HUKUKUN UYGULANMASI Dr. Barış TEKSOY Hukukun Temel Kavramları Dersi
Genel Anlamda Hukukun Uygulanması ve Sorunlar Soru 1: Bir sağlık sorunu nasıl çözülür? - Hastanın veya şahitlerin dinlenmesi - Bulguların ve semptomların incelenmesi - Değerlendirme, teşhis ve karar - Tedavi Soru 2: Bir hukuk sorunu nasıl çözülür?
Genel Anlamda Hukukun Uygulanması ve Sorunlar Kuralın Oluşumu Gerçek Yaşam (Somut Olay) Hukuk Kuralı (Soyut Kural) Hukukun Uygulanması
Genel Anlamda Hukukun Uygulanması ve Sorunlar Hukuk Kuralı Olay/Maddî Olgu Hukuksal Sonuç Büyük Önerme Küçük Önerme Vargı Akıl Yürütme (Tasım)
Genel Anlamda Hukukun Uygulanması ve Sorunlar Hukukun Uygulanması: 1.Aşama: Maddî Olgu/Olay ın belirlenmesi (Maddî unsurların hukuk dilinde nitelendirilmesi) 2. Aşama: Uygulanacak Hukuk Kuralının tayini (Hukuk düzeni içerisinde ilgili kuralların tespiti)
Genel Anlamda Hukukun Uygulanması ve Sorunlar A) Maddî Olgu/Olay ın belirlenmesi ile ilgili sorunlar 1- Maddî olgu/olayın tüm unsurları ile açık olarak ortaya konulabilmesi 2- Maddî olgu/olayın unsurlarının hukuk diline çevrilmesi 3- Maddi olgu/olayın unsurlarının saptanması işi ve ispat yükü
Genel Anlamda Hukukun Uygulanması ve Sorunlar - Bir yargılamada maddî olguları kim tespit edecek? Taraflarca getirilme ilkesi: Hukuk yargılaması Görev gereği inceleme ilkesi: Ceza yargılaması - Maddî olguların varlığını kim ispatlayacak? İspat yükü kavramı Medeni K. m.6: Kanunda aksine bir hüküm bulunmadıkça, taraflardan her biri hakkını dayandırdığı olguların varlığını ispatla yükümlüdür. Kural olarak, ispat yükü iddia sahibindedir. (!) Taraflar uygulanacak hukuk kuralını ispatlamak zorunda değillerdir. ( Yargıç hukuku bilir ilkesi)
Genel Anlamda Hukukun Uygulanması ve Sorunlar Karine kavramı: Belli bir olaydan, belli olmayan bir olayın ya da durumun çıkarılması İspat yükünün yer değiştirmesine ya da tamamen ortadan kalkmasına yol açar. Örn: Birlikte ölüm karinesi (MK m.29/2) Tapu sicilindeki kaydın bilindiği karinesi (MK 1020/3) Borç senedinin borçluya teslimi ile borcun sona ermiş olduğunun varsayılması Taşınır mal zilyetinin, onun maliki sayılması (MK 985/1)
Genel Anlamda Hukukun Uygulanması ve Sorunlar B) Hukuk kuralının belirlenmesi ile ilgili sorunlar 1- İlgili hukuk düzeninin bulunması (Hukukun yer bakımından uygulanması) 2- Hukuk düzeni içerisinde ilgili kuralların tespiti (Hukukun zaman bakımından uygulanması) (Normlar hiyerarşisi, emredici kurallar-tamamlayıcı kurallar) (Yasa boşluğu, kıyas ve hukuk yaratma) 3- İlgili hukuk kurallarının içeriği ve unsurlarının belirlenmesi (Hukukun anlam bakımından uygulanması, Yorum sorunu, yorum yöntemleri)
HUKUKUN YER VE ZAMAN BAKIMINDAN UYGULANMASI
Hukukun Yer Bakımından Uygulanması Somut olay nerede meydana gelmiş/neresi ile bağlantılı? Kural: Yasaların yerselliği Somut olay hangi ülkenin sınırları içerisinde gerçekleşmişse, o ülkenin hukuk düzeni yetkilidir. (Maddî hukuk kuralları ve yargılama yetkisi bakımından) İstisnalar: 1- Uluslararası özel hukuk kuralları gereğince yetkili hukukun uygulanması (yabancılık unsuru) (MÖHUK) 2- Ceza hukukunda yer alan istisnalar (TCK m.13) Yabancı bir ülkede işlenmiş bazı suçlar için Türk Ceza Kanunu nun uygulanması, Türk mahkemelerinin yargılama yapması
Hukukun Zaman Bakımından Uygulanması Somut olay ne zaman meydana gelmiş? Kural: Yasaların geçmişe yürümezliği (Hukuksal güvenlik) Hukuk kuralı, ancak yürürlüğe girmesinden sonra meydana gelen olaylara uygulanır. Somut olaya uygulanacak hukuk kuralı, olayın gerçekleştiği zaman yürürlükte olan kuraldır. (Kazanılmış haklar): Önceki yasa yürürlükte iken kurulan hukuksal ilişkilerden doğan haklar, yasanın değişmesi ile ortadan kalkmaz. (örn: kazanılmış rüşt, geçerli evlilik) İstisnalar: 1- Ceza hukukunda failin lehine olan değişikliğin geçmişe etkili olarak uygulanması (TCK m.7/2) 2- Kamu düzeni ve genel ahlâka ilişkin yeni düzenlemenin geçmişe etkili olarak uygulanması (köleliğin kaldırılması, kocanın talak yoluyla boşanma hakkının kaldırılması)
HUKUKUN, KURALIN NİTELİĞİNE GÖRE UYGULANMASI
Hukukun, Kuralın Niteliğine Göre Uygulanması Soru 1: Hukuk kuralının normlar hiyerarşisi içindeki yeri? Soru 2: Hukuk kuralının etki bakımından niteliği nedir? Emredici hukuk kuralları: Taraflarca aksi kararlaştırılamaz, mutlak olarak uyulması gerekir. Tamamlayıcı (yedek) hukuk kuralları: Taraflarca aksi kararlaştırılabilir, mutlak olarak uyulması zorunlu değildir. Ölçütler: Kamu hukuku/özel hukuk, kuralın ifadesi, kuralın amacı, kamu düzenini koruma, ekonomik düzeni koruma, zayıf tarafın korunması, vb.
HUKUKUN ANLAM BAKIMINDAN UYGULANMASI
Yorum Sorunu Sorun: Olaya uygulanacak hukuk kuralının tam ve kesin anlamının belirlenmesi Yorum Yöntemleri: 1- Sözel (Lafzî)Yorum Hukuk kuralının anlamının, kuralın metnine bakılarak açıklanmasıdır. Hukuk kuralını oluşturan söz ve sözcüklerin anlamı, dilbilgisi kuralları, noktalama işaretleri dikkate alınır. Sözcüklerin hukuksal anlamları ve hangi hukuk alanı dahilinde kullanıldığı önemlidir.
Yorum Sorunu 2- Amaçsal Yorum/Öze göre yorum Hukuk kuralının anlamının, kuralın sadece metnine bakılarak değil, o kuralın ilgili düzenlemedeki yeri, diğer hukuk kuralları ile olan ilişkisi ve amacı dikkate alınarak tespit edilmesidir. Amaç: Hukuk kuralı neden konulmuş? Hangi menfaatler ya da toplumsal/ekonomik sorun dikkate alınmış? Nasıl çözüm getirilmek istenmiş? İkincil sorun: Değerlendirmede hangi tarih dikkate alınacak? a) Kuralın konulduğu an (Sübjektif/Pozitivist Teori) b) Kuralın uygulandığı an (Objektif/Realist Teori)
Yorum Sorunu 3-Tarihsel Yorum Hukuk kuralının anlamının, kuralın yasalaşma evrelerine, hazırlık aşamasına ve kanun koyucunun görüşüne göre tespit edilmesidir. (?) Amaçsal yorum-pozitivist görüş 4-Serbest Yorum Hukuk kuralının metniyle bağlı kalmaksızın, kuralı somut olayın şartlarına göre anlamlandırmaktır. (?) Amaçsal yorum-realist görüş (!) Yorum yöntemlerinin bir arada uygulanması (MK. m.1) (?) Daraltıcı/Dar yorum-genişletici/geniş yorum ayrımı
Yorumlamada yararlanılan mantık kuralları Kıyas: Belli bir hukuksal olay veya ilişki için konulmuş olan kuralın, hakkında hüküm bulunmayan benzer olay veya ilişkiye uygulanması. (Kanun gereği veya hukuk yaratma amacıyla) Aksi ile Kanıt: (argumentum e contrario) Hukuk kuralının düzenleme kapsamı dışında kalan hususlar için, hukuk kuralında hükmedilenin aksinin geçerli olduğu sonucuna varma. Evleviyetle/Öncelikle Uygulanma: (argumentum a fortiori) Çoğu için geçerli olan azı için; bütün için geçerli olan parçalar için; daha önemli için geçerli olan daha önemsiz için haydi haydi geçerlidir.
Yasa/Kanun (Hukuk) Boşluğu: Boşluk Sorunu Somut olaya uygulanabilecek bir hukuk kuralının olmaması ya da uygulanabilecek kuralın yetersiz olması Olası nedenler: Bilimsel/teknik/ekonomik/sosyal gelişmeler, yasa koyucunun özen eksikliği, yasa koyucunun bilinçli olarak boşluk bırakması (!) Yorum sorunundan farklıdır. Hâkim hukuk kuralı olmadığı gerekçesiyle sorunu çözmekten, hak dağıtmaktan ve hüküm vermekten kaçınamaz. Kanunun tâkdir yetkisi verdiği durumlarda bunu kullanmalı ve gerektiğinde yasa koyucu gibi hukuk kuralı yaratmalıdır. (!) Ceza Hukuku
Boşluk Türleri Kural (Hüküm) İçi Boşluk (infra legem) Uygulanabilecek bir hukuk kuralı vardır. Ancak getirdiği hüküm, somut olaya doğrudan uygulanamayacak şekilde soyuttur. Kanun koyucu, soyut kuralın, her bir somut olayın şartlarına göre daha âdil olarak uygulanabilmesi için kasıtlı olarak boşluk bırakmıştır. Hâkimin tâkdir yetkisini kullanması gerekir. Rastlanabilecek ifadeler: tâkdir eder, halin icabı, durumun gereği, uygun bir tazminat, işin mahiyeti, haklı sebep, gerekli tedbir vb.
Boşluk Türleri Kural (Hüküm) Dışı Boşluk (extra legem) Uygulanabilecek hiç bir hüküm yoktur. Hâkimin hukuk yaratması gerekecektir. Somut olaydan soyut bir kural yaratılması gerekir. Yaratılan kuralın hukuk düzeni ile uyumlu olması gerekir. Diğer ayrımlar: Gerçek boşluk/gerçek olmayan boşluk Açık boşluk/örtülü boşluk Bilinçli boşluk/bilinçsiz boşluk