DÝYABET SAÐLIK PROFESYONELLERÝNÝN EÐÝTÝMÝ için ULUSLARARASI EÐÝTÝM REHBERÝ I Uluslararasý Diyabet Federasyonu Örnek haftalýk I program Eðitim rehberinin bütününün tamamlanmasý için birçok hafta gerekebilir. Bununla birlikte, eðer zaman sýnýrlýysa ya da sadece bir temel kurs gerekiyorsa aþaðýdaki örnek program bu kursu vereceklere rehberlik yapabilir. Bu sadece bir öneridir; grubun ihtiyaçlarýna uyarlanabilir. Örneðin, eðer katýlýmcýlar çocuklarla çalýþmayý planlamýyorlarsa, bu modül kýsaltýlabilir ya da kaldýrýlabilir ve baþka bir bölüm uzatýlabilir. Bu zaman çizelgesinin modüllerin her biri için önerilen süreye izin vermediði kabul edilmektedir. Bazý modüller bir ön okuma ya da eðer gerekiyorsa, kursu tamamlamak için, kurstan sonra bir ödev olarak iþlenebilirler. Haftanýn sonundaki vaka çalýþmalarýndan, bütün haftanýn gözden geçirilmesi olarak yararlanýlabilir. Bu çalýþmalarda, katýlýmcýlarýn bütün hafta boyunca edindikleri bilgileri uygulama yeteneðinde olup olmadýklarý test edilebilir. Lütfen Ek- 4 deki basit vaka çalýþmalarýna bakýnýz. Zaman Pazartesi Salý Çarþamba Perþembe Cuma 8:30 Hoþgeldiniz ve açýlýþ 9:00 9:30 Modül 1-1 ve 1-2 Diyabet eðitimcisinin rolü ve ekip yönetimi Modül II-1 Taný, sýnýflama ve diyabetin tanýtýmý Modül III-2 Glikoz düþürücü tedavi Modül III-7 Uzun dönem komplikasyonlarý Modül IV-5 Cerrahi, test hazýrlýðý, yolculuk 10:00 10:30 11:00 Modül 1-3 Eðitim ve öðrenim Modül II-2 Patofizyoloji Modül III-3 Ýnsülin tedavisi Modül III-7 devam Modül I 5-7 þtýrma ve deðerlendirme 11:30 12:00 12:30 Öðle yemeði 13:00 13:30 Modül 1-3 devam Modül III-5 Beslenme tedavisi Modül III-6 Kýsa dönem komplikasyonlarý Modül IV-1 Çocuk ve adölesanda diyabet Özet Vaka çalýþmalarý 14:00 Modül III-4 Fiziksel aktivite 14:30 15:00 15:30 16:00 Modül 1-4 Psikosoyal ve davranýþsal yaklaþýmlar Modül III-5 devam Modül III-7 Ayak bakýmý uygulamalý eðitimi Modül IV-2 Gebelik diyabeti Programýn deðerlendirilmesi 16:30 Günün özeti, sorular ve cevaplar Modül III -1:Bireysel yönetim - hedefler diðer tüm modüllerde de ele alýnmalýdýr. Modül IV- 4:Ýleri yaþtaki yetiþkinler - hedefler diðer tüm modüller tarafýndan da iþaret edilmelidir. 105
Örnek program 2 Aþaðýda Hemþireler ve Diyetisyenler Ýçin Klinik Güncelleme için yakýn dönemde hazýrlanan program yer almaktadýr IDF Batý Pasifik Bölgesi tarafýndan yürütülmüþ, genç bireyler ve diyabetlilerle çalýþma. Katýlýmcýlar akþam boþ Zaman 1.Gün 2.Gün 3.Gün 8:30-9:30 Hoþgeldiniz Genç bireyde beslenme ve aile Tip 2 patofizyolojisi Giriþ dinamiklerinde beslenmenin Oral tedavi Eðitimcinin rolü anahtar rolü ve sosyal konular Ýnsülin tedavisi Ekip çalýþmasý (anlatým, workshop) 9:30-10:30 Genç birey ve ailede diyabetin etkisi (anlatým) Hipoglisemi, patogenez, nedenler, belirti ve bulgular, tedavi, koruma (anlatým ve vaka çalýþmalarý) Vaka çalýþmalarý (anlatým ve vaka çalýþmalarý) 10:30-11:00 Sabah çayý 11:00-12:30 Diyabet hakkýnda: Problemin büyüklüðü Sýnýflandýrmasý Taný kriterleri Tip 1 patofizyolojisi (anlatým) Tedaviye baþlama, düzenleme ve kontrol altýnda tutma Pompa tedavisi Yoðun tedavi (workshop) Diyabet komplikasyonlarýnýn deðerlendirilmesi ve yönetimi (anlatým) 12:30-13:30 13:30-15:00 Öðle yemeði Grubun tanýtýmý (Tanýþma: 1 saat) Tedavinin amaç ve hedefleri Bakým ve izleme rehberleri (30 dakika) (Anlatým) Öðle yemeði (12.30-13.15) Tip 1 vaka çalýþmalarý Öðle yemeði Güncel araþtýrmalar Ýnhale insülinler, glargine, glukoz sensörler Kamplar Destek gruplarý (tartýþma) 15:00-15:30 Öðle çayý 15:30-17:00 Tedavinin amaç ve hedefleri (devam) Bakým ve izleme rehberleri (30 dakika) (Anlatým) DKA ve hastalýklý günlerin yönetimi Cerrahi sýrasýnda yönetim (workshop) Kaynaklar IDF eðitim/araþtýrma gruplarý (fellowships) Deðerlendirme (tartýþma) Tip 1 diyabette insülin tedavisi (1 saat) 18:30 Yemek Hayvanat bahçesi gece safarisi (akþam yemeði ile) 106
DÝYABET SAÐLIK PROFESYONELLERÝNÝN EÐÝTÝMÝ için ULUSLARARASI EÐÝTÝM REHBERÝ I Uluslararasý Diyabet Federasyonu Fiziksel ortam/düzen 3 Oda boyutlarý ve düzeni Katýlýmcýlarýn sayýsýna uygun bir oda seçmeye çalýþýn. Oda çok büyük olursa sunumlarý duymak ve görmek zor olabilir; oda çok küçük olduðu takdirde de insanlar sýkýþýk oturmak zorunda kalacaklar ve odanýn ýsýsý artacaktýr. Küçük grup çalýþmasý için, katýlýmcýlar masalarýn etrafýna oturmalýdýrlar (bir masada genellikle 6-8 kiþi). Kiþi sayýsý 8 den fazla olduðunda grubun birlikte çalýþmasý zorlaþýr. Bir hafta sürecek bir program uygulandýðýnda katýlýmcýlardan her gün deðiþik bir masada oturmalarýný isteyin. Bu durum, problemlere yönelik farklý fikirlere ve yöntemlere açýk olmayý artýracaktýr. Eðer mümkünse, konuþmacýnýn hem giysisi üzerine klipsle takabileceði hem de sýnýfta dolaþýrken elinde tutabileceði bir mikrofona sahip olmaya çalýþýn. Konuþmacýlar dinleyicilerin arasýnda dolaþtýklarý zaman daha ilgi çekici olurlar; fakat sesleri mutlaka duyulmalýdýr. Küçük grup çalýþmasýný takiben her grubun, büyük gruba raporunu sunmasý, tartýþmanýn ve kendi masalarýnda vardýklarý kararlarýn ana hatlarýný açýklamasý yararlýdýr. Eðer mümkünse birkaç kaðýt panosu (flipchart) ve üzerine tartýþmanýn ana hatlarýnýn yazýlabileceði geniþ yapraklý boþ kaðýtlardan edinin. Bunlar odanýn duvarlarýna yapýþtýrýlabilir ve kursun tamamýna atýfta bulunabilir. 107
Küçük grup çalýþmasý/ vaka çalýþmasý 4 Aþaðýdakiler küçük grup çalýþmasýna yönelik birkaç öneridir. Kýsa dönem komplikasyonlarý ve bir öðretim planý hazýrlanmasý bilgisini test etmeye yöneliktirler. Zaman müsait olduðu taktirde her iki gruba, öngörülen programý ve rol canlandýrmasý öðretimini tartýþtýrýn. Not: Bunlar sadece örnektir. Grup 1 Tip 2 diyabet tanýsý yeni konmuþ 30 kiþilik bir grubunuz var. Çoðu, glikoz düþürücü ilaç alacak. Göreviniz onlara hipoglisemiyi öðretmek nedenleri, belirtileri ve bulgularý, tedavi ve korunma. Bu grup için bir ders hazýrlayýn. Bir kýsmý anlatým olabilir; fakat katýlýmý artýracak þeyler dahil etmeye çalýþýn. Aþaðýdaki noktalarý dahil ettiðinizden emin olun: Deðerlendirme onlarýn önceki bilgilerinin neler olduðunu ve neye ihtiyaçlarý olduðunu nasýl öðreneceksiniz? Plan amaçlar ve hedefler, kullanýlacak kaynaklar. Uygulama teknikleri hangi öðretim yöntemini kullanacaksýnýz? Deðerlendirme: Konulan hedeflere ulaþtýklarýný nasýl anlayacaksýnýz? Önerilen programýnýzý diðer gruplarla paylaþmaya hazýr olun. Grup 2 Hastanýz Banu 25 yaþýnda ve Tip 1 diyabetli; son iki ay içinde ketoasidoz nedeniyle iki kere hastaneye gitti. Biraz temel diyabet eðitimine sahip; fakat hastalýk günlerinde ya da kan þekeri yükseldiðinde gerçekten ne yapacaðýný bilmiyor. Bazý zamanlar, yorgun olduðunda, þekerli bir içeceðin kendisine daha fazla enerji vereceðini düþünüyor. Sizinle konuþmak ilgisini çekmiyor ve bunun tamamen bir zaman kaybý olduðunu düþünüyor. Doktor sizden Banu ya diyabet hakkýnda daha fazla bilgi vermenizi ve onu bir daha hastaneye gitmeyeceði konusunda temin etmenizi istiyor. Dersinizi Banu ile hazýrlayýn. Aþaðýdaki noktalarý dahil ettiðinizden emin olun: Deðerlendirme onun ne bildiðini ve uyguladýðý öz-bakýmý nasýl öðreneceksiniz? Plan dersin amaçlarý ve hedefleri Uygulama hangi öðretim yöntemini kullanacaksýnýz? Deðerlendirme gelecek sefer hiperglisemisi olduðunda ne yapacaðýný bilip bilmediðini nasýl öðreneceksiniz? Planlarýnýzý diðer gruplarla paylaþmaya hazýr olun. 108
DÝYABET SAÐLIK PROFESYONELLERÝNÝN EÐÝTÝMÝ için ULUSLARARASI EÐÝTÝM REHBERÝ I Uluslararasý Diyabet Federasyonu Küçük grup çalýþmasý/vaka çalýþmasý (devam) 4 Grup 3 Yerel diyabet kuruluþu sizden evde yaþlý akrabalarýna bakan bir grup insana bir konuþma yapmanýzý istiyor. Akrabalarýn hepsinin Tip 2 diyabeti var ve kendi bakýmlarýný yapamýyorlar. Ailenin yaþadýðý problemlerden bazýlarý þunlardýr: Akrabalar her zaman onlarýn hazýrladýðý yemekleri yemiyorlar. Yaþlý akrabanýn ilacýný alýp almadýðýný bilmek her zaman mümkün olmuyor. Yaþlý akraba zamanýnýn çoðunu uyuklayarak geçiriyor ve dýþarýya çýkmaktan hoþlanmýyor. Bazýlarý zaman zaman dalgýn görünüyorlar. Sizin göreviniz aile üyelerinden oluþan gruba hiperglisemik hiperozmolar nonketotik sendrom (HHNS) hakkýnda bilgi vermek. Onlara, yaþlýlardaki risk faktörlerini, olasý belirtileri ve semptomlarý, tedavi ve korunmayý öðretmeniz gerekiyor. Aþaðýdaki noktalarý dahil ettiðinizden emin olun: Deðerlendirme insanlarýn HHNS hakkýnda bildiklerini nasýl öðrenirsiniz, evdeki koþullar nasýldýr, bakýmý en çok gerçekleþtiren kim, yaþlý ne kadar baðýmsýz? Plan bu ders için amaçlar ve hedefler. Uygulama hangi öðretim yöntemini kullanacaksýnýz; bunu interaktif ve ev þartlarýna uygulanabilir hale nasýl getirebilirsiniz? Deðerlendirme ailelerin akrabalarýna daha iyi bir bakým uygulayabileceklerini nasýl bileceksiniz? program planýnýzý diðerleriyle paylaþmaya hazýr olun Grup 4 Fatih 10 yaþýnda ve 4. sýnýfta. Geçen hafta Tip 1 diyabet tanýsý koyuldu. Annesi sizden Fatih in okuluna gitmenizi ve sýnýfa diyabet hakkýnda bilgi vermenizi istedi. Fatih te hipoglisemi oluþtuðunda öðretmenin ve diðer çocuklarýn ne yapmalarý gerektiðini bildiklerinden emin olmak istiyor. Aþaðýdaki noktalarý dahil ettiðinizden emin olun: Deðerlendirme personelin ve sýnýf arkadaþlarýnýn önceki bilgileri neler; öðretmenin daha önce sýnýfýnda diyabetli bir öðrenci olmuþ mu? Plan amaçlar ve hedefler. Uygulama bunu çocuklar için eðlenceli ve anlaþýlýr hale nasýl getirirsiniz? Deðerlendirme personelin ve sýnýf arkadaþlarýnýn Fatih e nasýl yardým edeceklerini bilip bilmediklerini nasýl öðreneceksiniz? Planýnýzý diðerleriyle paylaþmaya hazýr olun. 109
Küçük grup çalýþmasý/vaka çalýþmasý (devam) 4 Aþaðýdaki bir vaka çalýþmasý örneðidir. Vaka çalýþmasý, diyabetli bireyi hastalýðýn doðal geliþimi içinde izliyor ve katýlýmcýlarýn, hangi eðitimin gerekli olduðunu ve tedavinin ne zaman gözden geçirilmesi gerektiðini anlamalarýný gerektiriyor. Ali nin öyküsü Ali 55 yaþýnda ve 5 yýldan beri Tip 2 diyabeti var. Diyabetini, ilk birkaç yýl, diyetle ve yoðunlaþtýrýlmýþ egzersizle yönetti ve 5 kg verdi. Þu anda 100 kg ve beden kütle indeksi (BMI) 30 kg/m² dir. Geçen yýl metformine baþladý ve þimdi günde 2500 mg alýyor. Önceki en yüksek HbA 1c si % 9.2 idi. Kan þekerini yemeklerden önce ve yemeklerden 2 saat sonra, haftada 2-3 gün test ediyor. Kan þekeri sonuçlarý 180-200 mg/dl (açlýk) ve yemekten önce 270 mg/dl ye kadar yükseliyor. Doktor onu yeniden Diyabet Eðitim Merkezine gönderdi. Ne önerirdiniz? 3 hafta sonra aþaðýdaki kan þekeri deðerleriyle (mg/dl olarak) dönüyor ve diyeti elinden geldiðince sýký bir þekilde uyguladýðýný söylüyor. (Açlýk Kan Þekeri=AKÞ) Þimdi ne öneriyorsunuz? Niçin? AKÞ Öðle yemeði öncesi Akþam yemeði öncesi Uyku öncesi 9.3 8.4 10.6 14.2 7.9 8.7 11.4 17.0 8.6 9.5 12.3 15.2 6 ay sonra geri geliyor. Doktor günde iki kez olmak üzere sülfonilüre baþlýyor. Metformin dozu ayný kalýyor. HbA 1c þimdi % 8.5. Þimdi ne öneriyorsunuz? Niçin? AKÞ Öðle yemeði öncesi Akþam yemeði öncesi Uyku öncesi 10.3 12.3 11.5 7.4 8.6-6.2 9.3 7.8 8.5 7.2 10.2 1 yýl sonra geri geliyor. Þimdi günde 2500 mg metformin, günde iki kez sülfonilüre ve NPH insülin 25 ünite kullanýyor. Hasta aþaðýdaki deðerleri taþýyor (mg/dl olarak): 9.2 Þimdi ne öneriyorsunuz? Niçin? AKÞ Öðle yemeði öncesi Akþam yemeði öncesi Uyku öncesi 8.5 13.5 7.9 12.6 10.2 15.4 14.0 12.9 17.0 16.0 13.6 110
Önerilen internet siteleri 5 American Association of Clinical Endocrinologists (AACE) American Association of Diabetes Educators (AADE) American Diabetes Association (ADA) Ask Noah about Diabetes (New York Online Acces to Healts-detailed information about diabetes in English and Spanish) Canadian Diabetes Association(CDA) Centers for Disease Control and Prevention (CDC) Children with Diabetes Web Diabetes Associations in the Americas Diabetes Australia Multilingual Resource (Chinese, Hindi, Thai, Vietnamese, Greek, Indonesian, Italian, Turkish, Ukrainian, bic as well as English) Diabetes Deutschland (German - up -to -date information for both people with diabetes and healthcare professionals) Diabetes Education Study Group of the European Association for the Study of Diabetes Diabetes India Diabetes UK Federation of European Nurses in Diabetes (FEND) IDF (Europa) Guidelines International Obesity Task Force International Society for Pediatric and Adolescent Diabetes Juvenile Diabetes Research Foundation International(JDRF) Latin America Diabetes Association MedFetch (automated medline queries - result delivered in English, French, Italian, German, Spanish and Portuguese) National Instutite of Diabetes & Digestive & Kidney Diseases National Service Frameworks for Diabetes UK Norwegian Diabetes Association PubMed (National Library of Medicine s search service - free) www.aace.com www.aadenet.org www.diabetes.org www.noah-health.org www.diabetes.ca www.cdc.gov/diabetes www.childrenwithdiabetes.com www.dota.org/map/southamerica.htm www.multilingualdiabetes.org www.uni-duesseldorf.de/diabetes/index.htm www.desg.org www.diabetesindia.com www.diabetes.org.uk www.fend.org www.staff.ncl.ac.uk/philip.home/guidelines www.iotf.org www.ispad.org www.jdf.org www.alad.org www.medfetch.com www.niddk.nih.gov/health/diabetes/diabetes.htm www.doh.gov.uk/nsf/diabetes.htm www.dianet.no www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed 111
Mentorluk (Danýþman/Rehber) 6 Kurs boyunca, eðer mümkünse, her katýlýmcýyý bir mentor ile eþleþtirin ve bu programý takip edecek aylarda bir irtibat personeli saðlayýn. Mentor, katýlýmcýnýn iþyerinde kýdemli biri ya da irtibatýn sürdürülebileceði programa dahil bir öðretmen olabilir. Mentor: Tanýmý ve sorumluluklarý Webster s Dictionary e göre mentor güvenilir bir danýþman ya da rehberdir. Mentorlar rol modelleri olabilirler ya da istek ve amaçlarýyla uyum içinde kalarak, diðer bir kiþiye ne yapmasý gerektiðini göstererek yardým edebilirler. Birer dinleyicidirler ve gerektiðinde yapýcý eleþtiride bulunurlar. Literatürde, kaynak mentoru, sponsor, koç ya da eðitim mentoru, rehberlik mentoru, grup mentoru, kültür mentoru, destek mentoru gibi pek çok mentor tipi tanýmlanmýþtýr. IDF diyabet eðitimi mentoru: Katýlýmcýlara kendi deneyimlerinden öðrenecekleri þekilde yardým sunmalýdýr. Bu ise, paneller düzenleyerek ya da sunumlar yaparak ve devam eden iliþkiler sayesinde gerçekleþtirilebilir (kaynak mentoru). Doðru kiþilere pozitif yorumlarda bulunarak ve komiteler ya da özel görevler için destek ihtiyacý olan kiþiyi önererek en geniþ alanda kamu desteði saðlamalýdýr. Bu, önerdikleri kiþileri mesleki döngü içine dahil ederek ve kabul edilmelerini teþvik ederek yapýlabilir (sponsor mentoru). Becerilerin ve performansýn iyileþtirilmesi yönünde günlük rehberlikte bulunmalýdýr. Bu görev, performansý deðerlendirerek ve ele alýnan projenin nasýl ilerletileceði yönünde rehberlik saðlayarak yapýlabilir (koç mentorluk). Destek ihtiyacý olan kiþiye amaçlar belirlemesinde ve planlar yapmasýnda yardým etmelidir. Bu, beklentileri inceleyerek ve zorluklara ve seçeneklere dikkat çekerek yapýlabilir (rehberlik mentorluðu). Bilgiyi, meslektaþlarýn önerilerini ve gruplarýn yapýcý geri bildirimlerini paylaþmalýdýr. Bu, bilgi alýþ veriþi, yeni görevleri öðrenmek ve performansý iyileþtirmek için resmi olmayan bir mentorluk grubu oluþturularak yapýlabilir (grup mentorluðu). 112