144 MANSALAKHSAR LÇESYATAAN KÖYÜNDEEVLYAKÜLTÜ GürolPehlivan ÖZET ManisailininAkhisarilçesinebalYataan,birAle vîköyüdür.köy,saruhanoullarzamanndayaad düünülenyataanmahmudsultan ntürbesietra fndakurulupgelimitir.burada1826ylndakapat lanbirbektaîzaviyesiolduubilinmektedir.köy,20. yüzylbalarndaikiyeayrlmvesünnetçileradnda yenibirköykurulmutur. Çalmamzburadayaptmzalanaratrmasnada yanmaktadr.köyçevresindekiyatrlarincelenmi, ayrcaköydeyaplanritüellerdeevliyakültününizleri tespitedilmeyeçallmtr.buritüellerde,çokbelir ginbirhz.alikültüilekarkbirhâlde,evliyakül tününizlerigörülmektedir. Buçalmamzla,incelediimizköyileyöredekiSünnî köylerarasnda,velîyeinançhususundatemeldefark olmadtespitedilmitir.herikigrubunuygulama larndagörülenfarkllklarise,tarihseldevirleriçinde olumukimitörenseldeiimlerinbugünküekilleri dir. AnahtarKelimeler:Manisa,Yataan,EvliyaKültü, HubyarSultanOca,YataanMahmudSultan. Giri YataanKöyü,Manisa nnakhisarilçesi nebalbiralevîköyüdür.denizseviyesin Celal Bayar Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyat Bölümü,HalkBilimiAnabilimDal. den450m.yükseklikteolup,akhisar a17km. Manisa ya ise 69 km. uzaklktadr. 2000 yl nüfusu 459 kii olup, Sivas ve Tunceli den birkaçhanegöçalmtr.göçedenlerdeale vî dir.köyünbüyükksmmamrzakoluna baldr(ahan,2005:9). Köyün Bizans devrindeki ad Karapavli dir (Gökçen, 1950: 47). Köyün SaruhanoullarzamanndaYataanMahmud Sultan avakfedildiibilgisiilerisürülmektey sede(müderrisolu,1956:12;can,1997:80) bu görü, tam olarak kantlanamamaktadr. ÇünkübugörüemensupolanMüderrisolu vecan n,1371tarihlirevaksultanvakfiyesi ahitleriarasndayeralaneyhosmanrumi olumahmuddede yiyataanmahmudsul tanolarakkabuletmelerininbilimselbirkant yoktur(uluçay,1940:28).osmanllarzama nndagördükkazasnabalköyündahason ra vakf durumu iptal edilerek tmar hâline getirildii; ancak sonrada eski statüsüne ka vutuu görülüyor. 1 Nitekim zaviye olarak varl sonraki yüzyllara ait belgelerde de açkçagörülmektedir(müderrisolu,1956:13 14). 1826 ylnda Yeniçeri Ocayla birlikte kapatlanbektaîtarikatnaaitmalvearaziler demüsadereedilmitir.tebumüsaderees nasndayataanköyü ndebulunanveyata an Baba Zaviyesi olarak anlan dergâhn 1354,5dönümtarlavebannolduukaytl dr(telci,1997:35,4143)bizceköyünbirbek taî zaviyesinin hemen yannda kurulmas, günümüzdevarlnsürdürenpekçokyatrn köydebulunmasnaçklamaktadr.muhteme len bu zaviyenin etrafna gömülen eyh ve derviler yatr olarak kabul edilmi, bunun 1 Uluçay,1946:7172;buaradaCan nyavuzsultan Selim inyataanbaba yasaruhanoullar nntemlik ettiiyerigeriald(s.87),ifadesininhatalolduunu belirtelim. Çünkü belgede açkça vakfn Yavuz dan evvelki bir zamanda mensuh olduu kaytldr. Bu mensuhlukdamuhtemelenfatihsultanmehmed in vakflariptaletmesiuygulamasylailgilidir.fatih in buuygulamasiçinbkz.nalck,2000:130131. A l e v i l i k - B e k t ailik Aratrmalar Dergisi,Say1
sonucuolarakdaköyörneineazrastlanacak kadar çok sayda yatr barndran bir kült merkeziolmutur. Yukarda corafî ve tarihî durumundan ksacabahsettiimizköyhakkndaevliyakül tünütahliletmeyiamaçlayanbirçalmayap tk.türkhalkmüslümanlnnevliyakültü merkezlioluugerçeibusahayadikkatimizi younlatrmamzasebeptekiletmitir.nite kimahmetyaarocak: Hanginedenleolursaolsun,dahaöncede söylendiiüzere,türkhalkslam nntemelkarak teristii,evliyakültümerkezlioluu,dolaysyla, dahayukardaaçklandgibi,geniölçüdemistik birmahiyettamas,bakabirifadeyle,tasavvufi etkilerinekillendirdiibirmüslümanlkyorumu olmasdr. (Ocak,2001:52)diyerekbudurumu tespitetmitir. Bu aratrmada köydeki yatrlar, bunlar etrafndaolumuuygulamaveanlatlartespit edilerek, yorumlamac ve anlamac bir eksendeanalizedilecektir. 1.VelîninÖzellikleri YataanKöyü ndevelîolmannilkart Hz.Muhammed intorunuolmakveyaonuve torunlarncanndançoksevmektir.anlaya göre Peygamberintorunlarnsevmeyenkiilerin duaskabulolmazveonlarnkalbikatdr. Bilin diigibialevîliktekihz.alianlayiletarihi Hz.Aliarasndaönemlifarklarvardr(Birge, 1991:151157;Flal,1996:246252).Budu rum,özelliklehz.ali ninmenkbevîhayatnn anlatmlarndabütüncanllilegörülmekte dir.köydehz.ali nindoumöncesindeolan larvedoumuylailgilibirmenkbebununen barizgöstergesidir: Hz.Aliannesininkarnndaykenöylear lamkikocas,ailesiyannagelincekadnyerin denkprdayamyormu.kimgelirsegelsinkpr dayamyormu.hz.peygambergelincekarnndaki çocukkadnayaakaldryormu,amabudurumu kadndanbakahiçkimsebilmiyormu.fesatçlar Hz.Ali ninbabasna Karnsengirinceayaa kalkmyordahz.muhammedgirinceayaakalk yor. diyorlarm.hz.ali ninbabasdabuduruma üzülerek,durumukarsnaaçm Senniyeböyle davranyorsun? diyeserzenitebulunmu.kars da Bunubenkendimyapmyorumkibukarnmda kibenikaldryor. demi.[kocas] Mademöyle karnnnbirtarafnadeirmenta,ötetarafnabir deirmentabalayalm,bakalmseniyinekald racakm? demi.yinehazretinbabasgiriyorve yerindenkprdamyor.hz.peygamberiçaryor lar.peygamberdahakapyaçaraçmazdeirmen taileberaberayaakalkyor.ozamanlarhz. Muhammed inpeygamberolduubiliniyor.hz. Ali,Allah nhikmetiilahisinebakkidahaanas nnkarnndaikenhz.peygamber esayggösteri yor.bununüzerinehz.peygamberuhadisisöy lüyor: Eeranarahmindendoduunugörmesey dimalimallahdiyesanatapardm..ali deöyle birgüçvarkihz.peygamberbusözüsöylemek zorundakalyor. Alimdeanadandünyayageldi Görenebelerintepkisiat Hiçkimsetutamadyüzüstüdütü YüzüstüdüenAli dir Hz.Alianadandouncayüzüstüdümüve kimsetutamam.elindentutupkimsekaldrama m.herkesarm, Bundabirvarlkvar. demi ler.zatenanasnnkarnndaykenbirvarlkolduu belliymi.birdealamatutmukimekkeehrini sallyormu.gökgürültüsügibi.ali ninnarasna benzeyenkudrettenbirvarlk.gidiyorlarpeygam beriçaryorlar.hz.peygambergelince[ali,pey gamberin]kolunayapyor.evvelahz.peygam ber inyüzünügöreyim,diyeyerekapanm.hz. Peygamber igörüncesesikesiliyor.peygamber Su getirin. diyor.hz.ali yiykyor,ykarkeneomü barekkendiliindençevriliyor.çevrileçevriley kamhz.peygamber.[görenler] YaResulallah buyenidoançocuusenykarken;çocuk,sadan sola,soldansaadönüyor.bununhikmetiilahisi ne? demiler.[peygamberde] imdibenbuçocu uykarkençocukdönüyor.bendeölüncecenaze mialiykayacak.bendeöyledöneceim. demi. HakikatendeHz.Aliefendimiz,Hz.Peygamberi 145 A l e v i l i k - B e k t ailik Aratrmalar Dergisi,Say1
146 miziykarkenpeygamber invücudunudönedöne ykam. (K.K.1) Görüldüü gibi Hz. Ali nin doumu da olaanüstüdür.bilindiigibidinîahsiyetve kahramanlarhalkanlatlarndadierinsanlar danfarklolarakdünyayagelirler.budurum onlarn Tanr nn korumasnda olduklarnn enbarizgöstergesidir.buradadahz.alidaha doarken Hz. Muhammed e olan sayg ve ballngöstererek,gelecektekikonumunun ilkiaretlerinivermektedir. Hz.Ali ninyaratlndangelenbubaka lkgelenekteuekildeaçklanmaktadr: Allah,Hz.MuhammedveHz.Ali yikendi nurundanyaratt.oyüzden,bunlarnedediyse Allahyapyor.BunedenleAlevîler;Hz.Ali ye, HacBekta a,babavededeleresayggösteriyor lar.çünkübunlarntamampeygambersülalesi dir. (K.K.1) Baba ve dedelere sayg gösterilmesinin nedeni,onlarnpeygambersülalesindenolma lardr.bukadarçokbabavededeninoluu iseinançiçindeuekildemantabüründü rülmütür: CebrailPeygamber egeldi. YaEbu lkasm veya Fatma nn oullarndan birini alacam dedi.peygamber Kasm alrsabenüzülürüm; HasanyadaHüseyin ihemfatmahemdeali üzülür. diyedüündüvekendiolunucebrail e verdi.bununüzerinekâfirler Seninsoyunkesik. diyepeygamberleuratlar.hz.peygamberüzün tüiledüünürkencebrailgeldi. Seninsoyun dünyadakiençoksoyolacak. dedi.bunedenle Peygamber inailesiengeniailedir.kibüyük varlk[hz.fatmailehz.ali]birlemilerveehli Beytolmu. (K.K.2) Alevî inanç sisteminin en önemli ögelerinden olan Hz. Muhammed in zâhiri, Hz.Ali ninisebâtntemsilettiifikribuköy dedemevcuttur.dolaysylavelîalglamasn da Hz. Ali nin çok önemli bir yeri vardr. Köyde Allahbekiininheristediiniyapmakta dr. görüühâkimdir.buahslarisehz.mu hammed,hz.ali,hz.fatma,hz.hasan,hz. Hüseyin dir.bukiileraynzamandadünyay yönetmekle görevlidirler. Hz. Ali ile Allah arasnamümkündeilgirilmez. cümlesi,hz. Ali ninbâtnnefendisiolduunungöstergesi dir. Onikiimamiçindeköydeenfazlaismi geçen Hz. Hüseyin dir. Bunun bata gelen sebebidekerbela dahunharcaehitedilmesi dir.örneinsusuzkalmasylailgilibiranlat uekildedir: Kerbelavak asndahz.hüseyinisteseydisu içerdi.parmailefratnehrineiaretetmesikâfi idi.ancako,allah asözvermiti.onutakipeden leronasuvermedikçesuiçmeyecekti.nitekim kâfirlerlekonutu,dediki: Bensuiçecekolsamite su,osradaelindenveyaayandansufkrd,ama benallah asözverdim.sizdenbiryudumsuiçme dikçesuiçmem.maksadmdasizicehennemden kurtarmak. Amasuvermediler,imdicehennemin enaltndalar. (K.K.1). Köydeki yatrlara gelince, bunlarn Hz. Ali nintorunlar,yaniehlibeyt tenolduuna inanlmaktavebunedenlesayggösterilmek tedir. Velîolabilmenindierönemlibirartda Kalbitemiz,dilikalayl olmaktr.budurumu ifadeedebilmekiçinbirköylüumenkbeyi anlatt: Hzraleyhisselamyoldagidiyor.Yoldabir çobanarastlyor.çoban Akkeçikarakeçi,akkeçi karakeçi diyor.[hzr] Neyapyorsunolum? diyor. Çoban badet ediyorum. deyince, Hzr Böyleibadetolmaz. [diyor].çoban Naslyapa ym? diyor.hzr: AllahüEkber,de;Kur anoku. falandiyor.çobannamazaduruyor. AllahüEkber diyor.[busrada]hzrdenizinüzerindegidiyor. Çobannediyeceiniunutunca,birtaban,Hzr n arkasndangeliyor.hzrbirbakyor,denizinüstü tozluyololmu,çobanarkasndangeliyor. Ne yaptnolum? diyor.çoban Nediyecektimben? diyesorunca,hzr Beendiinioku. diyor.er mekillehz.peygamber insülalesindenolmakla deil,kalbitemizlemekle (K.K.2). A l e v i l i k - B e k t ailik Aratrmalar Dergisi,Say1
Köylüler tarafndan evliyaya yaplan ni yazlarn, gösterilen hürmetin sebebi velînin iradesininallah niradesindeyokolmasdr. DolaysylaAllah niradesi,velîniniradesinde ifadesini bulmaktadr. Bu durum, köylüler tarafndan Erenlerhereyiyapmayakâdirdir. cümlesiyleifadeedilmektedir. Evliyayüksekyerleri,dalktepelikyerleri sever. inancn hâkimdir. Bunun nedenini sorduumuzdayacevapalamadkyadaald mzcevaplar daharahatibadetedebilmek örneindeolduugibifazlatatminedicide ildi. Köyde, erenleri ziyaretten sonra, yatrn çevresinden hiçbir ey alnmamas gerektii inanc, kuvvetli bir biçimde yaamaktadr. Köylüler arasnda, evliyadan izin alnd takdirde,yatrnçevresindenbireyleralnp alnamayacakonusundafikirbirliimevcut deildir.birksmalnabilir,derken;dierbir ksm,özelliklekadnlar,kesinliklealnmamas gerektiiniifadeettiler. Erenlerkorudumutam korur. yargs,buinancdillendirmektedir. Evliyann sava zamannda Müslüman ordularnayardmettiineinanlmaktadr.bu durum,türkiye deyaygnbirinançtrveko nuylailgilipekçokanlatmevcuttur.bizde köydederlediimizbirinançansnkaydet mekistiyoruz: Kbrsolayndabirgecedamdaydk.Yâren Babatepedenkuzeyedoruöylebirhzlagidiyordu kiarkasndanalevlerparçaparçakopuyordu.an cakbirçaranoldumuerenler imdadayetieyim diyerektenhzlagiderler.ogün Erenlerinacelebir ii vard ki muhakkak ona gidiyor. dedim. (K.K.1). Evliyanncumavepazarakamlarbirbi rini ziyaret ettikleri inanc köyde hâkimdir. Cuma akamndan kastedilen perembeyi cumaya balayan gecedir. Pazar gününe ise köyde Palamut ad verilmektedir. nana göreerenlerbirbirleriniziyaretegittiklerinde aikâr görülebilirler. Bunun olabilmesi için artolan: Yalnzaznkalaylolacak,birazkal bindeonlarakarsaygnolacak. eklindeifade edilengönültemizliiveinançlolmaktr. Evliyann sadece mezarnda deil, onun keramet gösterdii yahut nazarnn dedii yerdededilekdilenebilir,duaedilebilir.bu nunköydekiörneklerizincirlidedevepala mut aacdr. Sözü geçen palamut, köyün dndaki ulu bir aaç olup bugün ortadan kalkmtr. Buralarn erenlerin nazargâh ol duunainanlmaktadr. Erenler Bizigörmek, ziyaretetmekisteyenburayziyaretetsin. demi inanchâkimdir. Evliyaileilgilibirdierinançdacesetle rininçürümediinedairdir.bukonudahac BektaVelîtürbesindeyatanMürselBaliile Kerbelaolaynda,bataYezid intaraftariken, Hz.Hüseyin intarafnageçenhürörnekola rakgösterilmektedir. Sadeceinsanlardeil,hayvanlarbileevli yaya hürmet gösterir, onlara niyaz ederler. Örneinköylülerturnakularnnkuzeyegöç ederkenyârenbabayatr nnetrafndaüçkez dönmelerini zikretmektedirler. Turnalarn dönüleriesnasndaseslerinidedeitirdikle rineinanlmaktadr. Velînin atee hükmedebilmesiyle ilgili olarakdahacbektavelîvekaradonlucan Baba ile Moollar arasnda geçen menkbe anlatlmaktadr(gölpnarl,1990:3843). Köyde evliyalarn çeitli hayvanlara dö nüebildiine inanlmaktadr. Örnein Hac BektaVelî ningüvercindonunagirerekana dolu yageldiiesnada,karacaahmedahine dönüerek kendisini yakalamaya çalm; ancakhacbektaonualtetmitir.buolay, bilinenveskçaanlatlanbirmenkbedir.ayr caköydekiyatrlardanzincirlidede yleilgili deböylebiranlattespitettik. Evliyalarlailgiliüzerindedurmakistedi imizsonözellik,öldüüzamanvücudunuda kurtararak göe yükselmesidir. Görütüü müzbirkaynakkiikonuylailgiliubilgiyi verdi: Evliyalarnbizimgibikemiiolmazme 147 A l e v i l i k - B e k t ailik Aratrmalar Dergisi,Say1
148 zarda.onlarruhunukurtardktansonra,teninide kurtarpöylegiderlercennete. (K.K.1). Buraya kadar verdiimiz özelliklere çok sayda baka nitelik de eklenebilir. Çünkü bütünbuözellikler,velîniniradesininallah n iradesiolduunadairsarslmazinançtankay naklanmaktadr.buitikat,diertüminançlar mümkünklmaktadr.böylecevelî;güvercine dönüebilir, yamur yadrabilir, gerekirse dümanlarn tabiî felaketler araclyla yok edebilir.artkohereyekâdirdir;çünküher eyekâdirolanallah ndostuvesevdiidir. Budurumsadecehalkinançlarylaaçklanabi lecekbirmahiyettedeildir.özellikletasavvu fîakmlarnbuinançlarnköklemesindeçok önemlibirileviolduusöylenebilir. Tasavvufunvelîyeverdiiözelönemve onayüklediiözelliklerçoksaydaçalmann konusuolmutur. 2 Tasavvufunklasikkaynak larndan popüler mahiyetteki menâkbnâmelere kadar uzanan çizgide, bu özellikleripekkolaybirekildegörmekmüm kündür. Bu inanç, uygulama ve anlatlara bakldnda Türklerin slamiyet ten önceki inançlarnndaetkileribarizbirekildegörü lür.eskitürkinançsistemi,amanlk,uzak dou ve ran dinleri, Yahudilik ve Hristiyanlnetkileribuanlaynolumasn daçeitliderecelerdekatkdabulunmulardr (Ocak1983). 2.Yatrlar YataanKöyü,Akhisar ngenelidikkate alndnda engebeli ve yüksek bir arazide kurulmutur. Oldukça geni bir kült alan oluturan çevresindeki yatrlar da genellikle tepelerdedir. Köyde yatr kelimesinin yerine Dede sözcüükullanlmaktadr. Davetepelergökyüzüneyaknlklardo laysylaeskidevirlerdenberiululuk,ilahilik timsali olarak kabul edilmi ve dolaysyla ilahi varlklarn mekân olarak düünülmü 2 ÖrneinSelvi,1990;Ocak,1992. tür. Orta Asya da Türklerin dalar kutsal kabulettikleri,budurumunslamiyet tenson radadevamettiiaçktr(ocak,1983:7078). Yatrlarnbulunduukültalanlarylailgili dierönemlibirözellikdeaaçlkalanlarn içindebulunmalardr.çamlarlakaplbualan lardanaaçkesilmemekte,hattabirkurudal bilealnmamaktadr.köydeyaygnolaninanç, yatrlarn aaçlar koruduu eklindedir. Bir kiinin,yanllklabileolsa,evineburadanbir dalgötürmesidurumunda;dedelerinokiiyi rahatsz edeceklerine inanlmaktadr. Bu inanç,çeitlianlatlarladesteklenmektedir: 1998yazndaYataanKöyü ndebirkiido zerleyolyapyormu.yolmartla(mertdede) nn oradangeçiyormu.mertdede ninönündekiadak kesilençam Çürükbuçam,kaktrverelim diyerek iteklemekistemiler.aackaktrmakiçindozeri kullanankiibirdenbirebirgümbürtüduymu, zelzelegibibirgümbürdeme.etraftakidierinsan larhiçbireyinfarkndadeilmiler.dozerci Ne oldu? diyesormu,etraftakiler Bireyyok. diyor larm.dozerci Mutlakabireyoldu. demive birazsonrada Tamambenbrakyorum. diyerek geridönmü. (K.K.1,2). Buvebunungibianlatlariçinköylülerin yorumlarna bavurduumuzda, erenlerden izinalmakgerektiini,eerkalbindekötülük yoksadedelerinyaplaneylereizinverebile ceini ifade etmektedirler. Ancak yakmak veyasatmakiçinoduntoplayanlarnilerinin doru gitmediini, yoksulluk çektiklerini de ilaveettiler.bukonudabirköylününsöyledii Erenlerkorudumutamkorur. yargsköydeki genelkanaatiözetlemektedir. Alevîköyleriningenelliklegözdenuzak, dalkyerlerdekurulmalarveçokerkenta rihlerdeköydebirbektaîzaviyesininvarl, burayevliyakültübakmndanilginçbirko numagetirmitir. Mekânlailgilibuaçklamalarnardndan köyveçevresindebulunanyatrlarhakkndaki tespitlerimizegeçmekistiyoruz. A l e v i l i k - B e k t ailik Aratrmalar Dergisi,Say1
YârenBaba Köyünveyöreninenyüksektepesindedir. Tepedebirkaleyeaitolabilecekbirtakmkaln tlarmevcuttur.buraya KrklarTepesi ad da verilir. Yâren Baba hakknda bilinenler menkbevîmahiyettedir. Buyatrlailgiliumenkbeköydeanlatl maktadr: YârenBabagelmi,urayatepeyekonmu. Konuncaavk,bumübareklerinalnlarndakinur avkyeri,manisa daoturansaruhanbeyineher güngörünürmü.[yârentepesimanisa nntam karsnadümektedir.]birkaçdevamlgöründüü buavk,beyinnazardikkatiniçekiyor.birkaç atly Inyanndakimvarsabanagetirin. diye rekgönderiyor.at[l]largeliyor,bakyorlarkibir derviotururdururorada.askerlerlehobeettik tensonra,askerlersaruhanbeyitarafndanyollan dklarn avkngördüüiçinsenialmayagönde rildik. diyorlar.[yârenbaba] BengitmemSaru hanbeyikendisigelsin. diyor.herhâldeasker, gelsin,diyezorlamtr;amayârenbabanasl yaptysagelmiyor.askerlergötüremeyincesaru hanbeyinegidiyorlar. DerviBabagelmiyor,seni istiyor. diyorlar.saruhanbeyi Peki,gidinsöyle yin.beniaskerlerimle,hereyimlearlayabilecekse geleyim. diyor.birkiininorduyunaslbesleyebi leceinierenlerbiliyor;amabeybilmiyorherhâlde. At[l]larYârenBaba yagidip Saruhanbeyi gelecek;amahereyiyleonualayabilirsengele cek. diyorlar.yârenbaba peki,gelsinler.benim hepsiniarlamayagücümyeter. diyor.saruhan beyitümarlklarylageliyor.hobeettikten sonraöncehayvanlarayemvermekgerekiyor.sa ruhanbeyi DerviBaba,hayvanlarmznkarn ackt.yemverelim. diyor.yârenbaba Peki deyip,erenlerbizimkabaaacnbirineayaile dokunuyor.aaçtanarpaakmayabalyor.hay vanlarndoyuruyorlar.[saruhanbeyi] Eeehay vanlarsulamavaktigeldierenler. diyor.yâren Babataabasyor,tatansuçkyor,hayvanlarn suluyorlar. DerviBababizimdekarnmzackt neolacak?diyesorulunca,yârenbaba Sizsofra olunöteyankolay. diyor.herkessofraoluyor. Görünmezindensinilerüzerindeyemeklergeliyor. Herkesdoyduktansonra,sofragörünmezkimse tarafndankalkyor.ensonrakisofrannbirtanesi kalkmyor.dervibaba Osofrannbirnoksanvar daondankalkmyor. diyor.saruhanbeyi Nenok sanvar? deyince,kymetlikaklar,çatallardan birkaçtanesiniaskerdenbiriarm.çatalka yerinegerikoyuyorlar,osofraböylecekalkyor. Saruhanbeyi,osradanekonutularsa,nasl idareoluyormusunmu,dedi.nedediyse, Sana birazülkevereyimdebumasraflarnkarlasn. demi.sonra Neredennereyevereyim? demi. Erenler ubastonumuarkamaataym,dütüü yerdenbutarafaolanyerinemlabenimolsun. Benbunufakire,fukaraya,dervilerimeyedireyim. demi.saruhanbeyi Canmoturduunyerden attnzamannereyedüecek? demi.yârenbaba da Bey,benkalkardaatarsamsanaülkekalmaz, seninülkenigeçerbenimbastonum. demi.sonra oturduu yerden bastonu atyor. imdi Medar çaynnyakaynayadaüzerindekiköprüden girerkeniçeriyeoradakiyolunoradabirsuvarm. Osuhâlâoradaduruyormu,bastonorayakadar dümü.oaraziyârenbaba yaverilmivetüm gelenlertekkeninemlandanistifadeediyorlarm. BuandaSaruhanbeyiYârenBabaileneko nutularsasaruhanbeyi Sanakzmverdim. diyor.omübarekde,erenler Bendeevlatla aldm,kabulettim. diyor.yârenbabailesaruhan beyininkzoradabirhayatyaarkengeyiklervar m.kzgeyiklerigüder,saarm.birgüncan sklmleylahatun un.yârenbababununfark navarm Leyla,kzm,bugüncannskknne oldu? deyince,kzcazseslenmemi.o,anlam ii[leylahatunun]aznatükürüyorvekzbun danhamilekalyor.teoaznatükürmesinden, imdiköydetürbedeyatanhayranmahmutdün yayageliyor.anasylaoluimditürbedeyatyor. KarsileHayranMahmutdeil. (K.K.1). Yukardakimenkbe,Anadolu dapekçok varyanttespitedilenbirolayörgüsünesahip tir. Bu tip menkbelerde ilgili dervie tekke kurmasiçinyöreninhâkimitarafndantoprak verilmesi, velînin kerametlerine balanarak 149 A l e v i l i k - B e k t ailik Aratrmalar Dergisi,Say1
150 izahedilmektedir.anadolu nuntürklertara fndan iskânnda çok önemli bir yeri olan kolonizatördervilerin(barkan,1942)hatrala rnnhalkdüüncesindeyaaybiçimiolarak kabuledilebilecekbutipanlatlar,hemkutsal tarihiinaederekyöreinsanngeçmiiyleba lar kurmasn temin eder hem de dünyevî otoriteilekutsalotoritearasndakigüçdengesi hakkndadinleyenleremesajlarverir.bumen kbeyitahlilettiimizdeuadmlardanolu tuunugörüyoruz: 1. YârenBababölgeyegelir,nuruMani sa dangörülür, 2. Saruhanoullar beyi kendisini yanna çartr;amaogitmezvebeyibulundu uyereçarr, 3. Bey,maiyetiylegeldiindeonuarla yp arlamayacan sordurur. Dede, arlayabileceinisöyler, 4. Beygelir.YârenBaba,beyinhayvanla rn bir aaçtan çkan arpayla besler, tatançkansuilesular, 5. Beyveadamlarngörünmezkimsenin hizmetettiisofrailedoyurur,busofra lardanbirikalkmaz.dede,sofradanbir eyinçalndnsöyler.alnanlariade edilincesofrakalkar, 6. Bey,Baba yatoprakvermekister.yâren Babakabuleder, 7. Arkasnaattbastonungittiiyerleri beydenister,beyazmsar.bununüze rineayaktaykenattndabastonunbe yin topraklarn aacan ifade eder. Attbastonovannötekiucunagider, beyotopraklarbaba yaverir, 8. Bey,kznYârenBaba yaverir.baba, kzevlatolarakkabuleder, 9. Baba ile yaayan Leyla Hatun, geyik güdervesaar;fakatbirgüncansk lr.durumufarkedenyârenbaba,kzn azna tükürerek onu hamile brakr. Doan çocuk Hayran Mahmut Sultan olur. Menkbeninilküçadmndavelîzat(ma nevîhâkim)ilebey(dünyevîhâkim)arasnda tanmavebiranlamdabirbirinidenemesöz konusudur.yârenbaba,beyinayanagitme yerekdervileriçarmanndeil,onlarnaya nagitmeninartolduunubeyeifadeeder. Beydegörünütehiçbireyesahipolmayan birininkendisiveadamlarnnaslarlayaca nsorarak,yârenbaba yahafifbiralayclkla hitapeder.ancakarlanacacevabnalnca, Baba y denemek maksadyla onun ayana gider. SonrakiikiadmdaYârenDedegösterdii dörtkerametilebeyiiknaeder.tatansuç karma,yoktanyiyecekvaretmegibimotifler, Kur ankerimvehadislerdedegörülenmu cize motifleri olup Gayr Sünnî menâkbnâmelerde skça görülmektedirler (Ocak, 1992: 75). Bu motiflere Sünnî menâkbnâmelerde pek rastlanmamaktadr (Ocak,1992:76).Gizliolaylarnfarknavarma ise,herikigruptaolanmenkbelerdedeskça rastlanlanbirmotiftir. 68.admlardabeyartkiknaolmugibi görünse de aslnda yine de velînin gücünü tamolarakidrakedemediimetintarafndan gösterilmektedir.çünküyârenbaba nnbas tonunuatabildiiuzaklkkadaryeristemesini küçükgörmektedir.bukerametidegörünce beytamolarakinanmveenbüyükmükâfat olarakkznbaba yavermeyiteklifetmitir. Velî ise, dünyadan vazgeçtiinin bir kant olarak,beyinkznevlatolarakkabuletmitir. Görüldüügibiburadamanasultan,madde hükümdarnagalipgelir.böylecebutipanlat larinananlarnhayatntanzimetmegörevini yerine getirmektedirler. Ayrca bir tekkenin naslbuköydekurulmuolduudakutsalbir biçimdeizahedilerek,mekânnkutsallatrl mas ilemi tamamlanmtr. Çünkü çevre ancakanlatlarveuygulamalaryoluylakutsal latrlabilir.budurumdaanlat,uygulamann izah, geçmiin hatrlatlmas ve dolaysyla tekraryaatlmasileviniyerinegetirir. A l e v i l i k - B e k t ailik Aratrmalar Dergisi,Say1
Sonadm,aslndayabakabirmenkbe nin bu metne dâhil edilmesi sonucu ortaya çkmtr ya da bu anlatnn ikinci epizotu olarak düünülebilir. Çünkü burada birinci bölümsonuçlanm,artkyârenbaba nnolu olanhayranmahmutsultan nnasldünyaya geldiininaçklandikincibirolaybalam tr.yapsalolarakbakldndamenkbeme tinlerinebutüreklemelerinsklklayapld görülmektedir. Çünkü asl amaçlar kutsal hikâyeyianlatmakolankiiler,genellikle,bu tür konulara dikkat etmemektedirler. Geyik lerle bir arada olmak, Bektaî anlatlarnda skçakarmzaçkanmotiflerdendir.özellikle sözlümenkbelerdekarmzaçkanbumotif geyiklere tuz getirmek, çift sürdürmek, ta tatmakgibiçeitlimotifleresahiptir(ocak, 1983:6263).kincimotifolanazatükürmek suretiyle hamile brakmak ise, Hac Bekta Velî nin Kadnck Ana y hamile brakmas motifiyleparaleldir(gölpnarl,1990:6364). Bukonudaköydehâkimolananlayöy ledir: imdierenlerin,herkonuda,iinekarmak Allah niinekarmakgibiolur.imdielinisürse dehamileolur,tükürsedehamileolur. Buradasonolarakelealmakistediimiz konu,yukardayârenbaba yadairkaydetti imizmenkbenin,aynboydangelenveyine bir Alevî köyü olan Sünnetçiler de Hayran Mahmut için anlatlmasdr. Amac kutsal tarihiinaetmekvevelîninbulunduumekâ nn kutsalln açklamak olan insanlar için anlatnnkimeaitolduuçokönemlideildir. HayranMahmutSultan YataanBaba,YataanMahmutSultanve Hayran Mahmut olarak bilinmektedir. Yata anköyündedahaçokhayranmahmutola rak anlmaktadr. Menkbevî olarak Yâren Baba nnnefesevladolarakkabuledilmekte dir.köyiçerisindekitürbedeleylihansultan ileyanyanayatmaktadr.mezartandaher hangi bir yaz yoktur. Leylihan Sultan nn (yörede Leyla Ana olarak anlr), Hayran Mahmut unannesimikarsmolduuhak kndakesinbirbilgiyoktur.ancakköylüler, annesi olduuna inanmaktadr. Türbedeki mezartandaneylihanmehparesultankayd vardr (Can, 1997: 321). Köylüler Leylihan Sultan ndakerametsahibiolduunaveylan lardan urgan yaparak odun, çrp tadna inanmaktadrlar(ahan,2005:44).türbeninne zamanyapldbilinmiyorsada,1799 data mirdengeçipyenilendiibiliniyor.butamir esnasndaburayabirodadahailaveedilmive Yataan kolunun ba Mehmet Aa buraya gömülmütür (ahan, 2005: 18). Hayran Mahmuthakkndaanlatlanmenkbeleröyle dir: HacBektaVelîzamanym.Tabiîerenler birbirlerineherzamanserangâha,gezmeyegiderler. HayranMahmutdaaslanabinmi,ylankamç etmi,hacbektavelî yeziyaretegitmi.omü barekde AtKayas dediimiztaabiniyor,kaç yüztonbilmiyorum.4,55metrevar,180cm.eni var,koltukgibitanoturmayerivar.onabiniyor, birrüzgâr,birfrtnabizimhayranmahmut labir mevkide karlayorlar. Birbirlerine sarlyorlar. HacBektaVelî YaMahmut,sanahayranm. diyor.[sonradahacbektavelî] Canlyabinmek marifetdeil,aslböylecanszyürütmekmarifet. diyor.böylece Hayran isminihacbektavermi oluyor. (K.K.1). Yukardaki menkbenin Menakb Hac Bekta ta geçen Hac Bekta ile Seyyid MahmudHayranikarlamasnabenzerlii çokaçktr. 3 BilindiigibiMahmudHayrani Akehir detürbesiolanbakabirerendir;do laysylayataanköyüyleilgisiyoktur.anla lanisimbenzerliisebebiylemenâkbnâme de geçenbumenkbe,yataanmahmutsultan a uyarlanmtr.bumetindegeçentacanland rponabinmemotifi,eskitürklerdemevcu diyetinibildiimiztavekayakültleriyledo rudanilikilidir.eskitürklerdepekçoktan 3 Bumenkbeiçinbkz.Gölpnarl,1990:49;AtKayas içinise,noyan,[1964]:7577. 151 A l e v i l i k - B e k t ailik Aratrmalar Dergisi,Say1
152 kutsalolduu,buinancngünümüzanado lu sundadayaamayadevamettiipekçok çalmayla belgelenmitir (Tanyu, 1987). As lndailginçbirekliolanbukayann,neden buekildeolduunuaçklayayönelikbiryap solanbumetin,aynzamandaerenlerinbir birleriylemücadelesinidevurgulayanbirolay örgüsünesahiptir.ocak agöresadecegayr Sünnî menâkbnâmelerinde görülen, kendin denüstünbirvelîolmasnatahammüledeme yen, rekabetçi eren tipi, Anadolu ve Rume li ndekiyerlemeveiskânesnasndakitarikat larveeyhlerarasndakimücadeleileaçkla nabilir(ocak,1992:92).ancakbudurumun, bizceaslnedeni,bugünortaasya dabulu nanvegeçmitedevarolduunudüünebile ceimizamananlatlarndakirekabetçiaman tiplerdir.bunlarlailgilipekçokanlatderlen mitir(bayat,2005:213244). HayranMahmutSultan lailgilibirdier anlatdaudur: Yâren denbirtaayaylaatm.dütüü yerdetadelinmi. Bundangeçensudaniçenin arlarkesilir. demi. (Can,1997:256). Bu anlat, Yataanllar tarafndan doru kabuledilmemektedir.köylüleregöre,delikli ta vardr ve ifaldr; ancak Hayran Mah mut la bir ilgisi yoktur. Yataan a yakn ve aynköktengelenbirbakaalevîköyüolan SünnetçilerKöyü ndenolanaratrmac,belki dekendiköyündekibiranlatykitabnakoy mutur.butüryerlerleilgilianlatmalarnçok ksazamandaçeitlenebildiigözönüneal nrsa,budurumunnormalolduukendiliin denortayaçkar. KalburcaDede YataanSünnetçiler yolunun solunda Martlaileaynhizadadr.Buradanbütünova çoknetgörülür.yatrnbulunduualandabir çemevardrveaaçlarskçadr.buradayatan KalburcaDede ninkimolduuhakkndabilgi yoktur.bilinenmenkbesininikivaryantvar dr: Erenler birbirinin yanna giderkene ke rametinigöstermekiçinbireygötürürmü. BuDededekalburlasugötürmü. (K.K.1). Dieranlatmdaysa: KalburcaDede nineihastaym,einesu götürmekiçinkapbulamam.suyukalburlaalm veeineöylecegötürmü.suhiçdökülmemi. (K.K.1). Görüldüü gibi metinler yatrn adn açklamayayöneliktir. LokmacDede Köydeeskimezarlniçerisindekibinada gömülüdür. Yataan Mahmut soyundan ol duusöylenmektedir. Lokmaypiirirken,lok mayçatallaveyademirlealacanabizimerenler eliylealm (K.K.3)biçimindekibiranlatne deniylebuisimleanlmaktadr. imdikitürbesiyaplacazaman,köyde, yatrnyerikonusundabiranlamazlkolmu. Bununüzerinekaynakkiimiz YaRabbibende kabiliyetolmayabilir.biriyiarkadamzngönlüne girdeutürbeyineredeyapacaksakorayayapa lm. demi.bununüzerineuekildebirrüya görmü: Cereyanbulmakiçintoprakazyoruz.He menbirsesgeldisatarafmdan.[lokmacdede] Sen,dedi.Nedencereyanaryonbenimtopram da,benimtopramnhertarafndacereyanvar. dedi.bizistediimizyeremezaryaptk. (K.K.3). Bu inanç ansnda cereyan evliyann manevîenerjisi,etkisianlamndadr.kaynak kii,burüyasn Benimmezarmsadasolda arama. eklindeyorumlamtrkibudurum, yatrlar hakknda aratrma yapanlarn sk karlatbirhaldir. 4 Martla(MertDede) Yataan SünnetçilerveAkhisar abala yanyolüzerindedir.yataan a1km. denaz mesafededir. Yatrn olduu tepe geni çam alanlaryla doludur. Eskiden iki adet olan çemelerden bugün biri faaldir. Konumu ve 4 Örnekiçinbkz.Özen,1996:23. A l e v i l i k - B e k t ailik Aratrmalar Dergisi,Say1
aaçlkolmasdolaysylaençokbilinen,ziya retedilenyatrlardandr.hdrellezdegenel likleburadakutlanr.kikabirbulunmaktadr. BiriMertDede ye,dierininiseeineaitoldu una inanlmaktadr. Burada yatan zatlarla ilgiliçeitlirüyalaranlatlmaktadr.bunlardan birinde Mert Dede, ksa boylu ve göbeine kadarsakalolanbirisiolaraktasviredilmitir. Dier rüyalar ise, ikinci kabirle ilgilidir. Bu rüyalarn ilkinde kabirde yatann Mert De de yehizmetedenemirlerdenolduu,ikinci rüyadaiseyatanahsnturabiisimlibiriol duugörülmütür(can,1997:27). Buyatrnetrafndakiaaçlarkorumasy lailgiliçeitlianlatlarmevcuttur: 1995 ylnda takriben 73 yalarnda olan ÜzeyirisimliYataanlbirisininKrklarda[Yâren tepesi]hdrellezgünübizeanlattnagöreolay aynenöyle:bençocuktum,buralardaöküzgüdü yordum.osradakrkaaç tayaplanokulvehü kümetbinalariçinburadanaskerleraaçkesiyor lard.köylülerburadanaaçkesmenindoruol madnsöylemiler.fakataskerlerdinlememi, kesmeye devam etmi. Balarnda da rütbesini bilmediimbirsubayvard.aaçbaltaylakesili yordu.bizdebirkaççocukseyrediyorduk.aaç yaryakadarkesilince,aaçtangürültüyleberaber imekgibibirateçkt.askergeriyedütü.bunu görenkumandanveaskerlerhereyibrakpkaçt larvebirdahagelmediler. (Can,1997:263264). Krklar Buras Yâren tepesindedir. Yâren De de nin kabri dnda, talarla çevrili olan ve erenlerin toplandna inanlan bir yerdir. Krklar meclisinin burada toplandna ina nlmaktadr. Köydeki inanca göre, erenler yanlarna gelen misafirleriyle yahut ibadet edecekleri zaman orada toplanmaktadrlar. Talarlaçevrilibumekânngiriveçkiçin ikiayrkapsvardr.buyerindnda,kadn erenlerintoplandayrbirbölmedahavar dr.kadnveerkekerenlerinayroturduuna inanlmaktadr.kaynakkiimizbununnede nini Erkeklere hizmet edecekler. cümlesiyle açklad. Bu açklamann mevcut sosyo kültürelyaantsonucuyaplmbiraklyü rütme olduu açktr. Krklar toplantsnda insanlarnnaslhareketedecei,naslibadet edecei karara balanr. Hz. Muhammed (s.a.v)vetorunlaranlr.onlariçinkimialar, kimiibadeteder,kimisayggösterir.semah dönerler. imdikimeclisgibi,oradakrklartoplanrlar. Krklarcemindeeskievliyalar,bütünerenlertopla nrlar.nsanlaronlarnorada[krklartepesinde] toplanacanbiliyordaoyüzdenburayziyaret ediyorlar,birduaalaymdiyerekten. (K.K.1). Yöredebumekânileilgilibirtakminanç anlar da anlatlmaktadr. Örnein Ahmet Karata nbabasnnbandangeçenbirolay, bumetinlerdensadecebiridir: BabambirgünHarta[Bakr]istasyonundan çkmköyegelirkentepenintabanndangeçerken Birerenleriziyaretedeyim. demi.krklarntop landyereyaknlancabirsesduymayabalam. Sesidinlemi.Cemdekullanlankelimelerkullan lyormu.lailaheillallah,ahillallah,sengüzel ahmsneyvallahgibi.babam Bakalmkimolabi lir? diyemeraketmi.krklarntoplandyere yaknlam.sesönlerindeamakimsegörünmüyor. Tamoçizgiyegelmi,ayanbiradmileriyeata mam.oçizgiyievliyakendilerinehudutçizmi ler,öteyekimseyigeçirmiyorlarm. (K.K.1). AtOynadan Burasyatrdeildir.Üstüdüz,genibir alankaplayanbirkayadr.mertdedevekal burcadedearasnda,skçamaaçlarylakapl bir yerdir. Kayalarda muhtelif izler vardr. Bunlarinsanvehayvanizlerinebenzemekte dir.buizlerbugünbüyükölçüdesilinmitir. nanagöreerenler,buradakerametgöster mekiçinatoynatmlardr(can,1997:273). Dedecik Yataan dansünnetçiler egidenyolüze rindebirçamlkiçerisindedir.martla danaa yukar500m.sünnetçileryönündedir.bu rada yatann kimlii hakknda hiçbir bilgi 153 A l e v i l i k - B e k t ailik Aratrmalar Dergisi,Say1
154 yoktur.köydençoksaydakiiburayaadak adamaktadr(can,1997:273).yatrnbulun duu yerde, yaplan hayrlar piirmek için, içindeocakbulunanbirdamvardr. KzlarYâreni Yataan dansünnetçiler egiderkenyolun solundabulunanbirçamlkiçindeolupsün netçiler köyüne 1 km. mesafededir. Buraya niçinbuisimintakldylailgilibirbilgibulu namamtr. ZincirliDede Yataan köyünün giriinde bulunan bir evin yanndadr. Burasnn bir velînin nazargâh olduu kabul edilir. Bu nedenle buras bir yatr olarak kabul edilmektedir. Burasylailgiliefsaneöyledir: Köyüniçindekibirevinoradabirevliya nazargâhvarm.evyanmayabalyor.evyanar kenbirkuuçmuyangniçerisinden.kanatlar zincir,kuyruuzincir.yangnniçindençkpbir tarafakonmu.hertarafnbirzincirolarakgör müler,yangnsöndürmeyegidenler.kuunkon duuyeri[nazargâh]birmezargibiçevirmiler. ZincirliDedeburadangelir. (K.K.1). Nazargâhveyamakamadverilenyerler aslndaiçindebirmezarolmaypöylekabul edilenmekânlardr.nancagöre,birvelî Bizi ziyaret etmek isteyen buray ziyaret etsin. dediinde,iaretettiiyerdeenazkendikab rikadarkutsalbirhâlalmaktadr.anadolu da bulunan baz yatrlar bu grupta deerlendi rilmektedir.manisaehrindekikemalümmî yatr veya Anadolu nun çeitli yerlerindeki Veysel Karanî makamlar bu duruma örnek gösterilebilir. CierciDede YataanSünnetçileryoluüzerindedir.Te pedeveaaçlkbiryerdedir.kimolduuna dairbilgiyoktur.kaynakkiimiz,buyatrn ismiyleilgiliaçklamayaparken,köydekiveli lerinbazözelliklerihakkndadabilgiverdi: Cierpiirirken,cierikaklakartracana eliylekartrm.odakeskin,kerametleriaikâr evliyadr.bazlarçoksabrl,bazlarnncançok tezdir,adamçarpar. (K.K.1). Buvelîskçagörülürmü;bununsebebini dekaynamzuekildeaçklad: Erenlerarasndakibirbirineolanziyaretleri CierciDedeçokyapar. (K.K.1). AbbasDede Yataanköyüneenuzakmesafedekiya trdr.tepelikveaaçlkbirbölgededir.kim liinedairherhangibirbilgiyoktur. Yediler YârenBaba yaçkarkenayrbirmevkide dir.talaçevriliyedimezaraverilenisimdir. YemiliDede Yataanköyündedir.Hakkndabilgiyok tur(ahan,2005:18). SuluDede Yataanköyündedir.Kimliibilinmemek tedir(ahan,2005:18). GaripDede Yataanköyündedir.Hakkndabilgiyok tur(ahan,2005:18). KaypDede(KayrErenlerden) YataanSünnetçiler yolu üzerindedir. Kimlii hakknda bilgi yoktur (ahan, 2005: 18). 3.Uygulamalar Evliya kültüne bal adak yerleri, çeitli dilekleringerçeklemesiiçinziyaretedilmek tedir.buziyaretlerindahaçokmaddîbeklenti leriçinyapldbirgerçeksede,sadeceziya retedilenvelîninruhaniyetindenfeyizalmak içinyaplanziyaretlerindevarolduunukay detmeliyiz. Alevîinançsistemindeadakyerlerininve buralardayaplanadaklarnçokönemlioldu u bariz bir gerçektir. Her ne kadar Sünnî kesimlerde de yatr ziyaretleri halk Müslü manlnnmerkezindeolsadaresmîdinile çatrbirdurumdadr.buçatmannuzunbir geçmiivardrveçatmahalasürmektedir. A l e v i l i k - B e k t ailik Aratrmalar Dergisi,Say1
ZiyaretAdab Yataanköyündeyatrlarnziyaretadab nndeimeyenikiilemivardr:yatraniyaz ilevelîninruhuiçinbirfatiha,üçhlâssuresi okumak. Yatraniyazuekildeyaplmaktadr: Öncelikleeiinönündedurulurveeie secdeedilir. 5 Dahasonraöncesaduvar,son ra sol duvar öpülür. Eie secde edilirken Allah,saduvaröpülürkenMuhammed,sol duvaröpülürkenyaalikelimeleriiçtengeçiri lir. 6 Daha sonra sa ayak ile türbeye girilir. Türbeye girilince sandukann yanna gidilir. Bir Fatiha, üç hlâs suresi okunarak velînin ruhunahediyeedilir.bununardndanvelînin ruhaniyetinden yardm istenip dilekler içten geçirilerek dua edilir. u yatan evliyann yüzüsuyuhürmetinedualarmkabuletya Rabbi. gibibircümleileziyaretsonaerdirilir. Daha önce de söz ettiimiz gibi, dier önemlibirziyaretedebideyatrlarnetrafn danhiçbireyalmadangeridönmektir.aaç parças,otvs.almakevliyatarafndanrahatsz edilme sonucunu dourur. Kaynak kiileri mizdenbirininbabaannesi,buahsaçocuklu unda, yatrlar ziyaretten döndüklerinde öyledermi: Amanamansilkeleyinüstünüzü banz,gecegerigötürttürür. (K.K.3). Buaradayatrlarayaplanziyaretlerineski manevîhavadaolmadnbelirtenbirköylü, konuhakkndauaçklamayyapt: Ziyaretlerdekieskiruhaniyetkalkt.Piknik karmgibiyapyorlar.eskidendede yehayr için,dileklerinyerinegelmesiiçingiderlerdi.koç, danavs.keserler,lokmadökerlerdi.imdipiknikle karkbirhalvar.budierziyaretçileriçindevar. Budurumeyhlerinruhaniyetleriiçindegeçerli. Eskidenmüritlereyhinekmeindenyeyipsuyun daniçmekisterlerdi.imdideistiyorlar;amaaçlk larndanistiyorlar 5 Eiinkutsalliçinbkz.Birge,1991:195. 6 Üçlemeiçinbkz.Birge,1991:149151;Flal,1996: 226232;Birdoan,1995:537538. DileklerveAdaklar Adak(nezir)pekçokdindegörülen,her hangibirkonudatanr yagönüllüolarakta ahhüttebulunma;dinenmükelleftutulmad halde, kiinin kendi isteiyle üzerine vacip kld ritüel (Gündüz, 1998: 15) eklinde tanmlanmaktadr. Terim, Eski Türkçe deki Idhuk kelimesindengelir(eröz,1980:112). Kandökülmeksuretiylegerçekletirilenekanl kurban;süt,içki,kmz,gibiiçeceklerinser pilmesiveyayatr,aaçgibiyerlereçaput,bez, ipbalanmasbiçimindeyaplanakanszkur banadverilir(erginer,1997:139140). Aratrma alanmzda adak, hayr,kur ban isimleriyle anlan bu faaliyet, Türkiye genelinde yaplan uygulamalarla paralellik göstermektedir. 7 Köydekanlvekanszkurban gelenei yaatlmaktadr. Büyük isteklerde kanaktlrken,ufakisteklerdekanszkurban uygulamas yaplmaktadr. Ancak ekonomik koullarnzorlamas,kanlkurbanuygulama larnaolumsuzbiretkiyapmaktadr.bunok tada yörede oldukça serbest bir tutum söz konusudur.önemliolanyatrdanbirdilekte bulunurkenkarlndabireyvermektir. Adak uygulamasndaki bu durum, Durkheim indedikkatiniçekmitir.adgeçen sosyolog, kurban ibadetinin bir hediye ve feragat eylemiolduunudüünürvedeva mnda: Kurban her zaman, ibadet edeninözü nünyadayiyeceininbirparçasntanr lara brakmaybiröngerçekolarakkabuleder. der.(durkheim,2005:406)yineo,buritüele ilikin doutdes (bensanavereyimsende banaver)ilkesiningeçerliolduunudüünür. Bu prensip, Tanr ile kendisine ibadet eden arasndakarlklolarakistenilenbirhizmet alverii olmas anlamndadr (Durkheim, 2005:410).Adan feragat temelinedayan mas,bizcedeoldukçamakulbirizahtarzdr. Alandan derlenen bulgular da bu yargyla 7 Türkiyeörnekleriiçinbkz.Tanyu,1967. 155 A l e v i l i k - B e k t ailik Aratrmalar Dergisi,Say1
156 örtümektedir.ancakbukarmakilikiyi,her durumda, karlkl bir hizmet alverii eklindebasitletirmemizdemümkündeil dir. Nitekim herhangi bir adak adamadan dahi,kii,srfevliyayahürmetvegüvenduy gusuylabiryatrziyaretederse,isteininka bulolacanadairkuvvetlibirinançvardr.bu noktada köylülerce önemli görülen husus Kalbintemiz,dilinkalayl[temiz,prlprl] olmasdr.kurbankesimiesnasnda,kurbann kannyereaktmamakveetinibütünolarak piirmekdikkatedilenhususlardr. 8 Köydeenskisteneneyçocuktur.Türk toplumundaçocuksahibiolmannönemidü ünüldüünde,budurumçokdoaldr.soyun devamnnçocuksahibiolmayabaloluuve bunabalolarakdamutluevliliinçocukla mümkün olacann düünülmesi, bu konu nunevliçiftlerinenönemligündemmaddesi olmas sonucunu dourmaktadr. Evlilii ta kipedensüreiçindekadnnhamilekalmama sdurumu,toplumtarafndanderhaldediko du malzemesi yaplmakta ve kadna ksr damgas vurulmasna neden olmaktadr. Bu nedenle normal sürede çocuk olmadnda, evliçiftlerderhalçareleraramayabalamakta, çeitliyollardenemektedirler.bunlararasnda engeçerliyollardanbirideyatrziyaretleridir. Yataanköyündeçocuksahibiolmakiçin tüm yatrlar ziyaret edilebilir; ama özellikle HayranMahmuttürbesinegidilir.Bununne denihayranmahmut undoumununbakire bir kzdanolduuna inanlmasdr.ayn e kildekerametolarak,leylihanhatun unaz natükürerekçocuksahibiolmasnsalayan YârenBabadabukonudaziyaretedilenbir dieryatrdr.ziyaretesnasndayatrnetra fndaüçdefadolalr.bununanlam Allah, Muhammed,yaAli dir.dahasonravelîvas tasyla Allah a dua edilir. Bunun ardndan yatrnetrafndabulunanböcek,budayvs.ne 8 Konuyla ilgili olarak bkz. Birdoan, 1995: 523; Bozkurt,1990:130. bulunursa o ey yutulur. Yutulan bu eyin, doacakçocuunteninde ben eklindegö rüleceineinanlr.buuygulamatümyatrlar içingeçerlidir.mutlakabuyatrlarnçevresin denalnanbireyyutulur.buuygulamann sonucuylailgilipekçokinançansmevcuttur. Örnein Ahmet Karata n Palamut Dede ye yaptniyazkabulolduunda,doanolu nunüç parmanda palamut eklinde bir iz çkm.birdierefsaneoldukçailginçtir: Martla yagelenbirhanmniyaznyap tktansonrabirböcekyutmayaçalr.böcei yutarkenkaçtzannedipbirböcekdahayutar. Buhanmnçocuuolduundaçocuunsr tndaikiadetsiyahbengörülmütür. (ahan, 2005:45). Buuygulama,yatrlatemasveetkiyite minetmeyeyöneliktir.böyleceyatrnçocuk yapmahassasbüyüselolarakçocukisteyen kadnageçer(tanyu,1967:327). ÇocukolmasiçinMertDede yegidenler ise, kurban kestikten sonra yatrn önünde bulunanikimeeaacnabeyazbirbezbalar lar(ahan,2005:29). StmaiçinyöredeözellikleKalburcaDe de yegidilir.burayabirtavukgötürülür.ora dakiçemedestmalkiiykanr,suiçerve ardndan getirdii tavuu salverir. nana görestmaoradakalr.ancakbugünköyde stma kalmadndan bu uygulama yaama maktadr.görüldüügibibuuygulama,tam anlamyla, saç geleneinin bir örneini oluturmaktadr. 9 Ba ars için köyün dndaki palamut aacna soan çivilenir. Çivileme,Türk halk kültüründebaarsiçinskçakullanlanbir tedaviyöntemidir.manisaehrindekibirbek taî yatr olan Haki Baba da da, benzer bir uygulamayla, yatrn bahçesindeki iki aaca çivi çaklmaktadr. Srt ars içinse At Oynadan agidilirveoradakiizlerinüzerinde yuvarlanlr.çünkügerekpalamutaacge 9 Saçiçinbkz.nan,1995:98. A l e v i l i k - B e k t ailik Aratrmalar Dergisi,Say1
rekseatoynadanevliyanazargâhdr.yani evliyann nazarnn dediine, kerametlerini gösterdiine inanlan yerlerdir. Dolaysyla ifavermeözelliinesahipmekânlardr. Butüristeklerinsonuyoktur.Hernedile nirsedilensin,evliyannyardmvebuyard mngerçekliinekesinolarakinanlmasar tyladileklerinolacanainanlr.dileksahip leri,istekleriyerinegeldiindeadaklarnger çekletirmekzorundadrlar.büyükdileklerde kesilen kurban, adak yerinde parçalanr ve tüketilir. Alevîlerin Sünnîlerden önemli bir fark,adaketindenadakesenindeyemesi dir. Ayrca hayr olarak datlan nesnenin tamamnnyatrziyaretiesnasndatüketilmesi gerekmektedir.bukuralauyulmadtakdirde evliyann hayr sahibini uykusunda rahatsz edeceineinanlmaktadr. Kurban dnda, hayr olarak, Lokmac Dede delokma,ciercidede decierdat lr.bununsebebi,kerametleriniadgeçennes nelerleilgiliolarakgösterenbuvelîlerin,bu yiyeceklerleyaplanhayrdahamakbulgör düklerine inanlmasdr. Ancak hayr farkl nesnelerledeyaplabilir. 10 Mumadaylailgiliolarakkaynakkiile rincevab Eskidenkyoktu.Türbeniniçini aydnlatmakiçinmumyakardk. eklindedir. Kaynakkiilerbugünbunungereksizolduu nu,çünkütürbelerinaydnlatlabildiinisöy lediler.onlaragörekadnlarnmumyakmas, geleneidevamettirmektenbakabiranlam ifadeetmemektedir. 11 Yörekadnlarise,niçin mumyaktklarnnaçklamasnyapamamak tadrlar. Ancak ilk açklama olan türbeyi aydnlatma ifadesini, özellikle Alevîlerde önemli bir ritüel olan çera yakma ile balantlamakmümkünolabilir.bilindiigibi Alevîlerde çera, Hz. Muhammed (s.a.v.) in Allah tangelenilkkolmasansnaruhun 10 Evliyannmerebinegöreadakadanmasiçinbkz. Tanyu,1967:910. 11 KarlatrnzTanyu,1967:316317. aydnlanmasnnbirsembolüolarakalglanan vecemtörenlerindekullanlankandil,lamba, mumveyaçraanlamnagelmektedir(kork maz,1993:80).ayrcaocaaniyazetmeâdeti dealevîlerdeatekültününöneminigösteren dier bir iaretti (Ocak, 1983: 194). Hac Bekta lailgilimenkbelerebakldnda,onun daherbüyükolayiçinmumyaktgörülür. HacBekta görünmezvarlklar olangayb Erenleri ningeldiiniardçaaçlarnnbulun duukutsalhrkada nda,ikikiininbekle diinigösterenikimumunyaklmolmasn dananlar.osmangazi yeelvermedenönce, bir mum yakarak onun önüne koyar. Hac Bekta n otuz alt bin müridi olduu, her mumbirmüridekarlkgelmeküzere,otuz alt bin mum yakt belirtilmektedir (Melikoff, 1998: 129130). Görüldüü üzere mumun,dolaysylantransandantalolan lailikikurmadasembolikbiranlamvardr veyatraisteiiletirkendahiböylebirdurum sözkonusuolabilir. Bezbalamaköyde,hâlamevcuttur.Hay ranmahmutsultantürbesininpencereleribez parçalaryladoludur.budurumdieryatrlar içindegeçerlidir.biz,balananbezin,birson rakiadakiçinbirönanlamanesnesiolduu nudüünüyoruz.buiaretileziyaretçiken dindenbirparçaileyatrarasndabirbaku rarak,dileinisembolikolarakmühürler.ste inekavuuncadaasladanyerinegetirir. Bir dier uygulama ise, yine evliya nazargâholduunainanlandeliklitalaili kidir.butanbirüstündebirdeyantarafnda olmaküzereikidelikvardr.üsttekidelikten tanortasndakioyuadoldurulansu,daha sonrayandakideliktenbirbardaaaktlarak, özelliklekorkan,heyecanlanan,baygnlkgeçi reninsanlaraiçirilirvetedavisalanr. YamurYadrmaTöreni Köyde yamur yamad zamanlarda yamasnsalamakiçinduayaçklmaktadr. Buuygulamaesnasndakullanlannesnelere çelikler adverilmektedir.evliyalarlailiki 157 A l e v i l i k - B e k t ailik Aratrmalar Dergisi,Say1
158 lendirilenvehorasan danatlpdütüüyer debugüniçindebulunduklarkuyununortaya çkmasna sebep olan bu nesneler, eskiden dörtparçaymlar;ancakgünümüzdeüçparça halinde muhafaza edilmektedirler. Çeliklerin bulunduukuyununazmermerdöeliolup derinliiüçmetredir.suyununhiçbitmedii rivayet edilen kuyu, günümüzde dört be artezyentarafndansuyuçekildiiiçin,kuru haldedir. Kuyunun yaknnda tekke vardr. Bugünburasfaaldeildir.Köyhalknnço unagörehorasan danburayakimgeldiyse çeliklerdeonaaittir. Yamurduasuekildeyaplmaktadr: Kuyununsuyutemizlenipçeliklerçkart lr,üçübirbirinebalanarakkuyununban dakidutaacnaaslr.gelengeçen, Gökten rahmet,yerdenbereket.âmin. diyerekçelik leresuserper.busradakuyudansualanlar daönceçeliklerebirkovasudökerler,sonrasu alrlar.çelikleresudökülmesininnedeni On larslansn,bizderahmettenslanalm. dü üncesidir.çeliklerüçhaftadaldaasldurur lar.eskidenanasndanilkdoanerkekçocu unaçamdallarndangiysiyaplr,bugiysi kyafetininüstünegiydirilir,birdedeveçan taklrm. Bu çocuk köyün bütün evlerini gezermi.evlerdenhayriçinun,bulgur,ya vs.toplanr,hayvanalnpkesilirmi.kapnn önünehayralmayagelindiindeikikiibir kazansugetirir,kazanniçindekitaslaçocuk slatlrm.busradaslatlançocuarefakat edendierçocuklar Göktenrahmet,yerden bereket.âmin. diyebarrlarm.buarada hayriçingerekenmalzemelerdetoplanrm. Bugündeveyaplmyor;çünküdeveyaplan çocukçokslanyor.fakathayriçinmalzeme toplanmayadevamediliyor.ölen14:00sula rndayemekhazrlanr.gününedenkgel diyse ikindi vaktine doru yemek yaplr. Herkesinitengelmesibeklenir.Herkestoplu haldeyemekyer.yemektensonratekrarya murduasnadurulur.okuyankiiimamveya baka birisi olabilir. Hem Arapça hem de Türkçeolarakduaedilir.Duaesnasndaavuç laryerebakacakbiçimdetutulur. Butörendevelîlerinrolünedairbirefsane köydeanlatlmaktadr: Bilindiigibikuyulareskidenaaçtanyaplp dolapdenenbirnevipalangailekovalarveinsanlar indirilerektemizlenirdi.sonzamanlardabukülfetli itenvazgeçilmivekuyumotopomplatemizleni yor.motopomplatemizlenmeyebalandilkza manlardabirisininrüyasna[hayranmahmut] girmi. Rüyada Zahmete girmediniz, kendiniz temizlemediniz.buylsizeyamuryok demi.o yl yamur yamam. Bunu da anlatan Ali Ba tr.kiminrüyasnagirdiiveyarüyadasöyle nenkimolduuhakkndabilgiyok. (Can,1997: 261) Can n naklettii bu rüya, tarafmzdan köydedoruland;ancakbizderüyaykimin gördüünü örenemedik. Bu anlat, yamur töreninde velîlerin rolünü bariz bir biçimde göstermektedir.köyhalk,velîlereaitolmalar dolaysyla,onlarnmanevîgücünesahipol duuna inanlan çelikler vastasyla yamur yadna inanmaktadr. Burada dua veya hayrikinciderecedeönemlidir.manevîgücün birparçasolanbunesneler,aslkaynada etkileyebilmektedirlerkiburadayinebüyünün temasilkesigeçerlidir.dahaönceeleald mzyatrnyanndanböcek,tahlvs.alpyut mauygulamasdaaynilkeyleilgilidir. Sonuç BirTürkmenAlevîköyüolanYataankö yü,tarihtenbuyanayataan(hayran)mah mutsultan labirlikteanlmtr.anadolu nun TürklemeveMüslümanlamasürecindeken dinedüentarihîgöreviyerinegetirdiianla lanbueyh/dervi,sonrakiyllardaadge çenköydeönemlibirkültalanmeydanage tirmi;zamaniçindebuismeyeniisimlerde eklenerekgünümüzdekiyaportayaçkmtr. Alandayaptmzgözlemvederlemeler dençkardmzsonucagöre, KulileAllah A l e v i l i k - B e k t ailik Aratrmalar Dergisi,Say1
arasna kimse giremez. yargs Türk halk Müslümanliçingeçerlideildir.Velî,eren, dedeolarakisimlendirilenahslarkulileal laharasndaaracgörevigörmektedirler.bu açdan bakldnda velîyi alglama, hürmet gösterme, arac klma gibi noktalarda Sünnî Türkler ile Alevî Türkler arasnda bir fark görülmemektedir.hattabirçokvelînintürbesi hemsünnîlerhemdealevîlertarafndanziya ret edilmektedir. Biçimdeki farkllklar ise, örneinadaketininalevîlerceyenipsünnîler ceyenmemesiveyaalevîlerintürbenineiine niyazetmeleri,tarihtengelentörenselfarkllk lardr. Bizdenöncekiaratrmaclarntespitettii da,ta,ate,aaçgibikültlerinvarlnve etkilerinibizdealandagördük.türkevliya kültünü bu unsurlardan ayr düünmek mümkündeildir.budurumalevîköylerinde dahabelirgindir. Buradavurgulamakistediimizbirdier nokta, köylülerin bizkendimizikurtaramam z, kendigünahmzbamzam, bizdene varki cümleleriyleifadeettiklerikendinial çakgörmeeilimidir.bumütevaztavr,velî kültünün yaamasna psikolojik bir katk yapmaktadr.kendiibadetleriniküçümseyen köylüler, velîlerin Allah la kurduu ilikiyi ulalmazbirbasamakolarakgörmekte;dola ysylaonlarakarbüyükbirsayg,hayranlk vekorkuduymaktadrlar. KaynakKiiDizini 1. AhmetKarata,1926,ilkokul,Yataan köyü. 2. ZekaiGüler,1943,ilkokul,Yataankö yü. 3. AliKarata,1957,ilkokul,Yataankö yü. KAYNAKÇA BARKAN, Ömer Lütfi (1942): Kolonizatör TürkDervileri,VakflarDergisi,II. BAYAT, Fuzuli (2005):TürkamanMetinleri (EfsanelerveMemoratlar),Ankara. BRDOAN, Nejat (1995):Anadolu nungizli KültürüAlevîlik,3.bask,stanbul. BRGE,JohnKingsley(1991):BektaîlikTarihi, çev.rehaçamurolu,stanbul. BOZKURT, Fuat (1990):AlevîliinToplumsal Boyutlar,2.bask,stanbul. CAN, Yataanolu Alim (1997):Ouzlardan YataanMahmudSultan,Ankara. DURKHEM,Emile(2005):DinîHayatnlkel Biçimleri,çev.FuatAydn,stanbul. ERGNER, Gürbüz (1997):Kurban,Kurbann Kökenleri ve Anadolu da Kanl Kurban Ritüelleri,stanbul. ERÖZ, Mehmet (1980): Türk Boylarnda KanszKurban Gelenei,TürkKültürü, XVIII/211214(MaysAustos1980). FILALI, Ethem Ruhi (1996): Türkiye de AlevîlikBektaîlik,Ankara. GÖKÇEN, brahim (1950): Tarihte Saruhan Köyleri,b.y. GÖLPINARLI, Abdülbaki (1990): Menakb HacBektaVelî Vilayetname,stanbul. GÜNDÜZ,inasi(1998):DinvenançSözlüü, Ankara. NALCIK,Halil(2000): ÂkpaazadeTarihi Nasl Okunmal?, Söüt ten stanbul a Osmanl Devleti nin Kuruluu Üzerine Tartmalar,der.OktayÖzel,MehmetÖz, Ankara. NAN, Abdülkadir (1995):TarihteveBugün amanizm Materyaller ve Aratrmalar, Ankara. KORKMAZ, Esat (1993):AnsiklopedikAlevîlik BektaîlikTerimleriSözlüü,stanbul. MELKOFF, Irene (1998): Hac Bekta EfsanedenGerçee,stanbul. MÜDERRSOLU, Mehmet Emin (1956): AkhisarlTürkBüyükleriveEserleri,zmir. NOYAN, Bedri (1964):Hacbekta tapirevive DierZiyaretYerleri,zmir. 159 A l e v i l i k - B e k t ailik Aratrmalar Dergisi,Say1
160 OCAK, Ahmet Yaar (1983): Bektaî Menâkbnâmelerinde slam Öncesi nanç Motifleri,stanbul. OCAK, Ahmet Yaar (1992): Kültür Tarihi KaynaOlarakMenâkbnâmeler(Metodolojik BirYaklam),Ankara. OCAK,AhmetYaar(2001): TarihselSüreç çinde Türklerin slam Yorumu (Tarih Boyunca Türkler ve slam Problemine GenelBirBakDenemesi),TürklerTürkiye veslam,stanbul. ÖZEN,Kutlu(1996):SivasveDivriiYöresinde EskiTürknançlarnaBalAdakYerleri, Sivas. SELV, Dilaver (1990): slam da Velayet ve Keramet,stanbul. AHAN, Ali (2005):ManisaliAkhisarlçesi Yataan Köyü Monografisi, Celal Bayar Üniversitesi Baslmam Bitirme Ödevi, Manisa. TANYU,Hikmet(1967):AnkaraveÇevresinde AdakveAdakYerleri,Ankara. TANYU,Hikmet(1987):TürklerdeTalalgili nançlar,ankara. TELC,Cahit(1997): SaruhanSancaBektaî Zaviyelerinin Arazisi (1826 Tarihi tibariyle), Manisa Dergisi, 14 (Kasm 1997). ULUÇAY,M.Çaatay(1940):Saruhanoullar veeserlerinedairvesikalar(773.h.1220 H.),stanbul. ULUÇAY,M.Çaatay(1946):Saruhanoullar veeserlerinedairvesikalar,ii,stanbul. DERHEILIGENKULTIMDORF YATAANDESKREISES AKHSARVONMANSA GürolPehlivan Zusammenfassung Das Dorf Yataan im Regierungsbezirk Manisa, Kreis Akhisar, ist ein alevitisches Dorf.DasDorfentstandundentwickeltesich umdasgrabmaldessultanyataanmahmud herum,vondemangenommenwird,dasser zurzeitdersaruhanoullargelebthat.esist bekannt,dasseshierkleinekonvente(hierfür zaviye) gegeben hat, das im Jahre 1826 ge schlossenwurde.dasdorfteiltesichzube ginndes20.jh.undeinneuesdorfmitdem NamenSünnetçilerwurdegegründet. Diese Arbeit gründet auf der Feldfor schung. Die Heiligengrabstätten im Umfeld des Dorfes wurden untersucht, außerdem wurdeversucht,indenritualen,dieimdorf durchgeführt werden, Spuren des Heiligen kultszufinden.indiesenritualensindspu reneineshervorstechendenaliheiligenkults vermischtmitdemallgemeinenheiligenkult festzustellen. MitdieserUntersuchungwurdefestges tellt, dass zwischen dem untersuchten Dorf und den im Umfeld liegenden sunnitischen Dörfern,hinsichtlichdesGlaubensandieHei ligenimgrundekeineunterschiedebestehen. DieauftretendenUnterschiedeinderDurch führungbeidergruppensindheutigeformen mancherzeremoniellerveränderungen,dieim LaufederZeitentstandensind. Schlüsselwörter:Manisa,Yataan,Heili genkult, Sultan Hubyar Bruderschaft, Sultan YataanMahmud. A l e v i l i k - B e k t ailik Aratrmalar Dergisi,Say1