OSMANLI DEVLETÌNDE ÌNSAN HAKLARINI KORUYUCU MÜESSESELER Reha YILMAZ Azerbaycan Ìlimler Akademisi Ìnsan Haklarí Enstitüsü Bakü / AZERBAYCAN yilmazreha@yahoo.com ÖZET Ìslam, adalet ve adalet anlayíåínín yaygínlaåmasí ve haksízlíklarín ortadan kaldírílmasí için gereken tedbirleri almaktan çekinmemiåtir. Bu anlayíåín yerleåmesi için de birbirine baõlí üç önemli müesseseyi harekete geçirmiåtir. Bunlar yargí, mezalim ve hisbe(muhtesib) kurumlarídír. Böylece toplum bu kurumlar sayesinde her türlü haksízlík ve zulümden kurtulmuå oluyordu. Bu kurumlar Ìslam toplumunun adlî ve kazaî ihtiyaçlaríní garanti altína almak için müåterek çalíåíp ortak noktalarda birleåebilmektedir. Osmanlí devletinde de özellikle insan haklarínín korunmasí çerçevesinde yargínín baåí olarak kabul edilen Kazaskerlik teåkilatí, divan-í mezalim ve hisbe (muhtesib) teåkilâtlaríyla birlikte çalíåarak yakínmalar kurulu niteliõinde faaliyet göstermiålerdir. Bugün Ombudsmanlík olarak bilinen insan haklaríní koruma konusunda önemli görevler üstlenmiå kurumun da bu sistemden alíndíõí konusunda iddialar bulunmaktadír. Gerçektende Ìåveç kralí XII. Karl ín Osmanlí Devletinde yaåadíõí yíllarda bu sistemi inceleyip ülkesine transfer ettiõine iliåkin ciddi deliller vardír. Anahtar kelimeler: Ìnsan haklarí, Ombudsman, Osmanlí Devleti, Kazaskerlik, HUMAN RIGHT PROTECTION IN OTTOMAN STATE ABSTRACT Islam has been famous in spreading the notion of justice and eliminating in justices. Three important institutions have been created with this purpose. These are court, Divani Mezalim and Muhtesib. They operate together in order to restore and provide justice in the society. In The Ottoman State too, for the extention of justice and the understanding of justice all necessary measures were taken. Three important institutions having common ties activated in order for this understanding to be settled. These are court, Mezalim and Hisbe (Muhtesib) instutions. As a result of this, societies institutions provided a live free from injustices and violence. These institutions may cooperate and unite in common points in order to quarantee legal and trial needs of Islamic society. In Ottoman State Kazaskerlik organization, which was accepted as a head of the court within the framework of human rights, in collaboration with Divani Mezalim and Muhtesib operated as board of petitions. It is posible that the basis of ombudsman organizations, which was traansfered into Sweden by king Sharl XII, is not Kazaskerlik itself alone, but several organizations together. Key words: human rights, ombudsman, Ottoman State, Kazaskerlik, GÌRÌÅ Vatandaålarín, kendilerini yönetenlerin tasvip etmedikleri davraníåla-rína karåí tepki vermeleri, yönetici hakkínda åikayetçi olmalarí ve bu åikayetlerin 51
Osmanlí Devletinde Ìnsan Haklaríní Koruyucu Müesseseler R. Yílmaz baõímsíz bir denetim organínca araåtírílmasí ve vatandaålarín isteklerinin yerine getirilmesi tarihin hemen her çaõínda karåílaåílan durumdur. Bu åikayetlerin hallinde bir çok kurum oluåturulmuåtur. Tarihi sürece bakíldíõínda farklí adlarda ancak amací ve iålevi ayní olan bir çok kurumla karåílaåílmaktadír. Bu kurumlar içerisinde bu sahada iz bírakmíå ve bugüne kadar gelebilmiå önemli kurumlarín baåínda ombudsmanlík gelmektedir. Ombudsman terimi, çeåitli bürokratik yapílarca kendi iålerine iliåkin olarak yapílan iålemler hakkínda halkín yakínmalaríní götürdüõü özel bir büro ya da memuru anlatmaktadír. 1 Tarihi sürece bakíldíõínda Çin deki Han Hanedanlíõí döneminde (MÖ. 206-220) Yuan Kontrol Kurumu olarak ortaya çíkan kurumun, Roma medeniyetinde Halk Tribünleri, 17. yüzyíla gelindiõinde Amerikan kolonilerinde Censors olarak adlandírílan kurumun Ìslam Medeniyeti'nde de önemli bir yeri bulunmaktadír. 2 Geçen yüzyílda, devlet siyasal ve kültürel yaåamí olduõu kadar ekonomik ve toplumsal yaåamí da her yönüyle kapsamína almíåtír. Devletin sorumluluklarínda aåírí büyümeye taník olunmuåtur. Bu durum gücün, halkín günlük yaåantísíní derinden etkileyen bir çok problemle, büyüyen bir kamu görevlisi ordusuna geçmesi sonucunu doõurmuåtur. Halkín arazi, konut, iå, saõlík ve güvenlik ile diõer toplumsal hizmetlerden yararlanmaya hak kazanmasí, vergi ödeme ve toplumsal katkída bulunma yükümlülükleri ve pekçok baåka konular kamu bürokrasisinin eline geçmiåtir. Bununla birlikte, adaletsizlik hissi uyandíran makul olmayan kararlar da alínmíåtír. Bu kararlar; önyargílar yakíåíksíz etkiler, rüåvet, gücün kötüye kullanílmasí ya da yalnízca yeteneksizlik, savsaklama gibi kötü yönetim sonucu olabilmektedir. Bu durumlarda vatandaålarí koruyucu kurumlara her zaman ihtiyaç duyulmuåtur. Ombudsmanlík da onlardan biri olmuåtur. Bu gün, dünyaca ilk ombudsmanlíõín 1809 da Ìsveç te kurulduõu biliniyor. 3 Osya bu kurumun tarihi köklerine inildiõinde Ìslam medeniyetinden etkilendiõi söylenebilir. 4 Ombudsmanlík düåüncesinin Ìsveç kralí XII. Åarl ín dönemine kadar geriye götürülebileceõi ileri sürülmektedir. Kral, Osmanlí Devleti nde zorunlu olarak ikamet ettiõi dönemde, Ìsveç'te baågösteren huzursuzluk ve kargaåanín önlenmesi için bir buyruk çíkartarak ombudsmanlík bürosu açílmasíní emretmiåtir. Bu büronun ana iålevi yasalara uyulmasíní ve kamu görevlilerinin yükümlülüklerini yerine getirmesini güvence altína almaktí. Baåka bir deyiåle ombudsman, yargíçlarín ve öteki memurlarín toprak yasasínín uygulanmasíndaki etkinliklerini gözetlemeyle yetkili kílínmíåtír. 5 O dönemki ombudsmanlík Osmanlí idari sisteminde önemli bir yeri olan kadílarín baåí Kazaskerlik kurumuyla örtüåmekte büyük bir benzerlik göstermektedir. Bu benzerliõe dikkat çeken Paris Yerel Yönetim Ombudsmaní hazírladíõí yíllík 1 2 3 4 5 Viktor J. Píckl, Ombudsman ve Yönetimde Reform, AÌD, C.19, sayí 4. Aralík 1986, s. 37. B. Zakir Avåar, Ombudsman (Kamu Hakemi),Ankara: Hak-Iå Konfederasyonu Yayíní, s. 41. Bernard Frank, The World- Wide Growth of The Ombudsman, Prof Dr. Bülent N. Esen e Armaõan, Ankara: AÜHFY 1977, s. 159. Victor Pickl, Ombudsmanlík Sisteminin Ìslami Temelleri, (Çev. Taykan Ataman), Yeni Türkiye Sayí 14, Ankara, s. 803. Pickl, Ombudsman ve., s. 39. 52
R. Yílmaz Osmanlí Devletinde Ìnsan Haklaríní Koruyucu Müesseseler raporunda kurumun Osmanlí menåeli olduõuna dikkat çekmektedir. 6 Ayní åekilde Avusturya ombudsmaní Victor Pickl da ayní iddiayí ileri sürmektedir. Bu çerçevede Ombudsmanlík kurumunun tarihi süreçte sahip olduõu yerin tesbiti ve bugünkü uygulamayla kíyaslandíõínda ortaya çíkabilecek faklílíklarín tesbiti gerekmektedir. Özellikle Ìslam ülkelerinde bu kurumun sahip olacaõí iålevin tespiti için tarihi uygulamaya baåvurmak da önemli bir zorunluluk haline gelmiåtir. OSMANLIDA ÌNSAN HAKLARININ KORUNMASI KAZASKERLÌK KURUMU VE ÌNSAN HAKLARININ KORUNMASINDAKÌ ROLÜ Osmanlí Devleti devlet teåkilatí yönüyle Ìslam medeniyetinden çok etkilenmiåtir. Bu çerçevede insan haklaríní koruyucu kurumlarín devlet yapísí içerisindeki yerine bakíldíõínda hakimler hakimi manasína gelen Kadíl Kudatlík kurumunun en önemli görevi üstlendiõi görülmektedir. Zira Ìsveç kralí XII. Åarl ín Osmanlí Devletinde iken incelediõi ve kendilerine göre deõiåtirerek Ìsveç te kurulmasíní emrettiõi iddia edilen kurum, Kadíl Kudatlíõín devamí olan Kazaskerlik kurumudur. Görevleri ve çalíåma åekliyle ombudsmanlíõín ilk yapísí bu kuruma oldukça benzerlik göstermektedir. 7 Osmanlí Devletinde Kadíl Kudatlík yapísal ve åekli bir deõiåikliõe girmiå ve Kazaskerlik adí altínda yeniden düzenlenmiåtir. Osmanlílar Kazaskerlik makamíní kurduktan sonra Anadolu Selçuklularíndaki Kadíl Kudatlík mües-sesesine gerek duymamíålardír ve onlarín görevlerini de Kazaskerlik çerçevesinde düzenlemiålerdir. Kazaskerlik makamínín doõuåu, Osmanlí ordusunun kurulup geliåme ve askeri örgütün devlet içinde çok önemli bir yer tutmaya baåladíõí döneme rastgelmiåtir. Bu dönemde askerlerin problemlerine bakmaya baålayan kazaskerler, zamanla yargí gücünün en yetkili kiåisi olmuålar ve muhakemenin denetlemesini yapmíålardír. Bu süreç içerisinde kurum, yöneticilerden yana olan åikayetleri Padiåah adína hízlí bir åekilde incelemekte, süratle karar almakta ve resmi görevlilerin hatalí, kasítlí uygulamalarína karåí kiåileri korumakta, zararlarín telafi edilmesi için çalíåmaktadír. 8 Kurum bu konularda Divaní Hümayun, Divan-í Mezalim, Kadí, muhtesibin ve diõer ihtisas divanlaríndan da gerektiõinde yardím alabilmektedir. 9 Bu husus kurumun çalíåmalarínda tek baåína hareket etmediõini göstermektedir. 10 Avusturya ombudsmaní olan Pickl, bu kurumu Kadíl Kudat olarak deõerlendirmekte ve bu kurumu Ìslam Adalet Sisteminin önemli bir parçasí olarak adlandírmaktadír. Ona göre; kadíl kudat o dönemde Türk Baåyargíç Bürosu olarak çalíåmakta idi. Onun görevleri arasínda; Ìslam Hukukunun, 6 7 8 9 Zekeriya Temizel, Yurttaåín Yönetime Karåí Korunmasínda Baõímsíz Bir Denetim Organí Ombudsman, Ìstanbul: IULA 1997, s. 35. Halil Cin-Ahmet Akgündüz, Türk Hukuk Tarihi, Cilt 1, Ìstanbul: Timaå 1990, s.272-273. Taykan Ataman, Ombudsman ve Temiz Toplum, Yeni Türkiye Dergisi, Mart-Nisan 1997, S. 14, s. 779. Ìbrahim Al-Vahab, The Swedish Institution of Ombudsman, Liber Porlaag, Stocholm; Pickl, Ombudsman ve. 10 Reha Yílmaz, Osmanli Dövletinde insan hüquqlarini Müdafie eden qurumlar ve Azerbaycan Tetbiqinin mümkün yollarí, Dirçeliå Jurnali, 11-12, 2000.s. 192. 53
Osmanlí Devletinde Ìnsan Haklaríní Koruyucu Müesseseler R. Yílmaz Padiåah(Sultan) dahil memurlarca, halkín birbiriyle ve devletle olan iliåkilerini düzenlerken uygulamasíní güvenceye almaktí. Bunu yaparken baåyargíç, halkín haklaríní memurlarín adaletsizliõine ve güçlerin kötüye kullanílmasína karåí korumuå oluyordu. Baåyargícín yetki alaní içerisinde ayríca Divan-Mezalim ya da Muhtesib adíyla ve åimdi bile bazí Ìslam ülkelerinde varolan Yakínmalar Kurulu denebilecek geleneksel bir kurum da bulunmaktadír. 11 Gerçekten de bir yíllíõína yargí erkinin en kídemli kadílarí arasíndan padiåahín onayíyla vezir-i azam tarafíndan seçilen Kazasker bu iki kurumun yardímíyla bugünkü Bakanlar Kurulu toplantílaríní andíran divanlarí iåleterek hak ve özgürlüklerin ihlallerini engellemeye ve zarara uõrayanlarín zararlaríní tazmin etmeye çalíåmaktadír. Kazaskerler, divan üyesi olduklaríndan buradaki davalarí dinlerlerdi. Ayríca salí ve çaråamba günleri hariç olmak üzere her gün kendi konaklarínda divan akdedip kendilerine havale olunan åer'i ve hukuki iålere bakarlardí. 12 Bunlarín bu iåleri yürütmeleri için çeåitli adlarda yardímcílarí da bulunmakta idi. 13 ÌNSAN HAKLARININ KORUNMASINDA YARDIMCI KURUMLAR DÌVAN-I MEZALÌM Müslüman devletlerin ortak adli müesseselerinden biri olan mezalim, bu devletlerde adaletli bir toplum düzeni kurmak gayesiyle ortaya çíkmíåtír. Bu bakímdan genel idarenin merkez ve taåra teåkilatlarínda yer alan, hem siyasi, hukuki ve iktisadi alanlarda, hem de idari ve adli yargí alanlarínda devletin yüksek memurlarínín katíldíõí bir kurum olarak görev yapan bir devlet organídír. Günümüzün hukuk anlayíåína göre mezalim'i, istinaf mahkemesi, fevkalade mahkeme ya da temyiz mahkemesi olarak adlandírmak mümkündür. Bu teåkilat idari, dini, mali vd. konularda bir takím görevleri de yürütmesi nedeniyle; sírf yargí iålevi olan bir kurum olarak görmemizi engellemektedir. 14 Müslüman hükümdarlar, halk tarafíndan kendilerine ulaåtírílan åikayetleri dinleyip görerek, gerek kendilerinin gerekse çocuklarínín aleyhinde bile olsa haksízlíõí ortadan kaldírmaya çalíåírlardí. Halk belli günlerde åikayetlerini ve uõradíklarí haksízlíklarí hükümdara götürmeyi adet haline getirmiåti. Hatta bunu önemli bir vazife olarak kabul etmekteydi. Bu åikayetler askerlerden, valilerden ve diõer memurlardan olmak üzere tasnife tabi tutulur ve ona göre iålem yapílírdí. 15 Diõer Ìslam Devletleri gibi Müslüman Türk Devletlerinde de Divan-í Mezalim önemli iåleve sahipti. Hatta Sultanlar bizzat kendileri bu divanlara baåkanlík yaparlar ve karar verirlerdi. Osmanlí divan teåkilatí bu uygulamanín en güzel örneklerini vermiåtir. 16 11 12 13 14 15 16 Pickl, Ombudsman ve,s. 39. Ziya Kazící, Ìslam Müesseseleri Tarihi, Ìstanbul: Kayíhan Yayínlarí 1996, s. 134 Tezkireci, Ruznamçeçi, Matlabcí, Tatbikçi, Mektubcu ve Ketkuda. Kazící, a.g.e, s. 135-136. Corci Zeydan, Medeniyet-i Ìslamiye Tarihi, (ter. Zeki Megamiz), Ìstanbul 1328, s. 224-225. Ìlber Ortaylí, Türk Ìdare Tarihi, Ìstanbul, 54
R. Yílmaz Osmanlí Devletinde Ìnsan Haklaríní Koruyucu Müesseseler HÌSBE (MUHTESÌP) Ìslam Hukuku kurallarínín ihlalinin engellenmesi çerçevesinde faaliyet gösteren kurumun asíl vazifesi iyilikleri emretmek, kötülüklerden menetmektir. Muhtesib, ihtisab emini ya da aõasí olarak anílan görevli dinin hoå karåílamadíõí her türlü kötülüõü ortadan kaldírmaya çalíåmakta, bir bakíma müfettiålik yapmaktaydí ve halife veya vezir tarafíndan atanan bir memurdu. Müfettiålik sífatí ile zarara uõrayan tarafín talebi olmaksízín da kanuni muameleye baåvurma yetkisine sahipti. 17 Ìslamín ilk devirlerinden itibaren, geniå yetkilerle donatílan muhtesibin, bu yetki ve vazifelerinin tamamíní, bugün için tek bir müessesede toplamak mümkün deõildir. Bu müessese hem adli hem de idari vazifeleri yerine getirmektedir. Muhtesibler, okullarí teftiå etmekte, öõrencileri döven öõretmenleri, çocuõunu acímasízca döven ana babayí cezalandírmakta, pazarlarín düzen ve intizamíní saõlamakta, ölçü ve tartílarí kontrol etmekte, komåu haklarínín ihlallerinin engellenmesi vb. bir çok konuda tek yetkili olarak kabul edilmektedir. Osmanlílarda kadílarín yardímcísí olarak vazife gören muhtesibler de aåaõí yukarí ayní vazifeleri görmüå ve özellikle tüketici haklaríyla, çocuk ve komåu haklarínín ihlallerinin engellenmesi ve Allah hakkí olarak kabul edilen dine karåí sataåmalarín önünü alabilmek için toplum içerisinde faaliyet göstermektedir. XV. ve XVI. asírlarda çíkartílan kanunnameler ile birlikte yetki sahasí daha da geniåletilmiå ve Allah'ín yarattíõí heråeyi muhtesibin koruyup kollamasínín gerektiõi üzerinde durulmuåtur. Bu baõlamda hisbe faaliyetlerinin kamu hukuku çerçevesine giren iåleri yaptíõí ve bu özelliõiyle de idari bir sífata sahip olduõu söylenebilecektir. 18 Osmanlí Devletinde muhtesibin görevlerini üç grupta toplamak mümkündür. a) ekonomik ve sosyal hayatla ilgili olanlar b) dini hayatla ilgili olanlar c) adli hayatla ilgili olanlar 19 Osmanlí Devletinde kadísí bulunan her yerleåim merkezinin bir muhtesibi de olmuåtur. Bunlar resmi statü itibariyle vali ve kadílardan sonra gelirlerdi. 20 Diõer Ìslam ülkelerinde olduõu gibi Osmanlílarda da kadílar cezai, ticari ve hukuki davalarín tamamína bakma yetkisine sahiptirler. Ancak kaza fonksiyonunu fiilen kadílar yerine getirmemekte idiler. Bu yüzden hisbe teåkilatínín baåínda bulunan muhtesib bazen bunu kendisi yerine getirmekteydi. O yargícín adaleti yerine getirmesine yardímcí olurken sínírlí da olsa yargí yetkisine sahipti. Hatta iki konuda kadídan üstün olarak kabul edilebilir. a) Dini konular haricindeki konularda da araåtírma yapabilmektedirler. 17 18 19 20 MEB Ìslam Ansiklopedisi, Cilt 8, Ìstanbul 1979, s. 532. Ìslam Ansiklopedisi, (Hisbe maddesi), Cilt 18, Ìstanbul: TDVY, s. 133. Kazící, Ìhtisab, s. 68-231. Ìslam Ansiklopedisi, s. 137. 55
Osmanlí Devletinde Ìnsan Haklaríní Koruyucu Müesseseler R. Yílmaz b) Muhtesib, gücünü devletten aldíõíndan dolayí yetkilerini rahatça kullanabilir, yardímcílardan istifade edebilir, korkutabilir ya da güce baåvurabilirken, Kadílar adaleti gerçekleåtirmek zorunda olduõundan korkutmada bulunamamaktadír. 21 YAKINMALAR KURULU Ötelerden beri bilinegelen, Ìslam Devletlerinin karakteristik bir örgütlenme (biçimi) olan yakínma üzerine yargílama hakkí bu kurulun temelini oluåturmaktadír. Emeviler döneminde yakínmalar evi olarak bilenen kurula Abbasiler döneminde Halifenin katílímíyla yakínmalarín dinlendiõi özel bir statü verilirken, Ìslam Devletinin büyümesiyle valiler yargíçlara yakínmalarí dinleme yetkisi vermiåtir. Böylece haklarí ihlal edilen vatandaålar, yargíçlarín huzurunda haklaríní ihlal eden memurlarí hatta valileri åikayet edebilmekte idi. Bu konuda uzmanlaåmíå yargíçlarda özellikle valilerle ilgili yakínmalarí karara baõlamakta idiler. 22 Osmanlí Devletinde de benzer bir uygulama Vezir-i azam, Kazasker ve diõer ihtisas kadílarínín katílímlaríyla kurulan divanlarda görülmektedir. Bu divanlarda kendi yörelerindeki mahkemelerde haklaríní alamayan ya da alamadíõíní düåünen vatandaålarín åikayetleri dinlenir ve karara baõlanírdí. 21 22 Kazící, Ìslam., s. 153. Pickl, Ombudsman ve.., s. 40. 56
R. Yílmaz Osmanlí Devletinde Ìnsan Haklaríní Koruyucu Müesseseler SONUÇ Ìslam, adalet ve adalet anlayíåínín yaygínlaåmasí ve haksízlíklarín ortadan kaldírílmasí için gereken tedbirleri almaktan çekinmemiåtir. Bu anlayíåín yerleåmesi için de birbirine baõlí üç önemli müesseseyi harekete geçirmiåtir. Bunlar yargí, mezalim ve hisbe (muhtesib) kurumlarídír. Böylece toplum bu kurumlar sayesinde her türlü haksízlík ve zulümden kurtulmuå oluyorlardí. Bu kurumlar Ìslam toplumunun adli ve kazai ihtiyaçlaríní garanti altína almak için müåterek çalíåíp ortak noktalarda birleåebilmektedir. Osmanlí devletinde de özellikle insan haklarínín korunmasí çerçeve-sinde yargínín baåí olarak kabul edilen Kazaskerlik teåkilatí, divan-í mezalim ve hisbe (muhtesib) teåkilatlaríyla birlikte çalíåarak yakínmalar kurulu niteliõinde faaliyet göstermiålerdir. Ìsveç kralí XII. Åarl ín Osmanlí ülkesinde iken inceleyip ülkesine transfer ettiõi Ombudsmanlík kurumuna esas teåkil edebilecek kurum tek baåína Kazaskerlik deõil, birlikte çalíåan bir kaç kurumun bileåkesi olabilecektir. Bu da hiç åüphesiz Kazaskerlik kurumu baåkanlíõínda Divan-í Mezalim ve Muhtesibin birlikte çalíåmasíní ifade eden ve divanlarín iåletilmesiyle hayata geçen bir sistemdir. 57
Osmanlí Devletinde Ìnsan Haklaríní Koruyucu Müesseseler R. Yílmaz KAYNAKÇA Azerbaycan Respublikasí Ìnsan Hüguglarínín Müdafiyecisi (Ombudsman) Tesisatínín Yaradílma Lahiyesi: Halk Müdafiyecisi, Dirçeliå 21 (9), 2000. Al-Vahab, Ìbrahim, The Swedish Institution of Ombudsman, Liber Porlag, Stocholm Ataman, Taykan, Ombudsman ve Temiz Toplum, Yeni Türkiye Dergisi, Mart - Nisan 1997. Avåar, Zakir, Ombudsman (Kamu Hakemi), Ankara: Hak-Iå Konfederasyonu Yayímí (Basím tarihi belli deõil). Bernard Frank, The World- Wide Growth of The Ombudsman, Prof Dr. Bülent N. Esen e Armaõan, Ankara: AÜHFY 1977. Cin, Halil - Akgündüz Ahmet, Türk Hukuk Tarihi, Cilt 1, Ìstanbul: Timaå 1990. Ìnsan Hüquqlarína Dair Milli Te'sisatlar, Bakí 2000. Ìslam Ansiklopedisi, (Hisbe maddesi), Cilt 18, Ìstanbul: TDVY. Kazící, Ziya, Ìslam Müesseseleri Tarihi, Ìstanbul: Kayíhan Yayínlarí 1996. Kazící, Ziya, Osmanlílarda Ìhtisab Müessesi, Ìstanbul 1987. MEB Ìslam Ansiklopedisi, Cilt 8, Ìstanbul 1979. Osmanlí Ansiklopedisi, Cilt 1, Ìstanbul. Pickl, Victor, Ombudsmanlík Sisteminin Ìslami Temelleri, (Çev. Taykan Ataman), Yeni Türkiye Sayí 14, Ankara. Pickl,Viktor J., Ombudsman ve Yönetimde Reform, AÌD, C.19, sayí 4. Aralík 1986. Temizel, Zekeriya, Yurttaåín Yönetime Karåí Korunmasínda Baõímsíz Bir Denetim Organí Ombudsman, Ìstanbul: IULA 1997. Uslu, Hüseyin, Baålangíçtan Günümüze Ìslam Müesseseleri Tarihi, Ìstanbul: Gonca Yayínevi 1985. Yílmaz, Reha, Osmanli Dövletinde insan hüquqlaríní Müdafie eden qurumlar ve Azerbaycan Tetbiqinin mümkün yollarí, Dirçeliå Jurnalí, 11-12, 2000. Zeydan, Corci, Medeniyet-i Ìslamiye Tarihi, (ter. Zeki Megamiz), Ìstanbul. 58