İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KANUNA GÖRE İŞVEREN VEKİLİ KİMDİR? İŞVEREN VEKİLİNİN SORUMLULUKLARI NELERDİR? Recep GÜNER 50 * ÖZ 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nda yer alan yükümlülüklerin sorumlusu büyük ölçüde işveren ve işveren vekilidir. 6331 sayılı Kanun işveren yanında her ne kadar tanım olarak ortaya koymasa da işveren vekilini de çalışanlar için sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamı temini hususunda sorumlu tutmaktadır. Bu durumda gerekli önlemlerin alınmamasından doğacak sorumluluklardan da işveren vekili sorumlu olduğu aşikârdır. Özellikle gerekli iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin alınmasında işveren vekilinin sorumluluğu, işyerinde meydana gelen iş kazalarında işveren vekilinin sorumluluğunun kapsamı, işyerine uygulanan idari para cezalarında yükümlülüğünü ve uygulanan idari para cezalarının işveren vekiline rücu edilip edilemeyeceği doktrinde ve uygulamalarda en çok tartışılan konular olarak öne çıkmaktadır. Anahtar Sözcükler: 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, İşveren Vekili, İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamalarında İşveren Vekili Kavramı, İşveren ve İşveren Vekili Ayrımı GİRİŞ İşveren vekili 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nda tanım olarak bulunmamaktadır. İş hukukuna ve iş güvenliği uygulamalarına başvurularak işveren vekili kavramı ortaya koyulmaktadır. Kavram olarak bakıldığında işveren vekili kavramının son derece geniş olarak çizilmekte olduğu görülmekte ve işveren vekilinin sorumluluk kapsamının nerede başlayıp nerede bittiği doktrinde ve uygulamalarda yoğun bir şekilde tartışılmaktadır. 6331 sayılı Kanunun 3 üncü maddesinde İşveren adına hareket eden, işin ve işyerinin yönetiminde görev alan işveren vekilleri, bu Kanunun uygulanması bakımından işveren sayılır ibaresiyle Kanun nezdinde işveren ve işveren vekilinin Kanunun öngörmüş olduğu normların ve hükümlerin yürütülmesinde eşit sorumluluğa sahip olduğunu ortaya koyulmaktadır. İş sağlığı ve güvenliği konusunda işyerinde genellikle birden fazla işveren vekili bulunmaktadır. Her ne kadar 6331 sayılı Kanunun uygulanması hususunda işveren ve işveren vekili aynı seviyede sorumlu görülse de bütün işveren vekilleri aynı derecede 50 * * Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Müfettişi * Makale Geliş Tarihi: 02.07.2015 Yayın Kurulu Kabul Tarihi: 03.08.2015 169
sorumlu tutulmaları mümkün değildir. Bu noktada 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu na göre kimlerin işveren vekili sayıldığı ve işveren vekilinin sorumluluklarının kapsam ve sınırının tespiti önemli bir konu olarak öne çıkmaktadır. 1. 6331 SAYILI İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KANUNU NDA İŞ- VEREN VE İŞVEREN VEKİLİ AYRIMI Kanun da işverenin tanımı Çalışan istihdam eden gerçek veya tüzel kişi yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşları şeklinde yapılmıştır. Bu durumda işyerinde iş sağlığı ve güvenliği yönünden işveren olarak tanımlanan kişi veya kişiler belirli özellik ve sıfatlara sahip olması gerekmektedir. Öncelikle işçi çalıştırmalı, çalıştırılan işçi ile yapılan sözleşmenin bir unsuru olarak işin görülmesini isteme hakkına sahip olmalı ve en üst düzeyde talimat verme yetkisi bulunmalıdır.(süzek, 1985, 4) Tanımdan anlaşılacağı gibi 6331 sayılı Kanun a göre sadece bir işçi bile istihdam eden işveren sayılmakta, işçinin sigortasının yapılarak kayıt altına alınmasının veya iş hukukuna göre çalışma şeklinin bir önemi olmamaktadır. Sigorta yaptırmaksızın kayıt dışı olarak kısmı süreli bir işçi dahi çalıştıran 6331 sayılı Kanun a göre işveren olarak kabul edilmektedir. Bu durumda yanında çırak çalıştıran veya bir tane bile işçi istihdam eden market, manav, kasap gibi esnaflar dahi İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu na göre işverendir. Aynı şekilde her hangi bir sektörde faaliyet gösteren binlerce kişi çalıştıran bir anonim şirketinde işveren tüzel kişilik olan anonim şirketidir. Bunun yanında tüzel kişiliği bulunmayan iktisadi işletmeler, üniversiteler veya kamu kurumları da çalışan istihdam ettikleri sürece işveren olarak sayılmaktadır. İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nda işveren vekilinin tanımı bulunmamaktadır. İş Hukuku na göre işveren vekilinin iki seçici özelliği mevcuttur; işveren adına hareket etme ve işin, işyerinin ve işletmenin yönetiminde görev almak. Bu iki seçici özelliğin yanı sıra bir kişinin işveren vekili olarak kabul edilebilmesi için gerekli bilgi ve ehliyete sahip olması gerekmektedir. Özellikle sadece işverenin belirli yükümlülüklerden kaçmak için göstermelik işveren vekili belirlemesi yeterli değildir. Bir kimsenin 6331 sayılı Kanuna göre işveren vekili olarak değerlendirilebilmesi için gerçek manada işveren vekili tarafından kendisine yetki ve imkân verilmiş olması, işveren vekilinin verilen yetki ve imkânları kullanabilmesi, bunun yanı sıra işveren vekilinin görevlendirilmiş olduğu konuda bilgi ve ehliyet sahibi olması gerekmektedir. 170 MAYIS - HAZİRAN
Yetki ve yönetim noktasında görüldüğü gibi iş sağlığı ve güvenliği yönünden bir kişinin işveren vekili olarak değerlendirilmesi için işveren adına işin tamamından ziyade bir kısmının yönetiminde bulunması yeterlidir. İşyerinde bir kişinin işveren vekili olarak tanımlanabilmesi için her hangi bir vekâletname veya imza yetkisine gerek olmamakta sadece işin, işyerinin ve işletmenin bir kısmında yönetim hakkı kendisine verilmesi yeterli olmaktadır. 2. SOSYAL SİGORTALAR VE İŞ GÜVENLİĞİ YÖNÜNDEN İŞVE- REN VEKİLİ KAVRAMININ KARŞILAŞTIRILMASI İş sağlığı ve güvenliği konusunda işveren vekili kavramı yönetim hakkının niteliği noktasında sigorta mevzuatından ayrılmaktadır. İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamında birinin işveren vekili sayılabilmesi için sosyal güvenlik mevzuatının aksine işin ve işyerinin bütününden sorumlu olmasına gerek yoktur. 1 51 5510 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu na göre bir kişinin işveren sayılabilmesi için yürütülen mal veya hizmet üretiminin bütününde yönetim yetkisi olması gerekirken 6331 sayılı Kanuna göre üretimin sadece bir bölümünde yönetim görevini üstlenen kişiler de işveren vekili olarak değerlendirmektedir. Örneğin bir anonim şirketinde işveren vekili sosyal sigortalar mevzuatına göre işin ve görülen hizmetin bütününün yönetim görevini yapan genel müdürdür. Buna karşılık İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu na göre genel müdürün yanında işin bir bölümünün yönetiminden sorumlu üretim müdürü, personel şefi hatta formen ve ustabaşı dahi işveren vekili olarak kabul edilebilir. 3. İŞVEREN VEKİLİNİN İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ YÖNÜN- DEN SORUMLULUĞUNUN KAPSAM VE SINIRI Görüldüğü gibi iş sağlığı ve güvenliği konusunda işveren vekili son derece geniş bir kavramdır. İşyerinde işin yönetimi noktasında yönetim hakkı bulunan neredeyse herkes işveren vekili olarak değerlendirilebilir. Tabi ki 6331 sayılı Kanuna göre her işveren vekilinin iş sağlığı ve güvenliği alanında aynı derecede hukuki ve cezai sorumluluğu bulunmamaktadır. İşveren vekilinin sorumluluğunun kapsam ve sınırı yönetim seviyedeki yeri, kendisine verilen yetki genişliği ve imkânlar çerçevesinde çizilmektedir. İşveren tarafından işveren vekiline işin, işletmenin ve işyerinin yönetiminde görev verilebileceği gibi söz konusu yetki mevzuattan da kaynaklanabilir. 51 1 5510 Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu madde 12 ye göre işveren vekili, işveren adına ve hesabına, işin veya görülen hizmetin bütününün yönetim görevini yapan kimsedir. 171
Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği nin 6 ıncı maddesinde işveren, bu Yönetmelikte belirtilen yükümlülükleri bizzat yerine getirebileceği gibi, kendi adına hareket etmek üzere, gerekli fenni yeterliliğe sahip olan bir veya daha fazla proje sorumlusu tayin edebilir. ibaresiyle yapı işlerinde işverenin kendi adına işveren vekili görevlendirilebileceği belirtilmektedir. Genel olarak yapı işlerinde işveren söz konusu görev işin şantiye şefi görevlendirmektedir. Yapı işlerinde şantiye şefi inşaat projesinin yürütülmesinde ve yönetiminde söz hakkına sahip olmasından dolayı işveren vekili sayılmaktadır. Şantiye şefinin işveren vekili olarak sorumluluğu kendisine verilen yetki ve imkânlarla sınırlıdır. Örnek olarak kendisine eğer KKD 52 2 satın alma gibi bir yetki verilmediyse yapı sahasında çalışan işçilere baret, çelik uçlu ayakkabı gibi KKD lerin sağlanmaması vb. hususlardan dolayı kusur atfedilemez. İşverenin şantiye şefine gerekli satın alma yetkisini ve imkânı vermesi durumunda bir işveren vekili olarak şantiye şefi işverenlik makamı ile beraber söz konusu hususta sorumlu hale gelmiş olur. Verdiğimiz örnekte görüldüğü gibi 6331 sayılı Kanuna göre işveren vekili kavramı son derece geniş bir kapsama sahip olmakta ve işyerinin yönetimindeki söz hakkına paralel bir sorumluluk içermektedir. Özetlemek gerekirse bir işyeri sahibi olup da işçi çalıştıran gerçek veya tüzel kişiler ile tüzel kişiliği olmayan kurum ya da kuruluşlar işveren, işyerinin bütününün veya bir kısmının yönetiminden sorumlu işveren adına hareket eden gerçek kişiler de işveren vekili olarak kabul edilmektedir. İşveren gerçek kişi, tüzel kişi, tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlar olabileceği halde işveren vekili ancak gerçek kişi olabilmektedir. 4. İŞVEREN VEKİLİNİN İDARİ PARA CEZASI YÜKÜMLÜLÜĞÜ VAR MIDIR? Cezaların şahsilik ilkesi gereği herkes yaptığı fiilden veya sebep olduğu olaydan sorumludur. İşçi ile işveren arasında yapılan ve her iki tarafa ödevler yükleyen iş sözleşmesi gereği işveren önlem alma borcunu yerine getirmek zorundadır.(mollamahmutoğlu, 2008, 437) 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamında öngörülen idari para cezalarının yükümlüsü işveren ve işveren vekilidir.(bayram, 2000, 256) 6331 sayılı Kanunu nun 3/2 inci maddesinde işveren vekillerinin Kanunun uygulanması bakımından işveren sayıldıkları dile getirilmektedir. Görüldüğü gibi İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nun uygulanması noktasında işveren ve işveren vekili aynı sorumluluk ve 52 2 KKD: Kişisel Koruyucu Donanım (Baret, Eldiven, Çelik Burunlu Ayakkabı) 172 MAYIS - HAZİRAN
yetkilere sahip olarak eşit hukuki düzeyde tutulmaktadır. Buna karşılık idari para cezası uygulanması yönünden konu ele alındığında aynı düzeyde sorumlu olarak değerlendirilmediği görülmektedir. Tüzel kişiliği bulunan kurum veya kuruluşlarda 6331 sayılı Kanun kapsamında idari para cezası işveren olarak tüzel kişiliğe uygulanmakta aynı şekilde gerçek kişiliği bulunan şahıs firmalarında idari para cezasının yükümlüsü gerçek kişilik olmaktadır. Tüzel kişiliği veya gerçek kişiliği bulunan işverenlerde işveren vekilinin idari para cezası yükümlülüğü bulunmamaktadır. Ancak tüzel kişiliği bulunmayan kurum veya kuruluşlarda organ ve yetkileri işveren vekili tarafından kullanıldığından dolayı, işveren vekili sıfatındaki müdür veya yöneticilere idari para cezası uygulanabilmektedir. Söz konusu duruma paralel olarak 6331 sayılı Kanunu nun 26/2 inci maddesinde de tüzel kişiliği bulunmayan kamu kurum ve kuruluşların da idari para cezası düzenlenebileceği yer almaktadır. 5. İHMALİ VEYA KUSURU BULUNAN İŞVEREN VEKİLİNE İŞYE- RİNE UYGULANAN İDARİ PARA CEZASI RÜCU EDİLEBİLİR Mİ? Daha önce dile getirdiğimiz gibi 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nun hükümlerinin ihlal edilmesinden dolayı idari para cezaları işverenlik makamına uygulanmaktadır. Eğer uygulanan idari para cezasında işveren vekilinin görevini ihmali, kusuru veya özensizliği söz konusu ise işyerini uğrattığı zarar ölçüsünde ücretten kesme cezası, haklı fesih veya cezayı sorumlusuna rücu ederek tazmin etme yollarına başvurulabilir. İşveren vekilinin işyerini uğrattığı zarar eğer 30 günlük ücretinden fazla ise haklı nedenle derhal fesih hakkı kullanılarak işveren vekili işten çıkarılabilir. (İş Kanunu madde 25/2) İşveren vekilinin işten çıkarılması yerine sebep olduğu zararın ücretinden kesilmesi de mümkündür. Bunun için söz konusu hususun toplu iş sözleşmesinde veya işveren vekili ile yapılan iş sözleşmesinde yer alması ve ücretten yapılacak kesintinin derhal kendisine sebebiyle beraber bildirilmesi gerekmektedir. Yapılacak olan kesinti işveren vekilinin 2 günlük ücretinden fazla olamaz, işveren ücretten kesme cezasını kendi kullanamaz kesilen miktar bir ay içerisinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı nın T.C. Ziraat Bankası nın Ankara Merkez Şubesi ndeki 38775369/5005 nolu hesaba yatırması gerekmektedir.( http://www.csgb.gov.tr) (İK madde 38) Görüldüğü gibi İş Kanunu hükümleri kapsamında işverenin uğradığı zararı tazmin etmekten ziyade işveren vekilini cezalandırmaya yöneliktir. Yalnız İş 173
Kanunu madde 26/2 kapsamında işverenin uğradığı zararı tazmin hakkı saklı bulunmaktadır. İşverenin zararını tazmin edebilmesi Borçlar Kanunu hükümlerince ele alınmaktadır. İşveren vekilinin Borçlar Kanunu madde 396 ya göre yüklendiği işi özenle yapma yükümlülüğü bulunmaktadır. Aynı şekilde ilgili Kanunun 400. maddesinde işverene kusuruyla verdiği her türlü zarardan sorumlu olduğu dile getirilmektedir. Borçlar Kanunu ilkeleri uyarınca tazminat sorumluluğundan bahsedilebilmesi için özen borcuna aykırılık sonucunda zararın doğmuş olması ve kusurlu davranışla zarar arasında uygun illiyet bağı olması gerekmektedir.(makas, 2012, 16) Bu noktada işveren vekiline idari para cezasının rücu edilebilmesi için görev tanımı göz ödününde bulundurularak işyerine uygulanan idari para cezasında yetki ve sorumluluklarını yerine getirmesinde özensizliğinin olup olmadığı değerlendirilmesi ve kusurunun net bir şekilde ortaya koyulması gerekmektedir. 5. İŞYERİNDE MEYDANA GELEN İŞ KAZASI VEYA MESLEK HASTALIĞI İLE İLGİLİ İŞVEREN VEKİLİNİN SORUMLULUĞU VAR MIDIR? İşyerinde meydana gelen iş kazası veya meslek hastalığında işveren vekilinin sorumluluğunun esas ölçüt işveren vekilinin sevk ve idare yetkisinin sınırları ile bu sınırlar kapsamında iş kazasının oluşumunda işveren vekiline kusur yüklenip yüklenemeyeceğidir. Bu noktada önemli olan iş kazasının kök nedenlerin analiz etmek ve varsa kazanın oluşmasına sebep olan ihmali olanların yanı sıra önlemlere uymayarak tehlikeli davranışta bulunanların belirlenmesidir. İşyerinde meydana gelen iş kazasında işveren vekiline kusur ithaf edilebilmesi için kazaya sebep olan kök nedenlerin işveren vekilinin yetki ve sorumluluklarının içinde olup olmadığının araştırılması gerekmektedir. İşveren vekiline bir kusur atfedilebilmesi için öncelikle yerine getirilmeyerek kazaya neden olan yükümlülükte işveren vekiline bir yetki ve görev verilmiş olması gerekmektedir. Tabi ki sadece yetki ve görev verilmesi iş kazasında işveren vekiline kusur atfedilebilmesi için yeterli değildir. İşveren vekilinin söz konusu yükümlülüğü yürütebilecek, görevin gerektirdiği teknik, hukuki ya da idari alanda ehliyet ve bilgiye sahip olması gereklidir. Ancak bu saymış olduğumuz şartların var olması durumunda işveren vekiline sorumluluk yüklenebilir. Bir başka akla gelen soru ise işveren vekili olarak üst düzey yöneticilerin yaşanan iş kazaları veya meslek hastalıklarında sorumluluklarının sınır ve kap- 174 MAYIS - HAZİRAN
samıdır. Söz konusu durum ile ilgili Yargıtay 2005 yılında büyük birçok yerde şubesi olan büyük bir şirkette büyük hissedarın işin sevk ve idaresini bizzat hissedarın üstlenmiş olmadığından iş kazasından sorumlu tutulamayacağını dile getirmiştir.( T.C. YARGITAY 21. HUKUK DAİRESİ E. 2005/11326 K. 2005/12243 T. 28.11.2005) Aynı şekilde işyerinde yürütülen mal veya hizmet ile ilgili yakından yönetim yetkisi olan genel müdür, şube şefi vb. işveren vekillerinin işyerinde meydana gelen iş kazası ve meslek hastalıklarında sorumluluğu olduğu söylenebilir. SONUÇ İşveren vekili kavramı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nezdinde diğer mevzuatlara kıyasla çok geniş bir şekilde çizilmektedir. Bu noktada işyerinde görevli insan kaynakları müdürü, şube amiri, formen hatta ustabaşı dahi işveren vekili olarak değerlendirilebilmektedir. İşyerine uygulanan idari para cezalarının yükümlülerinin ve meydana gelen iş kazalarının sorumlularının tespit edilmesi hususunda kimlerin işveren ve işveren vekili olarak değerlendirildiğinin doğru tespit edilmesi ile sorumlulukların kapsam ve sınırının doğru şekilde çizilmesi son derece önemlidir. KAYNAKÇA Bayram, Fuat (2000). Türk İş Hukukunda İş Sağlığı ve Güvenliği Denetimi. İstanbul : Beta Yayınları Güner, Recep. 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nda Yer Alan İdari Para Cezaları ve İşin Durdurulması Makas, Recep Türk Borçlar Kanunu ve İş Kanununa Göre İşçinin Özen Borcu ve Borca Aykırılığın Hukuki Sonuçları, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, XVI,4, (2012) Mollamahmutoğlu, Hamdi(2008). İş Hukuku, 3.bs., Ankara : Turhan Kitabevi Süzek, Sarper (1985) İş Güvenliği Hukuku. İstanbul : Savaş Yayınları. 175