı Biyolojik İncelemeler Şube Müdürlüğünden bir, Adalet Bakanlığından kamu veya ceza hukuku alanında en az lisansüstü eğitim almış birinci sınıf hâkimlerden bir, Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğünden bir ve Yükseköğretim Kurulunun kendi üyesi olmayan ve tıbbî genetik, mikrobiyoloji veya moleküler biyoloji alanında uzmanlığa sahip öğretim üyeleri arasından belirleyeceği bir kişi olmak üzere yedi kişiden oluşur. Yürütme Kurulu üyeleri müşterek kararname ile atanır. Bu Kanunun 25 inci maddesinin birinci fıkrası hükmü saklıdır.
Danışma Kurulu MADDE 30 (1) Danışma Kurulu aşağıda belirtilen kurum temsilcilerinden oluşur: a) Başbakanlık Müsteşarı veya görevlendireceği Müsteşar Yardımcısı, b) Yükseköğretim Kurulunun kendi üyesi olmayan ve tıbbî genetik veya moleküler biyoloji alanında uzmanlığa sahip öğretim üyeleri arasından belirleyeceği bir üye, c) Adalet Bakanlığı Kanunlar Genel Müdürlüğünden en az birinci sınıfa ayrılmış hâkimler arasından belirlenecek bir üye, ç) Türkiye Barolar Birliğinin mesleki kıdemi en az on yıl olan üyeleri arasından belirleyeceği bir üye, d) Türk Akreditasyon Kurumu Laboratuvar Akreditasyon Başkanlığından belirlenecek bir üye. e) Sağlık Bakanlığından belirlenecek bir üye,
MADDE 32- (1) Bankanın hizmet birimleri, bankanın görev ve yetkilerinin gerektirdiği sayıda daire başkanlıkları şeklinde teşkilâtlanmış ana hizmet birimleri, danışma birimleri ve yardımcı birimlerden oluşur. a) Ana hizmet birimi, Veri İşlem Dairesi Başkanlığıdır. b) Danışma birimi, Hukuk Müşavirliği; c) Yardımcı hizmet birimi, Eğitim Dairesi Başkanlığı ile İnsan Kaynakları ve Destek Hizmetleri Dairesi Başkanlığıdır.
Milli DNA Veri Bankası uzman yardımcısı MADDE 37- (1) Milli DNA veri bankası uzman yardımcılığına atanabilmek için 14/07/1965 tarihli ve 657 sayılı Devlet Memurları Kanununun 48 inci maddesinde sayılan şartlara ilave olarak aşağıdaki nitelikler aranır: a) Yüksek öğretim kurumlarının en az dört yıl süreyle eğitim veren Tıp, Fen, Fen - Edebiyat, Mühendislik fakülteleri ile bunlara denkliği yetkili makamlarca kabul edilen yurt dışındaki yüksek öğretim kurumlarının biyoloji veya bu alanla ilgili bölümlerinden mezun olmak, b) Yapılacak yarışma ve yeterlik sınavında başarılı olmak, c) Sınavın yapıldığı yılın Ocak ayının ilk günü itibariyle otuz yaşını doldurmamış olmak.
Milli DNA Veri Bankası uzmanlığı MADDE 38- (1) Milli DNA Veri Bankası uzman yardımcılığına atananlar en az beş yıl çalışması, olumlu sicil alması, konuları ile ilgili hazırlayacakları uzmanlık tezinin Yürütme Kurulu tarafından kabul edilmesi, açılacak mesleki ve yeterlik sınavında başarılı olması, Kamu Personeli Yabancı Dil Seviye Tespit Sınavından İngilizce, Fransızca veya Almanca dillerinden en az (C) düzeyinde yabancı dil puanı alması halinde DNA Veri Bankası Uzmanı unvanını alırlar. (2) Birinci fıkra hükmüne göre yapılan sınavlarda iki kez başarılı olamayanlar uzman yardımcısı olarak görevlerine devam ederler. (3) Milli DNA Veri Bankası uzman yardımcılığı sınavı ile Milli DNA Veri Bankası uzmanlığı sınavının uygulama şekil ve esasları yönetmelikte düzenlenir.
Geçici personel görevlendirme GEÇİCİ MADDE 4- (1) Bu Kanunla kurulan Bankanın kuruluşu, buralarda görev yapacak personelin atanması, göreve başlaması ve eğitimi gibi işlemler sonuçlanıncaya kadar bu Kanunda verilen görevler; Adli Tıp Kurumu, Jandarma Genel Komutanlığı Kriminal Dairesi Başkanlığı ve Emniyet Genel Müdürlüğü Kriminal Polis Laboratuvarları Dairesi Başkanlığından konularında uzman personelden geçici görevlendirme suretiyle yerine getirilir.
Teşekkür Ederim. İbrahim SEMİZOĞLU www.adlibiyoloji.com