ORTADOĞU SU MESELESİNDE TÜRKİYE VE GERÇEKLER Prof. Dr. Ali İhsan Bağış Hacettepe Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Su tarih boyunca hayati önemde olduğu gibi günümüzde de giderek daha da önemli bir konu haline gelmiştir. Sunduğu fırsatlarla bütün canlıların olduğu gibi insanlığında devamını sağlayan su, diğer yandan doğal felaketlere de neden olabilmektedir. 4000 yıldan bu yana Ortadoğu daki nehirlerle sulanan topraklar, bu toprakların bölünmesi ve paylaşımı yönünde çatışmalara sahne olmuştur. Ortadoğu nun bu yöresi aynı zamanda uygarlıklar ve dinlerin merkezi ve bunların mücadele merkezi olagelmiştir. Tarih boyunca insanın suyla olan ilişkisinde ekonomik ve sosyal gelişme su ve barışın birlikte olmasıyla sağlanmıştır. 1
Son yıllarda dünyada; hızlı nüfus artışına, küresel çevre sorunlarına, düzensiz kentleşmeye, sanayileşmeye ve sulama uygulamalarındaki yanlışlıklara ve aksaklıklara bağlı olarak bir su kıtlığının başlayacağı öngörülmektedir. Ne var ki, bu durum küresel boyuttan ziyade, daha çok ülkelerin coğrafi konumlarına göre bir sorun teşkil etmektedir. Aslında Kuzey ülkeleri için bu söz konusu değildir. Geçmişte ufak tefek problemlerin dışında su konusunda ciddi anlaşmazlıklara girmemiş olan Avrupa ve Kuzey Amerika devletleri bu sorunları çatışmadan çözebilmişlerdir. İleride de bu konuda çatışmayacaklar gibi görünmektedir. Bunun iki nedeni vardır; Suyun, yağmurun, bu bölgelerde bol olması ve bu ülkelerin demokratik gelişmesi. Toplumsal bir demokrasinin konsensüsü sayesinde Avrupa daki birtakım ülkeler arasında bu sorun makul bir biçimde, kavga etmeye gerek kalmadan çözülebilir. Ortadoğu ve Kuzey Afrika da ise su sıkıntısı mevcuttur. Ortadoğu da yenilenebilir olmayan su kaynakları hoyratça kullanılmaktadır. Bunun başlıca nedenleri yüzeysel suyun yeterli olmaması ve yeraltı kaynakların bilinçsizce tüketilmesidir. Bunun yanında tarımsal sulamada eski ve geri yöntemler kullanılmaktadır. Ayrıca geçmişte sadece 6 milyon olan bölge nüfusu hızlı bir şekilde artmıştır ve artmaya da devam etmektedir. Bu müsrif tutum bölgedeki su sorununu daha da büyük bir problem haline getirmektedir. Türkiye, İsrail ve Ürdün ün bir kısmında sulamada ileri tekniklerin kullanılması ise istisnâî bir durum arz etmektedir. Ortadoğu da İsrail, Ürdün, Filistin in bulunduğu yerlerde gerçekten de ciddi boyutlarda su kıtlığı yaşanmaktadır. Bu durumda Ortadoğu yu, su sıkıntısı konusunda üçe ayırarak irdelemek gerekir. Birinci gruba Türkiye, Irak ve Suriye yi alabiliriz. Bu ülkelerde su konusunda hayati bir sorun bulunmamaktadır. Diğer yandan, Filistin, İsrail ve Ürdün de yeraltı suları bakımından bir sıkıntı mevcuttur. Bu konuda en kötü durumda olan ülke Suudi Arabistan dır. Kuzey Afrika da ise en önemli problem Nil Havzası nda yaşanmaktadır. Mısır için bir hayat damarı olan Nil Nehri, bu ülke ile diğer yukarı kıyıdaş ülkeler arasında giderek şiddetlenen bir sorun olarak devam 2
etmektedir. Burada önemli olan nokta Mısır ın Nil olmadan var olamayacağıdır. Suriye ve Irak ise Mısır gibi, tek bir su kaynağına bağlı değillerdir. Dolayısıyla Suriye ve Irak anlaşma yollarını ararlarsa çok iyi ikame edilebilecek şansları vardır. Bu tablo gerçekçi bir şekilde ele alınmalıdır. Son yıllarda bölgedeki su sıkıntısı ve mevcut uzlaşmazlıklar göz önüne alındığında hemen savaş ve çatışma senaryoları üretilmektedir. Bunlar genelde İsrail güdümlü ve Batı kaynaklı olduğu gibi maalesef bölge içinden de gelmektedir. Bunun en büyük nedeni ise ne yazık ki, Ortadoğu düşünce sisteminin rasyonel olmayıp daha ziyade retorik söylemler ile çoğu zaman gerçeği gizlemesinden kaynaklanmaktadır. Bu bağlamda Türkiye yi ve komşularıyla olan ilişkilerini değerlendirecek olursak, Burada çok önemli bir hususun özellikle belirtilmesinde yarar vardır. Türkiye dışında haksız ve yanlış bir şekilde Türkiye nin su zengini bir ülke olduğuna dair propaganda yapılagelmektedir. Aslında Türkiye, Suriye ve Irak su fakiri ülkeler değillerdir. Ancak Türkiye, bütün bölgeyi su bakımından besleyecek bir durumda da değildir. Ne var ki, Ortadoğu da su konusunda temel oyunculardan biri olan Türkiye bir yandan su zengini bir ülke olmadığını ifade ederken diğer yandan da fizibilite çalışmaları DSİ tarafından yapılmayan (?) ve Özal döneminde ABD tarafından empoze edilen Barış Suyu Projesi nin bir devamı olan Manavgat tan su satışı konusunda ne kadar hevesli olduğunu göstererek dünya kamuoyunun kafasında bir soru işareti oluşturmaktadır. Burada Türkiye nin yapması gereken, daha açık ve net bir şekilde Manavgat çayının, Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin doğrudan denize döküldüklerini baştan izah edebilmesiydi. Türkiye nin Fırat ve Dicle den yararlanma konusundaki çabalarının daha fazla sınırlandırılmasını istemek, Türkiye nin egemenlik haklarının sınırlandırılması olduğu gibi iyi komşuluk ilişkilerine de sığmaz. 3
Geçmişten günümüze çeşitli hukuksal görüşler kısaca özetlenecek olursa: 1. Mutlak Egemenlik Görüşü (Harmon Doktrini) Bu görüş ilk kez 1895 yılında ABD ile Meksika arasındaki Rio Grande uyuşmazlığında uygulanmış olup yukarı kıyıdaş olan ABD nin mutlak egemenliğini kabul eden bir görüştür. Bu görüş bazı olumsuz yönleri içerdiğinden artık terk edilmiştir. 2. Doğal Bütünlük Görüşü Bu görüş tamamen aşağı kıyıdaş ülkelerin yararına bir görüş olup mutlak egemenlik görüşüne bir tepki olarak doğmuştur. 3. Kullanımda Öncelik Bu görüş mutlak egemenlik görüşünün biraz daha esnek şeklidir ve yukarı kıyıdaş devlet tarafından kullanılması aşağı kıyıdaş ülkenin önceliği olduğunu kabul etmektedir. 4. Hakkaniyete Uygun Kullanım Bu görüş ülkeler tarafından en fazla rağbet gören ve uluslararası komisyon tarafından da benimsenen bir görüştür. Türkiye, Suriye ve Irak dışında diğer komşularıyla (Meriç üzerinde Bulgaristan ve Çoruh üzerinde Gürcistan ile) su konusunda ciddi sorunlar yaşamadığı gibi Fırat Dicle Havzası nda da olumlu ve yapıcı politikalar sergilemiştir. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu nun Devletlerin Ekonomik Hak ve Yükümlülükleri hakkındaki 12 Aralık 1974 tarihli kararının 3. maddesine göre sınır aşan sular konusunda kaynakları paylaşan ülkeler diğer 4
kıyıdaş ülkelere esaslı zararlar vermemek ve kıyıdaş ülkelerin hukuksal menfaatlerini ihlal etmemek yani nehir sularından hakkaniyet ölçüleri içerisinde faydalanma ve paylaşılmasına dikkat etmek zorundadırlar. Hukuksal görüşler arasından hakkaniyete uygun kullanım görüşüne dayanan ve uluslararası hukuk komisyonunun ülkelerin hareket etmesini istediği ilkeler bunlardır. etkenler, 1. Coğrafi, hidrografik, iklimsel, ekolojik ve doğal nitelikteki diğer 2. Kıyıdaş devletlerin sosyal ve ekonomik ihtiyaçları, 3. Kullanımın diğer kıyıdaş ülkelere olan etkileri, 4. Sınır aşan sular mevcut potansiyel kullanımları, 5. Sınır aşan suyun doğal özelliklerinin korunması, geliştirilmesi ve su kaynaklarının ekonomik kullanımı, bu amaca yönelik alınan tedbirlerin mahiyeti Türkiye bu yaklaşımlara gereken özeni göstermiştir. Nitekim, Türkiye Keban Barajı nın dolumu sırasında tarafların ortak iradeleriyle Fırat nehrinden önce 350 m³/sn, sonra da 450 m³/sn ve 1987 geçici protokolüne göre 1990 yılında Atatürk Barajı nın rezervuarında su tutulması sırasında 500 m³/sn su bırakmıştır. Türkiye nin bu olumlu yaklaşımına bir diğer örnek ise Türkiye nin Körfez Savaşı nda Amerika ve Batı dan suyu kesmesi yönünde aldığı telkinlere yanaşmamasıdır. Diğer ülkelerle beraber Irak a karşı koalisyon içinde olmuş ama yine de hidropolitiği açısından Batı nın telkinine uyarak suyu kesmemiştir. Yani, Türkiye yine iyi niyetinin bir ifadesi olarak, suyu bir silah olarak kullanma yoluna gitmemiştir. Oysa ki, Suriye terörist PKK yı besleyerek ve Türkiye nin ikazlarına rağmen bu tutumundan vazgeçmeyerek Türkiye den 5
bu yönde taviz alabileceğini düşünmüştür. Hatta bununla da kalmayarak Arap ülkelerini ve Arap Ligi ni de sürekli yanlış bilgilerle etkilemeye çalışmıştır. Türkiye nin tüm iyiniyetli uyarılarına rağmen, tavrını değiştirmeyen Suriye ye karşı Ekim 1998 de Türkiye, Suriye sınırına askeri yığınak yapma zorunluluğu duymuştur. Durumun ciddiyetini ve vehametini anlayan Hafız Esad, PKK başı Abdullah Öcalan ı ülkesinden çıkarmak zorunda kalmıştır. Türkiye nin baraj yapımına karşı çıkan Suriye ve Irak birçok meseleyi inatla görmezlikten gelmektedirler. Suriye, Fırat ve Asi nehirleri üzerinde birçok baraj yapmakta fakat bu barajların önemli bir kısmı gereken teknik özelliklere haiz olmadığından gerek sulama gerekse elektirik enerjisi üretiminde yetersiz kalmaktadır. Özellikle Suriye deki Tabka Barajı eski Sovyet Rusya nın geri teknolojisi ile yapıldığından bu konuya çarpıcı bir örnek olarak gösterilebilir. Fırat ve Dicle üzerinde yapılan barajlar Suriye ve Irak ı sel taşkınlarından kurtardığı gibi, her iki nehir üzerindeki suların düzenli akışının sağlanmasına (regule edilmesine) katkıda bulunmaktadır. Her iki ülkenin barajlarındaki suyun buharlaşma oranı Türkiye deki barajlardaki buharlaşmaya nazaran oldukça fazladır. Erozyona karşı yapılan ağaçlandırma gibi finansman yükü ağır harcamalara katkıda bulunmak bir yana, Türkiye nin dış dünyadan bulmaya çalıştığı dış kredileri de engellemeye çalışmaktadırlar. Dünyanın her tarafında üretilen tarımsal ürünlere yönelik maalesef çeşitli tarımsal ilaçlar kullanılmaktadır. Esasen komşu ülkelerin suyun daha temiz kalması için drenaj ve diğer masraflara katılması ve bu konuda Türkiye ile işbirliğine girmeleri onların da menfaatleri gereğidir. Böylece karşılıklı bağımlılığın artırılması yoluyla sosyal ve ekonomik alanlarda gerçekleşecek olan işbirliği bu üç ülkenin kalkınma hamlelerini hızlandıracaktır. Türkiye bölgelerarası az gelişmişliği asgariye indirme amacıyla Güneydoğu Anadolu Projesi ni (GAP) 1980 li yıllarda uygulama yoluna gitmiştir. GAP entegre bir proje olup sosyal ve ekonomik kalkınmayı hedeflemektedir. Barajlar 6
ve hidroelektrik santralleri sayesinde Türkiye, enerji açığını da büyük ölçüde asgari düzeye indirecektir. Sulamayla birlikte önce tarıma dayalı sanayileşme gelişecek ve buna bağlı olarak bölgenin refah düzeyi de yükselmiş olacaktır. Böylece GAP bölge insanı için bir cazibe merkezi haline gelecektir. Ancak proje henüz tamamlanamamıştır. GAP tan beklenen verimin ve ekonomik kalkınmanın sağlanması için projenin bir an önce bitirilmesi lazımdır. Bu konuda dış finansman bulmakta güçlük çeken Türkiye gerekirse GAP için bir seferberlik ilan etmelidir. Türkiye sorunun kalıcı çözümü için de gerekli gayreti sarf etmiştir. Sınır aşan sular konusunda yaşanan anlaşmazlığı günümüz uluslararası ortamında hukuk yoluyla çözmenin pek imkanı yoktur uluslararası ilişkilerde ihtilaf her zaman hukuksal boyutuyla düşünülmemelidir. Hiçbir ülke kendi siyasi iradesi dışında bir uyuşmazlığı hukuksal veya siyasi yollardan çözümlemeye zorlanamaz. Gerekli olan siyasi çözüm arayışı içerisinde 1980 yılından 1987 ye kadar Türkiye, Irak ve Suriye arasında Fırat ve Dicle konusunda yaşanan uyuşmazlığa bir çare bulmak üzere Ortak Teknik Komite oluşturulmuştur. Ne var ki, bu toplantılardan bir sonuç alınamadığından, Türkiye soruna bir çözüm arayışı içine girerek Üç Aşamalı Plan ı ileri sürmüştür. Meseleye gerçekten bir çözüm olabilecek olan bu plan bugün de geçerliliğini korumaktadır. Bu plana göre: 1. Su kaynaklarının envanter çalışmaları yapılmalı, 2. Toprak kaynaklarının envanter çalışmalarını kapsamalı, 3. Su ve toprak kaynaklarının envanter çalışmalarının sonuçları bu aşamada değerlendirilerek bir sonuca varılmalıdır. 7
Böylece sınır aşan akarsuların hakça, makul ve optimum kullanımı sağlanabilecektir. Ne var ki, Suriye ve Irak bu plana karşı çıkmışlar ancak buna karşılık alternatif bir plan da sunamamışlardır. Bugüne kadarki çabalar ve şartlar ışığında henüz bir çözüme varılamadığı görülmektedir. Türkiye nin sorunu çözmek için yaptığı girişimlere karşın Suriye ve Irak bu çözüm önerilerine yanaşmamıştır. Irak taki son durum yeni bir tablo ortaya çıkarmaktadır. Biz bugüne kadar bu sorunun çözümünün yabancı ülkelerin müdahalesi olamadan, Türkiye, Irak ve Suriye arasında bir çözüme gidilmesinin zorunluluğunu savunduk. Ancak bugün Amerika Birleşik Devletleri nin Irak ı işgalinden sonra durum çok nazik ve Türkiye açısından tehlikeli bir boyut kazanmıştır. Bu nedenle Suriye Türkiye ye çok daha olumlu yaklaşır ve işbirliği içine girerek bir durum değerlendirmesi yapma fırsatını kaçırmamalıdır. Nitekim Adana Mutabakat ından bugüne kadar Türkiye Suriye ilişkileri olumlu bir yönde seyretmektedir. Yukarıda da vurguladığımız gibi karşılıklı bağımlılık esasından hareket ederek işbirliği dışında başka bir çözüm de görülmemektedir. Dikkat edilirse, Ortadoğu da savaş senaryolarının üreticisi büyük ölçüde İsrail li ve Musevi kökenli ABD li yazarlardır. Aslında İsrail bu senaryolar sonucunda şayet Golan daki su kaynaklarını kayıp veya terk etme gibi bir durumla karşılaşır ise bu kaybı Fırat suları üzerinden telafi etme politika ve planlarını gözden ırak tutmamak gerekir. Başka bir deyişle, Golan daki su kaynakları İsrail de kalırsa, Türkiye Fırat üzerinden Suriye ye daha fazla su bırakmak zorunda kalabilir. Nitekim, son günlerde ABD tarafından gündeme getirilen Büyük Ortadoğu Projesi de bu bakımdan dikkatle ve hassasiyetle incelenmelidir. 8
Sonuç olarak, Türkiye bugüne kadar hidroelektrik üretimi için çok büyük ve önemli projeler gerçekleştirmiş olmasına rağmen bununla yetinmemeli ve yeni projeleri hayata geçirmesi hususunda ısrarlı olmalıdır. Çünkü bugün Türkiye büyük oranda dış kaynaklı ve pahalı doğalgaz enerjisine bağımlı hale gelmiş bulunmaktadır. Unutmamak gerekir ki, bugün Türkiye maalesef hidroelektrik potansiyelinin sadece % 30 unu değerlendirilebilirken, hidroelektriğin ülke toplam enerji üretimi içindeki payı da 1998 yılından bu yana giderek azalmaktadır. 22 Mart 2004 9