Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi TÜRKİYE 10. ENERJİ KONGRESİ TÜRKİYE DE ENERJİ KAYNAKLARI VE HİDROELEKTİRİK ENERJİNİN ÖNEMİ Dr. Ülker GÜNER BACANLI Pamukkale Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Kınıklı Yerleşkesi, DENİZLİ. ugbacanli@pamukkale.edu.tr ÖZET Günümüzde, artan nüfus ve sanayileşmeden kaynaklanan enerji gereksinimi giderek artmaktadır. Ülkemizin kısıtlı kaynaklarıyla artan enerji ihtiyacı karşılanamamakta, enerji üretimi ve tüketimi arasındaki açık hızla büyümektedir. Kendi öz kaynaklarımızdan daha etkin biçimde yararlanmak giderek artan bir önem kazanmaktadır. Enerjinin başlıca unsuru olan elektrik enerjisi genellikle fosil yakıtlar ile hidrolik ve nükleer kaynaklardan elde edilen ikincil bir enerji türüdür. Dünya fosil kaynakları rezervinin %70 ini kömür, %14 ünü petrol ve %14 ünü de doğal gaz oluşturmaktadır. Fosil yakıtların genel dağılımı incelendiğinde, sıvı ve gaz yakıt rezervleri dünyanın belirli coğrafi bölgelerine yoğunlaştığı kömürün ise düzenli bir dağılım gösterdiği ve üretiminin 50 den fazla ülkede gerçekleştiği görülmektedir. Bu çalışmanın ilk bölümünde Türkiye nin sahip olduğu enerji kaynakları ve enerji potansiyeli incelenerek, gelişmiş ve gelişmekte olan diğer ülkelere göre konumu incelenmiştir. Türkiye nin enerji türlerine göre kapasite gelişimi ve enerji tüketiminin sektörlere göre dağılımı incelenmiştir. Türkiye nin diğer doğal kaynakları dışında kullanabileceği çok zengin bir hidroelektrik potansiyeli vardır. Ülkemizin başlıca ulusal ve yenilenebilir enerji kaynağını değerlendiren hidroelektrik santraller; ilk yatırım maliyetleri yüksek gibi görülmekle birlikte, ekonomik ömürleri yüzlerce yıl olan ve uzun vadeli bir ekonomik irdeleme yapıldığında en ucuz üretim maliyetli, dışa bağımlılığı olmayan projelerdir. Bu çalışmanın ikinci bölümünde ise ülkemizdeki enerji sektöründe hidroelektirik enerjinin yeri ve önemi geçmişten günümüze değerlendirilmiştir. 91
1. GİRİŞ Enerjiyi kısaca bir cismin veya bir sistemin iş yapabilme yeteneği olarak tarif etmek mümkündür. Başlıca enerji çeşitleri; kimyasal enerji, ısı enerjisi, elektrik enerjisi ve mekanik enerji olarak sıralanmaktadır. Bu enerjiler birbirlerine enerji dönüşüm sistemleri sayesinde dönüşebilir ve iş yapabilirler. Geleneksel olarak iki enerji türünden bahsedilmektedir. Bunlardan olduğu gibi tüketilen kömür, doğal gaz ve petrol birincil (primer) enerji kaynağı olarak tanımlanmaktadır. Birincil enerji kaynağının fiziksel dönüşümünden elde edilen elektrik, kok, havagazı vb. ise ikincil (seconder) enerji kaynağı olarak adlandırılmaktadır. Bilinen enerji kaynaklarına alternatif olarak güneş enerjisi, rüzgar enerjisi, jeotermal enerji, dalga enerjisi, hidrojen enerjisi vb. ilave edilmektedir. Ülkelerin ekonomik, kültürel ve bilimsel seviyeleri onların ürettikleri ve kullandıkları enerji miktarı ile ölçülürler. Dünyamızda sanayileşmiş ülkelerde yaşayan nüfus kullanılan toplam enerjinin yaklaşık %60 ını tüketirken, gelişmekte olan ülkelerde yaşayan nüfus sadece %40 ını tüketmektedir [14]. Türkiye, petrol, doğalgaz ve kömür gibi birincil enerji kaynakları açısından zengin bir ülke değildir. Bu nedenle de Türkiye birincil enerji ihtiyacını büyük ölçüde ithalatla karşılamaktadır. Fakat tüketilen toplam enerjinin önemli bir bölümü elektrik enerjisi olarak tüketilmektedir. Elektrik üretiminde ise Türkiye nin diğer doğal kaynakları dışında kullanabileceği çok zengin bir hidroelektrik potansiyeli vardır. Buna rağmen, Türkiye elektrik üretiminde de giderek daha çok dışa bağımlı hale getirilmiş ve getirilmektedir. 1997 yılında elektrik üretiminin %71,7 si yerli kaynaklardan elde edilmiş iken (hidroelektrik %38,5), TEAŞ ın 1997 yılında yaptığı planlamaya göre 2020 yılında elektrik üretiminde yerli kaynakların payı %35 e düşmektedir Aşağıda Şekil 1 deki grafikte de görüldüğü üzere bu durum enerji politikalarındaki yanlışın en yalın göstergesidir. Türkiye, doğalgaz ve ithal kömür gibi dışa bağımlı yakıtlarla elektrik üretme yerine, başta hidroelektrik olmak üzere yerli kaynaklara dayalı elektrik üretimini öncelikle ele almak ve gerçekleştirmek zorundadır [6]. Şekil 1: Türkiye Elektrik Üretiminin Kaynaklara Göre Planlanan Gelişimi 92
2. TÜRKİYEDE ENERJİ KAYNAKLARI VE POTANSİYELİ Türkiye dünya nüfusunda %1,2 lik, enerji tüketiminde ise %0,8 lik bir paya sahiptir. Kişi başına dünya ortalamasının dörtte üçü kadar enerji tüketmektedir. 1998 verileriyle bu tüketimin %42,7 si petrole, %28,2 si kömüre, %16,1 i doğal gaza dayalıdır.diğer taraftan Türkiye, enerji kaynakları açısından net ithalatçı bir ülkedir. 2000 yılı verileriyle yılda tükettiği yaklaşık 76 milyon ton kömürün %90 ını, 30 milyon ton ham petrolün %93 ünü ithal etmiş bulunuyor. Türkiye nin enerji tüketimi ve ithalatı, ekonomisinde de olduğu gibi hızlı bir artış içerisindedir. Türkiye nin genel olarak dünya enerji kaynakları rezervi içindeki payı oldukça düşüktür [4]. 2.1. Fosil Yakıt Rezervleri ve Potansiyeli 2.1.1. Taş Kömürü Türkiye taşkömürü rezervleri bakımından dünya ölçeğinde alt düzeydedir. Türkiye de taşkömürü Zonguldak bölgesinde bulunmakta ve mevcut rezervi 1 milyar ton olup bunun 450 milyon tonu görünür durumdadır. Antalya ve Diyarbakır bölgesindeki taşkömürü rezervleri çok az olması dolayısıyla dikkate alınmamaktadır. Taşkömürüne talep, demir çelik fabrikalarında tüketilmek üzere kok üretiminde, ısınma ve sanayi sektöründe ve elektrik üretmek üzere termik santrallerde olmaktadır [1]. 2.1.2.Linyit, Astfaltit, Bitümlü Şist ve Turba Türkiye linyit rezervleri ve üretim miktarı bakımından dünya ölçeğinde orta düzeydedir. Dünya linyit rezervi içersinde Türkiye nin %2,23 lük payı vardır. 2000 yılı verilerine göre 8,2 milyar ton linyit, 1.3 milyar ton bitümlü kömür, 81 milyon ton asfaltit ve 200 milyon ton turba rezervi bulunmaktadır. Türkiye nin hemen hemen her bölgesinde linyit oluşumlarına rastlanmaktadır. En büyük rezerv 3,4 milyar ton ile Elbistan da bulunmaktadır. Diğer büyük rezervler Orta ve Kuzey Batı Anadolu ve Ege bölgesindedir. Linyit rezervlerinin %13 ünün alt ısıl değeri 3000 kcal/kg üzerinde ve bunun sadece %4,3 ü 4300 kcal/kg ın üzerindedir. Diğer taraftan %58 lik kısmı ise 1200 kcal/kg ın altındadır. 2000 yılı linyit üretimi 64,5 milyon ton olarak gerçekleşmiştir ve bunun yaklaşık olarak %85 i Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ) tarafından gerçekleştirilmiştir. Türkiye de üretilen linyit kömürünün enerji hammaddesi olarak ekonomik değeri 2 milyar $/yıl dır. Linyit kömürünün elektrik üretimindeki oranı ise %34 gibi önemli bir seviyededir. Türkiye de linyit kömürüne talep; elektrik enerjisi talebi, sektörlerin büyüme hızı, Gayri Safi Milli Hasıla ve nüfus artışı gibi parametreler ile ilişkilidir. Kömür gibi termik santral yakıtı olarak veya damıtma yoluyla sentetik petrol üretimi için kullanılabilen ve tamamı Anadolu nun batı yarısında yer alan Beypazarı, Seyitömer, Göynük, Ulukışla, Mengen, Bahçecik ve Burhaniye deki 7 sahada tespit edilen bitümlü şist ise yaklaşık 1,1 milyar ton rezerve sahiptir. Ortalama kalorifik değer 1000 kcal/kg seviyesindedir [3, 13]. Türkiye de 19 ilimiz sınırları içerisinde çeşitli büyüklüklerde turba oluşumu belirlenmiştir. Turbalar tarımsal amaçlı ve enerji kaynağı olarak da kullanılmaktadır. Bunun örnekleri Rusya, İrlanda ve Finlandiya da görülmektedir. 93
Türkiye de görünür rezervi 200 milyon ton olup enerji üretiminde bugün için kullanılması ekonomik görünmemektedir. 2.1.3. Petrol Dünyanın en önemli enerji ve endüstri hammaddesi petroldür. Türkiye, jeolojik yapısı nedeniyle, ham petrol açısından zengin değildir. Ham petrol sahaları Güneydoğu Anadolu da ve en büyük petrol sahası Batı Raman dır. 2000 yılında TPAO sahalarından 13,5 milyon varil (yaklaşık 2 milyon ton) ham petrol üretilmiş olup, bu rakam ülke toplam üretiminin %72 sine karşılık gelmektedir. Üretim yıllar bazında azalmakta ve halen ülke gereksiniminin %12 sini karşılamamaktadır. Dünya enerji konseyi verilerine göre Türkiye nin enerji gereksinimi sürekli arttığı için (yılda yaklaşık %4.3) ham petrol açısından devamlı açılan bir fark vardır [10]. 2.1.4.Doğalgaz Türkiye, doğalgaz açısından zengin değildir. Bugün doğal gaz ithal edilen ve dışa bağımlı bir enerji kaynağı durumundadır. Doğalgaz üretimi 612 milyon m3 olup, tüketimin yaklaşık %6,5 u kadardır. Türkiye ye ithal edilen doğalgazın büyük bir kısmı Rusya dan sağlanmaktadır. Değişik kaynaklardan alınan doğalgazın yeraltında depolanması için TPAO ve BOTAŞ tarafından çalışmalar başlatılmış durumdadır. [1]. 2.2. Yenilenebilir Enerji Kaynakları Potansiyeli Yenilebilir enerji kaynakları doğanın dengesini koruyabilmesi açısından her geçen gün önemini arttırmaktadır. Yenilebilir enerji kaynakları üretimi, toplam kömür üretiminden sonra ikinci en yüksek üretime sahip kaynaklardır. Yenilenebilir enerji kaynakları arzının yaklaşık üçte birlik kısımını hidrolik enerji üçte ikisini biyomas (odun, hayvan ve bitki artıkları) oluşturmaktadır [4]. Bu kaynakların yenilebilir ve tükenmez olmaları ve doğal süreçlerin parçası olmaları nedeniyle çevreye zararlı yabancı unsurlar salmamaları olmak üzere iki önemli avantajı vardır. Coğrafi olarak her yerde bol bulunmamaları ve geniş alanlardan toplanmak zorunda olmaları gibi dezavantajlara da sahiptirler. 2.2.1. Jeotermal Enerji Jeotermal kaynak bakımından ülkemiz dünyada 7. sırada gelir. Jeotermal enerjinin değerlendirilmesi yeni bir olay olmamakla birlikte ekonomik olarak kullanımı için başka enerji türlerine dönüştürülmesi konusundaki çalışmalar 1973-1974 enerji krizinin etkisi ile daha da yoğunlaştırılmıştır [12]. Türkiye'de 40 C nin üzerinde jeotermal akışkan içeren 170 adet jeotermal saha bulunmaktadır. Bunlardan Aydın-Germencik (232 C), Denizli- Kızıldere (242 C), Çanakkale-Tuzla (173 C), Aydın- Salavatlı (171 C) elektrik üretimine uygun, gelişen teknolojilere ve gerekli desteğin temin edilmesine göre Manisa-Salihli- Caferbeyli(155 C), Kütahya-Simav(162 oc), İzmir-Seferihisar (153 oc)-dikili(130 oc), elektrik üretilebilir, diğerleri ise doğrudan kullanıma uygundur. Türkiye'de halen 51.600 konut eşdeğeri ısıtmacılık yapılmaktadır ve kurulu güç 493 MWt düzeyine ulaşmıştır. Ayrıca, Türkiye de şu anda, 194 adet kaplıcada sağlık amaçlı kullanım vardır. Bunun da değeri 327 MWt dir. Böylelikle Türkiye nin jeotermal doğrudan kullanım kapasitesi 820 MWt olmakta ve Türkiye, bu durumda doğrudan 94
kullanım kapasitesi kurulu gücü ile Dünyada 4. sırada yer almaktadır. Türkiye'de elektriğe yönelik uygulama ise Denizli-Kızıldere sahasında 1974 yılında kurulan 0.5 MWe kapasiteli bir pilot tesisle başlamış ve 1984 yılında aynı sahada TEAŞ tarafından yaptırılan bir santralle 20 MWe kapasiteye ulaşmıştır. Ülkemiz için yapılan talep tahmin projeksiyonunda, Aydın-Germencik, Çanakkale-Tuzla, Aydın- Salavatlı gibi sahalarda da önümüzdeki yıllarda jeotermal enerjiye dayalı santraller kurulması ile ilgili çalışmalar planlanmaktadır. Türkiye'de kurulacak jeotermal elektrik santrallerinin 2010 yılında 500 MWe, 2020 yılında ise 1000 MWe e ulaşması beklenmektedir. Jeotermal ısıtmaya yönelik tahminler ise 2010 yılında 3764 MWt ve 2025 yılı için 8182 MWt olarak öngörülmüştür. Bu değerlendirmeye göre en önemli artış ısıtma maksatlı kullanımda düşünülmektedir. Jeotermal kaynak kullanımında, başta kimyasal sorun olmak üzere, birçok engelleyici faktör çözüme kavuşturulmuştur. Türkiye'nin ispatlanmış termal kapasitesi (kuyu+kaynak) 2600 MWt civarına ulaşmıştır. Muhtemel jeotermal potansiyelimiz ise 31.500 MWt dir (5.000.000 konut eşdeğeri). Bu da Türkiye deki konutların en az % 30 unun jeotermal kaynaklarla ısıtılabileceği anlamına gelmektedir. Bu da 30 Milyar m3 doğalgaz eşdeğeridir [9, 12, 13, 15]. 2.2.2. Rüzgar Enerjisi Rüzgar Enerjisi hava koşullarına ve topografik şartlara göre değişim göstermektedir. Rüzgar enerjisi yatay ve düşey eksenli rüzgar türbinleri ile mekanik enerjiye dönüştürülmekte, su pompalamakta veya elektrik üretimi amacıylada bu mekanik enerjiden yararlanılmaktadır. Pek çok avantajının yanı sıra rüzgar enerjisi kullanım amacıyla rüzgar türbini ve rüzgar tarlaları kurulması sırasında görsel ve istatistik olarak kişileri ve çevreyi etkilemesi, gürültü oluşturması, kuş ölümlerine neden olması, haberleşmede parazitler meydana getirmesi gibi dezavantajları bulunmaktadır [13]. Türkiye nin rüzgar enerjisi potansiyeline ilişkin sağlıklı ölçüm sonuçlarına ve çıkarılmış rüzgar atlasına dayalı kesin veriler yoktur. Rüzgar enerjisi zenginliği sırasıyla Marmara, Ege, Akdeniz ve Karadeniz kıyı alanlarında bulunmaktadır. Ayrıca Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu nun belli kesimlerinde rüzgarca zengin yönlerin var olduğu bilinmektedir. Türkiye nin ekonomik rüzgar potansiyelinin 50 milyar kwh/yıl olduğu kestirilmektedir. Bu potansiyelin değerlendirilmesi için gereken kurulu rüzgar gücü ise 20 000 MW dır. Bugün Türkiye de ölçümlerle kanıtlanmış güvenilir 12,4 milyar kwh/yıl rüzgar potansiyeli, yaklaşık 5000 MW kurulu güçle değerlendirilmeyi beklemektedir. Türkiye de Çeşme de kurulan 580 kw lık üç türbinden oluşan ilk rüzgar santralı, 1988 de işletmeye açılmıştır. Daha sonra Çeşme-Alaçatı da bir özel kuruluş tarafından kurulan 1,8 MW kurulu gücündeki santral 1988 de üretime başlamıştır. Yap-İşlet-Devret modeli kapsamında yapımı hükümetçe desteklenen rüzgar enerjisi santrallerinin kurulu güç kapasitesi 8,7 MW a ulaşmış olup, yaklaşık toplam 700 MW civarında olan başvurular ise değerlendirme aşamasındadır [4, 11]. 2.2.3. Güneş Enerjisi Güneş enerjisi dünyamızdaki hayatın temelini oluşturur. Bol ve temiz bir kaynaktır. Güneş enerjisinin karadaki yoğunluğu güneşin dik olduğu saatlerde, yatay bir yüzey için metrekareye 1 kw kadardır. 95
Türkiye nin yıllık güneş alma süresi 2609 saattir. Yılın yaklaşık %30 luk kısmını güneş alarak geçirir. Türkiye de kullanılan güneş enerjisi, ekonomik potansiyelin %0.5 ini oluşturur. Ayrıca su ısıtmak amacıyla güney ve batı bölgelerimizde güneş kollektörleri kullanılır (Atılgan, 2000). Güneşlenme süresi yönünden en zengin bölgeler sırasıyla Güneydoğu Anadolu, Akdeniz, Ege, İç Anadolu, Marmara ve Karadeniz Bölgesidir [8]. 2.2.4. Nükleer Enerjisi Nükleer enerji. atom çekirdeğinden kaynaklanan bir enerji türü olup bazı hafif radyoaktif elementlerin atom çekirdekleri düzeyindeki parçalanma reaksiyonlarından meydana gelmektedir. Nükleer santrallerin normal çalışmaları sırasında çevre üzerindeki olumsuz etkileri yok denecek kadar azdır. Bu esnada insanların alacakları ilave radyasyon dozu bir renkli televizyondan alınana eşdeğerdir. 27 ülkede çalışmakta olan 433 nükleer reaktör çevresinde yapılan ölçümlerde bunu teyit etmektedir [5]. Dünyanın gelecekteki enerji ihtiyacını sağlamakta nükleer enerjinin yeri kaçınılmazdır. Nükleer santrallerin yatırım bedeli kömür ve fuel-oil santrallerine nazaran daha fazla olmakla beraber, yıllık yakıt masraflarının düşük olması nedeniyle elektrik üretim maliyeti daha düşük olmaktadır. Uluslararası Atom Enerji Ajansı tarafından 1997 yılındaki verilere göre dünya elektirik üretiminin %17 si faal olarak çalışmakta 442 adet nükleer enerji santralinden karşılanmaktadır. Nükleer enerji santrali kurmak masraflı olduğu için yabancı yatırımcılar tarafından yap-işlet-devret modeli esas alınarak kurulması Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığınca desteklenmiştir. Ancak Türkiye nükleer santral kurulmasında yapişlet-devret modeli uygulayamamıştır [1]. 3 HİDROELEKTİRİK ENERJİ Türkiye teknik ve ekonomik anlamda tüketilebilecek yerüstü ve yeraltı suyu miktarının 110 milyar m 3 olduğu ve kişi başına 1692 m 3 su düştüğü belirlenmiştir. Türkiye nin su kaynakları olmasına rağmen, suyun yeterli miktarda sağlanamayacağı bir coğrafik konumda olması nedeniyle, su kaynakları bakımından en zengin ülke değildir. Ekonomik getirisi olan sulanabilir topraklarda, sulama projeleri suyun %50 sini sağlar. Sel kontrolü projelerinin yaklaşık %40 ı gerçekleştirilmiştir. Elektirik enerjisinin %35 i hidrolik olarak sağlanmasına rağmen, ülkemizin hidrolik güç potansiyelinin ancak %30 dan azı geliştirilmiştir [7]. Avrupa daki en yüksek hidrolik güç potansiyeli arasında Türkiye de sayılabilir. Bu potansiyelin büyük bir kısmı küçük hidrolik güç santralleri tarafından geliştirilecektir. Türkiye deki barajlar yalnızca sulama ve hidroelektirik için değil içme suyu sağlamak içinde önemlidirler. Türkiye de brüt hidroelektrik potansiyel 433 milyar kwh, buda toplam Dünya potansiyelinin %1 ini, Avrupa potansiyelinin %14 ünü oluşturur. Teknik yönden değerlendirilebilir potansiyel ise 216 milyar kwh olarak tahmin edilmektedir. 483 adet hidroelektrik projenin teknik ve ekonomik olarak değerlendirilebilir kurulu güç kapasitesi yaklaşık 35000 MW ve yıllık ortalama enerji üretimi 123 milyar kwh olarak hesaplanmaktadır. 2000 yılı başı itibariyle işletmedeki termik ve 96
hidroelektrik santrallerin toplam kurulu gücü 26,117 MW a üretimi ise 116 milyar kwh a ulaşmış durumdadır. Son 20 yılda elektrik enerjisi üretiminde hidroelektrik enerjisinin payı %45,8 mertebesinden giderek düşmüş ve 1999 yılında %30 lara inmiştir. 2000 yılındaki yetersiz yağışlardan dolayı bu pay daha da azalmıştır. Mevcut hidroelektrik enerji üretim kapasitesinin %75 i Keban, Karakaya, Atatürk, Altınkaya, Hasan Uğurlu ve Oymapınar barajlarından sağlanmaktadır. TEAŞ Hidroelektrik santrallerinin Kurulu güç ve bürüt üretimleri Tablo 1 de verilmiştir [2, 3, 13]. Tablo 1: TEAŞ Hidrolik Santrallerin Kurulu Güç ve Bürüt Üretimleri [3] Santral Tipi Toplam Bürüt Üretim (GWh) Kurulu Güç 1998 1999 Barajlı Santraller 9 443.9 38750.6 30908.5 Tabi Göl Santralı 101.0 187.0 174.3 Akarsu Santralı 156.8 663.8 654.5 TEAŞ Hidrolik Toplam 9701.7 39601.4 31747.3 Türkiye nin hidroelektrik potansiyelini geliştirme yönünde son yıllarda ciddi bir yavaşlama vardır. 1993 yılında kurulu güç 9,682 MW iken bu değer 2003 yılında ancak 12,579 MW a çıkarılabilmiştir. Eğer hidroelektrik tesislere yatırım bu son on yıldaki hızla ilerlerse, Türkiye nin DSİ ce hesaplanan kurulu güce ulaşması yaklaşık 80 yıl alacaktır [6]. TEAŞ tarafından Tablo 2 de yayınlanan veriler ve Aralık 1997 tarihli Orta ve Uzun Dönem Elektrik Enerjisi Üretim Planlama Çalışması na rakamlar Türkiye için alarm demektir. Tablo 2: TEAŞ Tarafından Yapılan Orta Ve Uzun Dönem Elektrik Enerjisi Üretim Planlama Çalışması Verileri Yıllar 1997 2010 2020 Türkiye nin Hidroelektrik Üretimi %38.5 %24.6 %16.6 İthal Yakıtla Elektrik Üretimi %28.3 %51.0 %65.0 AB Ülkelerinde Yenilenebilir Enerji Kaynaklarından Elektrik Üretimi %13.9 %22.0 %22.0 Tüm hidroelektrik kapasitenin mümkün olan en kısa zamanda geliştirilmesi Türkiyenin milli menfaatleri açısından gereklidir ve tüm enerji kaynakları arasında birinci önceliğe sahip olmalıdır. 3.1.. Hidroelektrik Santrallerin Avantaj ve Faydaları Ekonomik: Yatırım bedelinin büyük bir kısmını (%70-80) yurtiçi harcamalar oluşturur. Bu milli ekonomiye ve Gayrisafi Milli Hasılaya (GSMH) anlamlı ve pozitif katkı demektir. Yatırımda dışa bağımlılık ve döviz harcaması en alt düzeydedir. Ithal ekipman ve hizmet bedelleri yatırımın çok küçük bir bölümünü oluşturur ve 97
hidroelektrik santrallarda, diğer tüm elektrik santrallarından çok daha az yabancı kaynağa ihtiyaç vardır. Hidroelektrik santralların ekonomik ömrü diğer tip santrallardan çok daha uzundur (75 yıl). Bu ilk dönemden sonra da, çok küçük bir yatırımla (200-400 $/kw), elektromekanik ekipman tümüyle değiştirilip ikinci, üçüncü, dördüncü 75 yıllık periyotlarda elektrik üretmeye devam edebilirler. İşletme gideri en düşük santral tipidir ve herhangi bir yakıt gideri yoktur. Ucuz elektrik üreterek rekabetçi elektrik piyasasının oluşmasına en büyük katkıyı yapar. İşletme kolaylığı ve esneklik çok önemli bir özelliğidir. İhtiyaç duyulan tüm malzeme ve hizmetler yerli piyasadan sağlanabilir. Enterkonnekte sistemde yük dengelenmesi ve frekans düzenlenmesi gibi hayati öneme haiz fonksiyonları vardır. Yeşil enerji olduğu için AB ülkelerine ihracatı daha kolaydır. Buna ilave olarak, barajlarımızdaki muazzam depolama kapasitesi elektriğin puant saatlerde ihrac edilebilme imkanını sağlar [6]. Çevresel: Hidroelektrik santrallar çevre dostudur. Herhangi bir sera gazı emisyonu yoktur. Kullandığı bir yakıt olmadığı için başka bir kirliliğe de neden olmazlar. Akarsularla oluşan erozyonu önler. Türkiye de akarsuların eğimi fazla olduğu için akarsular yoluyla erozyon da ciddi bir tehlikedir. Hidroelektrik santrallar için yapılan barajlar ve bentlerin suyun hızını keserek erozyonun durdurulmasında önemli işlevleri vardır. Barajlı santralların sağladığı bir başka çok önemli avantaj da, nehir santralları, rüzgar santralları, güneş enerjisi gibi yenilenebilir enerji kaynaklarının daha güvenilir şekilde hizmet vermelerini sağlamaktır [6]. Sosyal ve Stratejik Faydalar: Enerji depolama kapasitesi vardır. Mevcut barajlarımızda 6 aylık elektrik üretimini depolayacak kapasite vardır. Enerjide dışa bağımlılığı azaltır. Hidroelektrik santrallar suyun sadece düşüsünü kullanarak elektrik üretir (suyu tüketmez), ve dışa bağımlılığı yoktur. Yöre halkına istihdam, balıkçılık, sulu tarım, su sporları, taşımacılık, mal ve hizmet satılması gibi sosyal ve ekonomik faydalar sağlar. Diğer stratejik faydalar [6]. 4. SONUÇ Enerji, insan ve toplum yaşamı için yaşamın başlangıcından itibaren vazgeçilmezdir. Enerji, ekonomik kalkınmanın ve toplumsal gelişmenin kaynağıdır. Giderek artan enerji tüketimi Dünyada ve Türkiye de yeni ve alternatif enerji kaynaklarından yararlanılmasını zorunlu hale getirmiştir. Ülkemizin kalkınmasında, enerji potansiyeli açısından olabildiğince öz kaynaklarımızdan en üst düzeyde geliştirilmesinin yanı sıra, yeni kaynakların değerlendirilmesi çalışmaları hızlandırılmalıdır. Kendi doğal potansiyelini bilmeyen ve 98
geliştiremeyen ülkeler, enerjide ve ekonomide dışarıya giderek daha artan oranlarda bağımlı kalmaya mahkumdurlar. Özkaynaklarımız ve ekonomik, çevresel, sosyal ve ekonomik faydaları açısından en önemli enerji kaynaklarından biri hidrolik kaynaklardan elde edilen enerjidir. Özellikle enerji ithaline zorunlu olan ülkemizde bu kaynak çok önemlidir. Ülkemizdeki çok düzenli olmayan su rejiminden dolayı bu güne kadar hidroelektrik potansiyelin yaklaşık olarak üçte biri geliştirilebilmiş durumdadır. Hidroelektirik enerji diğer enerji türlerine kıyasla çok daha temiz bir nitelik taşıması yanı sıra birçok yan yararlar sağlaması nedenleri ile üzerinde en çok durulması gereken birincil enerji kaynağı olmaktadır. 5. KAYNAKLAR 1. Altın, V.; 2002. Enerji Tübitak Bilim ve Teknik Dergisi, Sayı: 413, Ocak 2002. 2. Altun H.İ., 1997, Türkiye nin Hidroelektrik Potansiyeli. s: 19 42, Türkiye Enerji Politikaları, Editör: Bedri İPEKOĞLU, Yurt Madenciliğini Geliştirme Vakfı & İ.Ü. Maden Mühendisliği Bölümü, İstanbul. 3. Anonim, 2000, Elektrik Enerjisinde Ulusal Politika. Ekim, İSO ve ASO Araştırma Raporu. 4. Atılgan, İ., 2000. Türkiye nin Enerji Potansiyeline Bakış Gazi Üniv. Müh. Mim. Fak. Dergisi, C.15, No 1, 31 47. 5. Aybars N., 1990. Nükleer Enerjinin Fayda ve Zararları, İnsan ve Kainat s:36-39, Ağustos. 6. Bakır, N.;2005. Hidroelektrik Perspektifinden Türkiye ve AB Enerji Politikalarına Bakış http://www.ere.com.tr. 7. Bayazıt, M. ve Avcı, İ.,1997. Türkiye nin Su Kaynakları: Potansiyel, Planlama, Geliştirme ve Yönetme. Water Resources Development, Vol.13, No.4, 443-452. 8. Çukurçayır F.; Arabacı H., http://www.angelfire.com/scifi/nuclear220/secsss.htm Diğer Enerji Kaynakların Ülkemizdeki Mevcut Durumu 9. DPT 8. 5 Yıllık Kalkınma Planı, 2000. Jeotermal Enerji Raporu. 10. Dünya Enerji Konseyi; http://www.worldenergy.org 11. Karaman F., Karaman Y., 2003. Türkiye ve Avrupa Birliği Enerji Politikalarının Karşılaştırılması. I. Ulusal Su Mühendisliği Sempozyumu, s. 43 51, 22-26 Eylül 2003 Gümüldür/İZMİR. 12. Şengüler İ., 1998. Jeotermal Enerji ve Çevre M.T.A. Yayını sayı:l-2, s: 173. 13. Tuncer, G.; Eskibalcı, M. F.; 2003. Türkiye Enerji Hammaddeleri Potansiyelinin Değerlendirilebilirliği. İstanbul Üniv. Müh. Fak. Yerbilimleri Dergisi, C.16, S.1, ss.81 92, Y 2003 14. Türkman, F.; 1981. Dünyada ve Türkiye de Birincil Enerji Kaynakları Potansiyeli. Ege Üniversitesi İnşaat Fakültesi Dergisi Atatürk ün Doğumunun 100. Yılı Özel Sayısı, 401 410. 15. Ünver Ö., 1996. Türkiye nin Enerji Potansiyeli ve Bu Potansiyelden Ekonomik Olarak Yararlanma Olanakları. s:25-40, TMMOB Türkiye Enerji Sempozyumu. 99