MITOZ Kazanımlar 4 Bu bölümü bitirdiğimde; 1.1 Canlılarda büyüme ve üremenin hücre bölünmesi ile meydana geldiğini, öğrenmiş olacağım. HÜCRE BÖLÜNMESİ Hücreler büyüyüp gelişirken madde ve enerji gereksinimleri artar. Sitoplazmanın (hücre hacminin) hücre zarına oranla daha hızlı büyümesinden dolayı, hücre zarı sitoplazmayla çevre arasındaki madde alış verişinde yetersiz kalır. Bu durumda hücre büyümeye devam edemez. Olgunlaşmış olan hücrelerin, yaşamını devam ettirebilmesi için bölünmesi gereklidir. Olgunlaşmış olan hücrelerin, bölünerek yeni hücreler oluşturması olayına hücre bölünmesi denir. Bölünme tek hücreli canlıların çoğalması, çok hücreli canlıların büyümesi, yaraların onarılması, üremede kullanılan sperm ve yumurta hücrelerinin meydana gelmesi için gerekli bir olaydır. Vücut hücrelerinde mitoz, üreme organlarında eşey hücrelerini oluşturmak için mayoz olmak üzere iki çeşit hücre bölünmesi gerçekleşir. M Çözüm Zarar görmüş dokular hücre bölünmesiyle tazelenir. Üreme hücrelerinin oluşumu üreme organlarındaki üreme ana hücrelerinin bölünmesiyle gerçekleşir. Çok hücreli canlılar hücre sayılarını hücre bölünmesiyle artırarak büyürler. Cevap D Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 1.2 Mitozu, çekirdek bölünmesi ile başlayan ve birbirini takip eden evreler olarak tarif etmeyi, öğrenmiş olacağım. Ana hücrenin bölünmesi sonucu, birbirinin aynısı iki yeni hücrenin oluşmasını sağlayan çoğalmaya mitoz bölünme denir. Bir hücrenin bölünmesi sürecinde, üç farklı dönem görülür. Bölünme öncesi dönem: Hücrenin bölünmeye hazırlandığı dönemdir. Hücrenin büyüyüp gelişerek, bölünme olgunluğuna erişmesini sağlar. Bu dönemde hücrenin kütle ve hacmi artırılır. Çekirdekte bulunan kalıtım maddesi (kromozom) eşlenerek sayısını iki katına çıkartır. Böylece, hücre bölünmeye hazır hale gelmiş olur. Çekirdek bölünmesi: Bölünme öncesinde eşlenerek sayısı iki katına çıkartılan kalıtsal madde, kısalarak kromozomlara dönüşür ve iki parçaya ayrılır. Örnek -1 Canlı vücudunda gerçekleşen; I. Yıpranmış dokuların yenilenmesi II. Üreme hücrelerinin oluşturulması III. Bitki ve hayvanların büyümesi <$> Kromozomların iki parçaya ayrılmasında, sırasıyla şu aşamalar gerçekleşir: Eşleşmiş olan kromozomlar belirginleşmeye başlar. Çekirdek zarı eriyerek kaybolur ve sentriyoller kendini eşleyerek iğ ipliklerini oluşturur. şeklindeki olayların hangilerinde hücre bölünmesi görülür? Çekirdek zan A) Yalnız C) İve III B) İv e li D) I, II ve Eşlenmiş kromozomlar 0! COŞKU
Mitoz Kalıtım yapılarını oluşturan kromozomlar hücrenin ortasında yanyana dizilir. Bu hücrelerde kromozomların en belirgin olarak görüldüğü evredir. Bu evrede kromozom sayısı belirlenebilir. İğ iplikleri Çözüm Hücre bölünmesi öncesinde hücre bölünme için hazırlık yapar, bu dönemin sonuna doğru çekirdekte bulunan kalıtım maddesi eşlenerek sayısını iki katına çıkartır. Kalıtsal maddenin iki eşit parçaya ayrılması, ikili kromatitlerin hücrenin ortasında dizilmesi, çekirdek zarının eriyerek kaybolması olayları ise çekirdek bölünmesinde gerçekleşir. Cevap D Hücrenin ortasında yanyana dizilen eş kromozomlardan birisi bir kutuba, diğeri de öbür kutuba gider. Böylece eşlenmiş olan kromozomlar iki kutup arasında eşit olarak paylaşılmış olur. Oluşan yeni hücrelerde eşit sayıda kromozom bulunur. Çekirdek bölünmesinden sonra sitoplazmanın bölünmesiyle ilgili hazırlıklar başlar. Sitoplazma bölünmesi: Çekirdek bölünmesinden sonra, sitoplazma da bölünerek, hücre sayısının artmasını sağlar. Sitoplazma bölünmesi çekirdeklerin iki ayrı hücreye dağıtılmasını sağlar. Hücreler, iki farklı yöntemle sitoplazmanın ayrılmasını sağlar. Bitki hücreleri ara lamel oluşumuyla, hayvan hücreleri ise boğumlanarak iki hücrenin oluşmasını sağlar. Bitki hücresi Böylece hücrede kalıtsal yapısı aynı olan iki ta- <3 ne çekirdek meydana gelir. İğ iplikleri kaybolur @ ve yeni çekirdek zarları oluşur. Ara lamel oluşması Hücre zarı Bitki hücresinde sitoplazma bölünmesi Yeni oluşan çekirdekler Boğumlanma olması Hayvan hücresinde sitoplazma bölünmesi Bitki hücrelerinin dışında sert ve dayanıklı olan hücre duvarı bulunur. Bundan dolayı ara lamel (yeni bir zar ve duvar) oluşumuyla sitoplazma bölünebilir. Örnek -2 $. Bir hücrenin, bölünmeye hazırlandığı dönemin sonunda, aşağıdaki olaylardan hangisi gerçekleşir? A) Hücredeki kalıtsal maddenin iki eşit parçaya ayrılması B) Kalıtım yapılarının hücrenin ortasında dizilmesi C) Çekirdek zarının eriyerek kaybolması D) DNA miktarının artırılması Bunun için, hücrenin ortasından itibaren kenarlarına kadar yeni bir hücre duvarı oluşturulur. Daha sonra, yeni hücre zarının oluşmasıyla, iki çekirdek birbirinden ayrılmış olur. Hayvan ve insan hücrelerinin dışında hücre duvarı bulunmadığı için, ortadan boğumlanarak sitoplazmanın ayrılması sağlanır. Bunun için; hücrenin ortasına yakın bir kısımdan hücrenin ortasına doğru çökme başlar. Çöken kısım karşı kutuba ulaşıncaya kadar boğumlanma devam eder. Boğumlanmanın tamamlanmasından sonra hücre sitoplazması iki parçaya ayrılmış olur. Q COŞKU
Mitoz Sitoplazma bölünmesi sonucunda oluşan yeni hücreler arasında, organel sayısı ve sitoplazma miktarları farklılık oluşturabilir. Ancak yeni hücreler arasında kromozomortaktır. Anahtar Bilgi Sitoplazma bölünmesi hayvan hücrelerinde boğumlanarak, bitki hücrelerinde ise; hücre dışında hücre duvarının bulunmasından dolayı ara lamel oluşumuyla gerçekleşir. Sıra Sizde -1 Bitki hücrelerinin sitoplazma bölünmesinde ara lamel (orta lamel) oluşması; Her kromozomun yapısında belli sayıda gen bulunur. Kromozom sayısı her canlı türü için farklıdır. Kromozom sayıları ile canlıların gelişmişliği ve büyüklüğü arasında bir ilişki yoktur. Örneğin, kromozom sayısı 2n=500 olan eğrelti otu, kromozom sayısı 2n=46 olan insana göre daha gelişmiş bir canlı değildir. Tür İnsan S Moli balığı Eğrelti otu Güvercin Soğan 2n 46 46 500 16 16 Kromozomlar farklı genetik özellikler taşır. Bundan dolayı canlı türleri aynı kromozom sayısına sahip olsalar bile, birbirlerinden farklı gelişmişlik düzeyine sahiptirler. Örneğin soğan ve güvercinin kromozom sayısı 2n=16 dır. Biri bitki, diğeri hayvan türüdür. Bazı canlıların kromozom sayıları aşağıdaki tabloda verilmiştir. I. Hücre duvarı bulunması II. Hücre zarının seçici geçirgen olması III. Sentriyollerin bulunmaması durumlarının hangilerinden kaynaklanır? A) YalnızI C) II ve III Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; B) İv e li D) I, II ve 1.3 Mitozda kromozomların önemini fark ederek farklı canlı türlerinde kromozom sayılarının değişebileceğini, öğrenmiş olacağım. Hücrelerdeki yaşam olaylarını kalıtım yapıları kontrol eder. Bitki ve hayvan hücrelerindeki kalıtım yapıları çekirdek içinde bulunur. Kalıtım yapılarının belirginleşmiş haline kromozom adı verilir. Örnek -3 Aşağıdaki tabloda bazı canlıların kromozom sayıları verilmiştir. Tür Kromozom Sayısı (2n) Moli Balığı 46 Sirke sineği 8 Eğrelti otu 500 İnsan 46 Patates 48 Bu bilgilere göre yapılan aşağıdaki yorumlardan hangisi yanlıştır? A) Canlı türleri aynı kromozom sayısına sahip olsalar bile, farklı yapı ve özelliklere sahiptir. B) Kromozom sayıları aynı olan iki canlı, kesinlikle aynı türdendir. C) Bazı farklı türlerin hücrelerinde aynı sayıda kromozom bulunabilir. D) Kromozom sayıları ile canlıların gelişmişliği ve büyüklüğü arasında bir ilişki yoktur. Çözüm Kromozom sayıları ile canlıların gelişmişliği ve büyüklüğü arasında bir ilişki yoktur. Kromozom sayıları aynı olan iki canlının, kesinlikle aynı türden olduğunu söyleyemeyiz. Kromozomlar farklı genetik özellikler taşır. Bundan dolayı canlı türleri aynı kromozom sayısına sahip olsalar bile, farklı gelişmişlik düzeyine sahiptirler. Tabloda da görüldüğü gibi iki farklı canlı türü olan Moli balığı ve İnsanın kromozom sayıları aynıdır. Cevap B
Mitoz Çekirdekte kromozom takımı sayısına göre, iki çeşit hücre grubu vardır. Bunlar diploit hücreler ve haploit hücrelerdir. İki kromozom takımı olanlar (2n): Bu hücreler anne ve babadan gelen kromozom çiftlerine sahiptir. Biri anneden (n) diğeri babadan (n) gelen iki takım kromozom bulundururlar ve 2n ile gösterilirler. Örneğin insanların vücut hücrelerinde 23 çift yani 2n=46 kromozom bulunur. Mitoz bölünmenin bazı özellikleri, aşağıda verilmiştir: Çok hücreli canlılarda büyüme ve yenilenmeyi, tek hücreli canlılarda ise üremeyi sağlar. Oluşan yeni hücrelerin kalıtsal yapısı ve kromozom sayısı birbirinin aynı olur. Oluşan yeni hücrelerde, ana hücreyle eşit sayıda kromozom bulunur. Anne(2n) Baba(2n) Mayoz Ö G r " " Yumurta (n) Sperm(n) Döllenme 0 _ Zigot (2n) i Gelişme Embriyo (2n) 1 Fetüs (2n) I Canlı (2n) Bîr kromozom takımı olanlar (n): Üreme (eşey) hücreleri olan yumurta ve spermde sadece birer ta- ^ kim kromozom bulunur. Örneğin insanların üreme o hücreleri olan yumurta ve spermde bir takım n=23 @ kromozom vardır. Sıra Sizde -2 İnsanların vücut hücreleriyle İlgili olarak, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Farklı dokuların çekirdeklerinde, farklı sayıda kromozom vardır. B) Mitoz bölünmeyle oluşmuşlardır. Mitoz C) Çekirdeklerindeki 2n in sayısal değeri birbirine eşittir. D) Sinir ve kan hücreleri gibi bazı hücrelerin mitozla çoğalma yeteneği yoktur. Bütün canlılarda ortak olarak gerçekleşir. Bir hücreden iki yeni hücrenin oluşmasını sağlar. Yeni hücrelerde ve canlılarda genetik çeşitliliğe neden olmaz. Canlıların eşey hücrelerine bağlı olmadan yeni canlılar oluşturmasına eşeysiz üreme denir. Eşeysiz üreme daha çok basit yapılı canlılarda görülür. Üremeyle oluşturulan canlılar, kalıtsal maddelerini kendilerini oluşturan ana canlıdan alırlar. Ana ve yeni canlılar kalıtsal yönden benzer olur. Eşeysiz üremenin temelinde mitoz hücre bölünmesi bulunur. Eşeysiz üremenin; bölünerek üreme, tomurcuklanarak üreme, sporla üreme, vejetatif (çelikle) üreme ve yenilenmeyle (rejenerasyon) üreme olarak farklı çeşitleri vardır. Bölünerek üreme: Bir hücreli canlılarda görülen üreme yöntemidir. Olgunlaşan bir hücrenin ikiye bölünmesi şeklinde gerçekleşir. En hızlı üreme yöntemidir. Bu üreme biçimi bakteri, öğlene, amip ve terliksi hayvan gibi tek hücreli canlılarda görülür. Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 1.4 Mitozun canlılar için önemini belirleyerek, büyüme ve üreme ile ilişkilendirmeyi, öğrenmiş olacağım. Paramesyumun bölünerek çoğalması @ C09KU (IS
Mitoz Tomurcuklanarak üreme: Bu üreme olayı, bazı canlıların vücudu üzerinde oluşan tomurcuk şeklindeki çıkıntıların gelişerek, yeni bir canlıyı oluşturmasıyla sağlanabilir. Örnek -4 Deniz yıldızının kopan kolundan yeni bireylerin meydana gelmesiyle ilgili olarak, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? t A) Yeni bireyler eşeysiz üremeyle oluşmuş olur. B) Yeni bireylerin kalıtsal bilgisi ana canlıyla aynıdır. C) Ana canlı ile yeni bireyler aynı ortamda yaşar. D) Yeni bireyler üremeyle yeni birey oluşturamaz. Bira mayası mantarı ve Hidra tomurcuklanarak ürer Tomurcuklanma sonucu oluşan yeni bireyler, ana canlıya yapışık olarak ya da bağımsız olarak yaşamını devam ettirebilir. Bir hücreli olan bira mayası mantarı ile hidra, mercan, deniz anası ve sünger gibi omurgasız hayvanlarda görülür. Yenilenmeyle üreme: Canlı vücudunda eksilen kısımların yenilenmesi anlamına gelir. İlkel yapılı bazı hayvanların, farklı kısımlarından kopan parçalar gelişerek, yeni canlılar oluşturur. Hayvanlara özgü bir üreme biçimidir. Deniz süngeri, toprak solucanı ve deniz yıldızı bu şekilde çoğalabilir. Örneğin planaryadan kopan her parça yeni planaryalar oluşturması da çoğalmaya örnek olarak verilebilir. gelişme Çözüm Deniz yıldızı yenilenmeyle (rejenerasyon) kopan bir parçasından yeni bir deniz yıldızı oluşturabilir. Bu bir eşeysiz üreme çeşitidir. Yeni oluşan bireyin kalıtsal bilgisi kopmuş olduğu ana canlının aynısıdır ve yeni oluşan birey ana canlıyla aynı ortamda yaşayabilir. Deniz yıldızı yumurta ve sperm üreterek eşeyli olarakta üreyebilmektedir. Yeni bireylerde ister eşeyli ister se eşeysiz olsun neslinin devamını sağlayabilir. Çünkü kopan bir parçasından yenilenmeyle yeni bir deniz yıldızı oluşabilir. Cevap D kesilir Plarıarya gelişme^ Yassı solucanın yenilenmeyle çoğalması İnsan ve omurgalı hayvanlarda yıpranan veya kopan kısımların yenilenmesi, kırılan kemiklerin onarılması, yaraların zamanla iyileşmesi, kemik iliğinden yeni kan hücrelerinin oluşmasını üremeyle ilişkili değildir. Vejetatif (Çelikle) üreme: Bitkilere özgü olan üreme biçimidir. Bir bitkinin kök, gövde ve yaprağından o bitkiyle aynı kalıtsal yapıda yeni bitkilerin yetiştirilmesidir. Böylece ürün verimi yüksek olan bitkilerin korunması da sağlanır. İstenilen özelliklere sahip olan bitkiler bu şekilde çoğaltılır. Gül, kavak, söğüt, patates, çilek, begonya, elma, limon gibi bitkilerin üretilmesinde kullanılabilir. Patatesin vejetatif olarak üretilmesi Sıra Sizde -3 Amip hücresinin çoğalması sırasında gerçekleşen olaylar şekilde gösterilmiştir. Bu üreme olayı ile ilgili olarak; I. Amip belirli bir büyüklüğe ulaşınca bölünme gerçekleşir. II. Oluşan hücreler aynı kalıtsal özellikte olur. III. Üreme, eşeysiz olarak sağlanır. açıklamalarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I C) II ve III B) İv e li D) I, II ve 0 1 COŞKU
Kazanım Pekiştirme -1 BULMACA 1 Soldan sağa Vejetatif üreme, tomurcuklanma ve bölünerek çoğalma çeşitlerinin genel adı Hayvan hücresinde sitoplazma bölünmesi sırasında bitki hücresinden farklı olarak gerçekleşen olay Bir hücreli canlıların çoğalması, çok hücreli canlıların büyümesi, erkek ve dişi eşey hücrelerinin meydana gelmesi için gerekli olan olay Üreme organlarında eşey ana hücrelerinden eşey hücrelerinin oluşmasını sağlayan hücre bölünmesi çeşidi Deniz anası, hidra ve sünger gibi canlılarda görülen çoğalma şekli Yukarıdan aşağıya Bitkilerin dal ve yaprak gibi kısımlarından yeni bir bitki meydana gelmesi olayı Sitoplazma bölünmesi sırasında bitki hücrelerinin ortasında oluşan ve hücreyi ikiye bölen yapının adı Toprak solucanı birçok parçaya ayrılsa bile her parçasının tam bir solucanı meydana getirebilmesi olayı Hücre bölünmesi başlangıcında kalıtım maddesinin dönüştüğü yeni yapının adı Büyüme ve yaraların onarılması için vücut hücrelerinde görülen hücre bölünmesi çeşidi Q COŞKU
MİTOZ KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Aşağıdakilerden hangisi, çok hücreli canlılarda mitoz bölünmeyle gerçekleşmez? A) Hücrede gelişme B) Vücutta büyüme C) Hücre sayısında artma D) Bitki ve hayvanlarda üreme 4. Hücre bölünmesi sırasında gerçekleşen; I. Sentriyollerin görev yapması II. Sitoplazmanın boğumlanması III. İğ ipliklerinin oluşması IV. Çekirdek sayısının iki katına çıkması olaylarından hangileri, bitki ve hayvan hücrelerindeki mitoz bölünme için ortaktır? 2. Canlılarda meydana gelen mitoz bölünmenin bir ev- # resinde, eşlenmiş durum- [çolüm daki kromozomlar, hücrenin orta çizgisinde ve tek sıralı biçimde dizilerek iğ ipliklerine tutunurlar. Bu şekilde gösterilen evreyi takip edecek olan, ilk mitoz aşaması, aşağıdakilerden hangisidir? 5. B) III ve IV C) I, II ve D) I, III ve IV Mitoz bölünmenin temel aşamaları, aşağıdaki posterde gösterilmiştir. 3. Toprak solucanları yumurta üreterek veya yenilenmeyle (rejenerasyon) yeni bireyler oluşturarak neslini devam ettirebilir. Buna göre, bu iki üremeyle oluşan yavru bireyler arasında, aşağıdakilerden hangisi farklılık oluşturur? A) Kalıtsal farklılık oluşması B) Canlının beslenme biçimi C) Hücredeki kromozom sayısı D) Yavru bireylerin üreme biçimi hücreler Bu şekildeki aşamalara bakılarak, aşağıdaki sorulardan hangisinin cevabı bulunamaz? A) Bölünme sonunda kromozom sayısı değişir mi? B) Hangi hücreler mitozla çoğalır? C) Sitoplazma bölünmesi, çekirdek bölünmesinden önce mi yapılır? D) Bölünme sonucunda, kaç hücre meydana gelir? 0 ı COŞKU
Mitoz 6. Aşağıdakilerden hangisi iki takım (2n) kromozom taşıyan bir hücre için doğru değildir? A) Vücut organlarında bulunabilir. B) Mitoz sonucunda oluşur. C) Anne ve babadan gelen kromozom takımına sahiptir. D) Yumurta ve sperm hücrelerinin bölünmesiyle oluşur. 9. Aşağıdakilerin hangisi, bir canlının eşeysiz olarak ürediğini söylemek için yeterlidir? A) Çok hücreli bir canlı olması B) Üremenin mitoz bölünmeyle gerçekleşmesi C) Oluşan yeni canlıların, ata canlıdan farklı kalıtsal özelliklere sahip olması D) Üremede döllenme olayının görülmesi 7. Bazı canlı türlerinin hücrelerinde bulunan kromozom sayısı, şemada verilmiştir. 0 {çözüm Canlılar Kromozom sayısı Canlılar Kromozom sayısı 10. Bir hücrenin mitozla çoğalma süreci, aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. P(çozum İnsan 4 6 Kedi 38 At 6 4 Deniz yıldızı 9 4 Soğan 1 6 Güvercin 16 p;1- j Eğrelti otu 5,0 Keçi 6 0 Köpek 7 8 Moli balığı 4 6 Bu şemayı inceleyen bir öğrenci, aşağıdaki sonuçlardan hangisine ulaşabilir? A) Kromozom sayısı aynı olan, farklı tür canlılar benzer özelliklere sahip olur. B) Kromozom sayısı fazla olan türler, daha gelişmiş yapılı olur. C) Canlıların vücut büyüklüğü ile kromozom sayısı arasında bir ilişki yoktur. D) Bitki türlerinin kromozom sayısı, hayvan türlerinden daha çoktur. Bu şekilde belirtilen durumla ilgili olarak, aşağıda verilen açıklamalardan hangisi yanlıştır? A) Bölünme sonunda, bir ana hücreden iki hücre oluşur. B) Mitoz geçiren bir hücre tekrar mitozla bölünebilir. C) Mitoz bölünme sırasında, çekirdekte bulunan kalıtımla ilgili yapılar, bir hücreden yeni hücreye aktarılır. D) Vücudumuzdaki tüm hücreler bölünerek büyürler. 8. Mitozdaki sitoplazma bölünmesi, aşağıdakilerden hangisi gerçekleştikten sonra meydana gelir? A) Kromozomların eşlenmesi B) Sentriyollerin eşlenmesi C) Çekirdek sayısının artması D) Kromozomların belirginleşmesi 11. Aşağıdakilerden hangisi, sadece bitkilerdeki hücre bölünmesinde gerçekleşir? A) Ara (orta) lamelin oluşması B) İğ ipliklerinin oluşması C) Hücrenin boğumlanarak ikiye ayrılması D) Kalıtım maddelerinin eşlenmesi 0 f COŞKU
Mitoz a 12. Bir hücrenin bölünmesinde gerçekleşen; I. Farklı kalıtsal özelliklere sahip yeni hücrelerin oluşumu II. Vücut hücrelerinin sayısının artırılması III. Eşey (üreme) hücrelerinin oluşumu şeklindeki olaylardan hangileri mitoz bölünmede gerçekleşmez? A) Yalnızı B) Yalnızlı C) I ve III D) I, II ve III 15. Kanser hücreleriyle ilgili olarak; I. Kontrolsüz bir şekilde bölünerek çoğalırlar. II. Kan yoluyla vücudun diğer bölgelerine gidebilirler. III. Gittikleri yerlerde tümör (ur) oluştururlar, şeklindeki ifadelerden hangileri doğrudur? A) YalnızI B) İv e li C) II ve III D) I, II ve III 13. Sınıftaki dört öğrenci, canlılarda mitozla gerçekleşen bazı olayları anlatmıştır: 16. Mitoz bölünmede gerçekleşen, bazı evrelerin görünüşü aşağıdaki şekillerde gösterilmiştir. m(çozum Baharda, budanmış olan ağaç dallarından yeni sürgünler )) ' * Yasin O M üm taz Düşüp elimi: yaraladığımızda, kısa bir süre sonra yaramızın iyileşir. İş makin çalışması sırasında, gövdesinin kabuğu soyulan ağaç, bir yıl sonra eski haline gelir. İlyas Dalından kopartılan begonya bitkisi yaprağı, suya bırakıldıktan bir süre sonra kök ^ oluşturmaya F ^ ^ b a f la r ^ - / W Ceren Bu öğrencilerden hangilerinin verdiği bilgiler, canlılardaki büyüme ve gelişme olayına örnek gösterilebilir? A) Yalnız Ceren B) İlyas ve Mümtaz C) Yasin ve Ceren D) Yasin, İlyas ve Ceren IV. S Belirtilen evreler, aşağıdakilerin hangisinde yanlış ifade edilmiştir? A) I: Kromozomlar hücrenin ortasında dizilirler. B) II: Hücrenin ortasında ara lamel adı verilen yapı oluşarak hücre ikiye bölünür. C) III: Mitozun ilk evresidir. Kromozomlar belirgin halde görülmeye başlar. D) IV: Kromozomlar ikiye ayrılarak hücrenin karşılıklı kutuplarına doğru hareket eder. 14. Vücudumuzda bulunan; I. Deri II. Karaciğer III. Kemik isimli organların hangilerinin hücreleri mitozla çoğalabilir? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III 17. Aşağıdakilerden hangisi mitoz bölünmenin özelliklerinden birisi değildir? A) Bölünme sonunda oluşan hücreler aynı sayıda kromozom taşır. B) Yeni oluşan hücreler ile ana hücrenin kromozom sayısı eşittir. C) Bölünme sonunda dört hücre oluşur. D) Kalıtım maddesi, bölünme başlangıcında kromozom adı verilen yapılara dönüşür. Q COŞKU
KALITIM Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 2.1 Gözlemlerim sonucunda kendim ile annembabam arasındaki benzerlik ve farklılıkları, 2.2 Yavruların anne-babaya benzediğini, ama aynısı olmadığını, öğrenmiş olacağtm. Canlı vücudunu oluşturan karakterleri ve üremeyle nesilden nesile aktarılmasını inceleyen kalıtım bilimine genetik denir. Genetik, nesiller arasındaki benzerlik ve farklılıkların ortaya çıkmasını araştırır. Anneden ve babadan gelen eşey hücreleri (yumurta ve sperm) zigotu (döllenmiş yumurta) oluşturur. Bu hücrelerle birlikte gelen kromozomlar (kalıtsal madde) yeni canlının kromozomlarını meydana getirir. Böylece taşıdıkları kalıtsal madde ile yeni canlının karakterlerini belirler. Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 2.3 Mendel'in çalışmalarının kalıtım açısından önemini, öğrenmiş olacağtm. Gregor Mendel, yaptığı bazı deneylerle kalıtsal özelliklerin nesilden nesile aktarıldığını keşfetti. Mendel, kalıtımla ilgili olan ve 7 yıl süren çalışmalarını bezelyeler üzerinde yapmıştır. Mendel bezelyede 7 karakter belirlemiş ve üzerinde çalışmıştır. Mendelin kalıtım deneylerinde bezelyeleri kullanmasının nedenleri arasında şunlar bulunur: Her ortamda kolayca yetiştirilebilir. Hızlı büyüyerek, kısa zamanda tohum oluşturabilir. Üzerinde ayırt edici olan çok sayıda karakter bulunur. (Tohum rengi, tohum şekli, bitki boyu) Kendi kendini döllediği için karakterleri saf döl özelliğe sahiptir. Baba ve oğiun benzerliği Yeni oluşan bir canlı anne ve babasının bazı özelliklerini taşır, ancak anne ve babasının tüm özelliklerine de sahip değildir. Anne ve babamıza baktığımızda bazı özelliklerimizin annemize bazı özelliklerinizin ise babamıza benzediğini, fakat tamamıyla onlara benzemediğimizi fark etmişsinizdir. Genetik bilimi, aynı soy ağacına bağlı fertlerin özelliklerini incelemek yolu ile ana ve baba soylarında meydana gelen farklılıkları ve benzerlikleri tespit etmeye çalışır. Genetikle ilgili ilk çalışmalar Mendel isimli bir araştırıcı tarafından yapılmıştır. Kapalı tohumlu olduğundan, deneysel olarak kontrollü sunî döllenmeler yapılabilir. Bir yılda bir kaç kez ürün alınabilir. Mendel bezelyelerle yaptığı çalışmalar sonucunda, bezelyelerin bir kısmının sarı tohumlu olduğu halde bir kısmının yeşil tohumlu; bazılarının buruşuk tohumlu, bazılarının düz tohumlu; bitkinin bir kısmının kısa, bazılarının ise uzun olduğunu gördü. Mendel, mor çiçekli bezelye ile beyaz çiçekli bezelyelerin saf döllerini tozlaştırdığında, birinci kuşağın (F, dölünde) tümünde mor çiçekli melez bezelyeleri elde etmiştir. Q COŞKU
Kalıtım Birinci kuşakta elde ettiği melez bezelyeleri kendi aralarında tozlaştırdığında ise ikinci kuşakta (F2 dölünde) bezelyelerin 3/4 ünün mor çiçekli, 1/4 ünün ise beyaz çiçekli olduğunu görmüştür. Çaprazlanan bireylerin mor olmasına rağmen, ikinci kuşakta beyaz çiçekli bezelyelerin olmasını, bu özelliğin baskılanmış olmasına bağladı. Mendel, bu çalışmalarla bezelyelere ait farklı özelliklerin birinci kuşaktan ikinci kuşağa nasıl aktarıldığını göstermiş ve kalıtımın temel ilkelerini keşfetmiştir. Mendel genetik ile ilgili çalışmalarında matematiğin olasılık hesaplarını kullanmıştır. Örnek -5 ( S Mendel in, kalıtım çalışmalarında bezelyeleri kullanmasının nedenleri arasında, aşağıdakilerden hangisi yoktur? A) Eşeyli olarak üremesi B) Üretici olarak beslenmesi C) Ayırt edici çok sayıda karakterinin olması D) Kısa zamanda ürün vermesi Çözüm Mendel, bezelyelerin eşeyli olarak üremesiyle olu- şan yeni bireylerin özelliklerini incelemiştir. Bezel- yelerin üzerinde ayırt edici olan çok sayıda karakter t bulunur (Tohum rengi, tohum şekli, bitki boyu v.b.) o ve yılda bir kaç kez ürün alınabilir. @ Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; Cevap B 2.4 Gen kavramı hakkında bilgi toplayarak baskın ve çekinik genleri, 2.5 Fenotip ve genotip arasındaki ilişkiyi, öğrenmiş olacağım. K A LITIM LA İLGİLİ KAVRAM LAR Homolog kromozom: Biri anadan diğeri babadan gelen, şekil ve büyüklük bakımından birbirine benzeyen, karşılıklı bölgelerinde aynı karaktere etki eden (aynı veya zıt yönde etki eden) genleri taşıyan kromozomlardır. Karakter: Canlı vücudunu oluşturan herbir özelliğe karakter denir. Nesilden nesile genlerle aktarılan özelliklere kalısal karakter denir (Göz rengi, kan grubu, ten rengi, boy uzunluğu, saç şekli, saç rengi, kulak memesinin ayrık veya yapışık olması gibi). Nesilden nesile genlerle aktarılamayan özelliklere de, kalıtsal olmayan karakter denir. (Vücut ağırlığı, kasların gelişmişliği, zeka derecesi, uzuv eksikliği gibi) Kulak memesinin ayrık veya yapışık olması Gen: Kromozom veya DNA üzerindeki bölümlere gen denir. Genler, karakterlerin oluşmasını kontrol eden kalıtsal yapılardır. Bir karakteri temsil eden gen çifti biri anneden diğeri babadan gelen (homolog) kromozomların karşılıklı bölgelerinde bulunur. Kalıtımda genler alfabedeki harflerle sembolik olarak gösterilir. Genler anne babadan üreme hücreleriyle yavruya aktarılır. Genler içerdikleri yaşam şifreleri dolayısıyla vücuttaki her türlü olayı bir çeşit kumanda sistemi sayılabilecek bir duyarlılıkla kontrol ederler. Etki derecesindeki farklılıklara göre iki çeşit gen vardır. Bulunduğu hücrede ya da canlıda taşıdığı karakteri her zaman oluşturan gene baskın gen (dominant gen) denir. Çaprazlamalarda baskın gen alfabedeki büyük harflerle (A, B, C, D ve E gibi) gösterilir. Bulunduğu hücrede ya da canlıda, taşıdığı karakteri baskın genle eşleşmediği zaman ortaya çıkartan gene, çekinik gen (resesif gen) denir. Çaprazlamalarda çekinik gen alfabedeki küçük harflerle (a, b, c, d ve e gibi) gösterilir. Örnek -6 Genlerle ilgili olarak, aşağıdaki ifadelerden hangisi doğru değildir? A) Türe ait olan karakterlerin yeni nesillere aktarılmasını sağlar. B) Bir kısmı baskın, bir kısmı da çekinik özelliğe sahiptir. C) Bütün insanlarda aynı özellikte genler vardır. D) Yavru bireylerdeki karakterlerin oluşmasında, anne ve babadan gelen genler rol oynar. Çözüm Türe ait karakterlerin anne ve babadan yeni nesillere aktarılmasını genler sağlar. İnsanlarda farklı özellikte genler vardır. İnsanlar arasında, hatta kardeşler arasında bile farklılıklar vardır, Bu farklılıklar farklı özellikteki genler sayesinde oluşur. Tek yumurta ikizi kardeşler hariç diğerlerinde farklı özellikte genler vardır. Cevap C 01 COŞKU
Saf Döl: Her bir karakterin oluşmasında anne ve babadan gelen allel genler görev yapar. Allel genlerin aynı olduğu karakterlere saf döl denir. Çaprazlamalarda; AA, aa, BB, bb şeklindeki karakterler saf döl özelliktedir. Melez Döl: Karakterin oluşmasını sağlayan allel genlerin, farklı olduğu karakterlere melez döl denir. Çaprazlamalarda; Aa, Ba, Cc şeklindeki karakterler, melez döl özelliktedir. Genotip: Canlının ya da karakterin gen resmine genotip denir. Genotip karakteri oluşturan genlerin özellikleridir. Bir karakterin baskın veya çekinik olması, saf döl veya melez döl olması onun genotipiyle ilgilidir. Fenotip: Çevreninde etkisiyle ortaya çıkan canlının ya da karakterin görünüş resmine fenotip denir. Fenotip karakterin duyu organları tarafından algılanabilen biçimidir. Saç rengi, kan grubu, cilt rengi gibi pek çok özellik, insana ait olan fenotipik özelliklerdir. Örneğin saçın siyah veya sarı olması, gözün yeşil veya siyah olması, boyun uzun veya kısa olması fenotiple ilgili özelliklerdir. Genetik yapının gösterimi (Genotip) AA Genlerin görünümdeki etkisi (Fenotip) Kahverengi göz Aşağıda Hatice nin ailesindeki bireylerin göz renklerini gösteren bir soyağacı verilmiştir. Yeşil renkle gösterilen bireylerin göz rengi yeşildir, kahverengi renkle gösterilen bireylerin göz rengi kahverengidir. Aa Aa Q Aa aa Bal tajan aa Aa Hatice. é ü é aa Aa aa aa aa ^Hasan Anne Aa tj~ Û Aa Aa Soyağacını dikkatle inceleyelim. Haşan gibi genotipi melez (Aa) olan bireylerin göz rengi, her iki farklı geni taşımasına rağmen fenotip olarak kahverengidir. Çünkü kahverengi göz rengi geni, yeşil göz rengi genine baskındır. Sadece Hatice gibi saf çekinik (aa) olan bireyler, yeşil göz rengine sahip olabilir. Aa Aa aa Kahverengi göz Yeşil göz Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; Örnek -7 tk Aşağıdaki çaprazlamaların hangisinden karşısında belirtilen özellikte döller oluşamaz? A) Baskın döl + Çekinik döl Çekinik döl B) Baskın döl + Baskın döl -» Çekinik döl C) Baskın döl + Çekinik döl -> Baskın döl D) Çekinik döl + Çekinik döl -» Baskın döl Çözüm Seçeneklerdeki çaprazlamalar, şu şekilde gösterilebilir. Aa + aa aa veya Aa Aa + Aa -» aa, Aa veya AA AA + aa -> Aa aa + aa -» aa Buna göre, iki çekinik dölün (aa x aa) çaprazlamasından baskın özellikte (Aa veya AA) döl oluşmaz. Cevap D 2.6 Tek karakterin kalıtımı ile ilgili problemler çözmeyi, öğrenmiş olacağım. KARAKTERLERİN ÇAPRAZLANMASI Eşeyli üremede canlı karakterlerinin nesilden nesile aktarılmasının gösterilmesine çaprazlama denir. Çaprazlama etkinliğinde; anne ve babanın karakter genleri eşleştirilir. Sonraki nesillerde bu karakterle ilgili oluşabilecek, genotip ve fenotip durumları bulunmaya çalışılır. Saf döl sarı tohumlu olan bezelye ile saf döl yeşil tohumlu bir bezelyenin eşleştirilmesiyle oluşan birinci kuşak ve ikinci kuşaktaki bireylerin özellikleri diğer sayfada gösterilmiştir. (Bezelyelerde sarı tohumluluk yeşil tohumluluğa baskındır.) Çaprazlama etkinlikleri; genetikte, hayvanlarda çiftleştirme, bitkilerde tozlaştırma şeklinde organizmalar arasında yapılan kontrollü döllenme çalışmalarıdır. Q COŞKU
Fenotip * Sarı Genotip ss ^ ^,._y baskın F. dölleri Fenotip...- Genotip F dölleri Fenotip i ) 0 * Sarı Genotip s s ; %100 Sarı Yeşil * SS/Melezdöl baskın ^ %25 %50 Saf döl Melez döl sarı sarı Fenotip oranı 3 :1 Genotip oranı * 1:2:1 %25 Saf döl yeşil Saf döl çekinik EŞEYE (Cinsiyete) BAĞLI KALITIM İnsanlarda cinsiyet oluşumu, kalıtsal olarak düzenlenir. İnsan hücresinde 46 kromozom bulunur. Bu kromozomlardan 44 tanesi (vücut kromozomları) vücut organlarının oluşmasını; 2 tanesi (eşey kromozomları) cinsiyet özelliklerinin oluşmasını sağlar. İnsan kromozomları 2n I 46 Vücut Eşey kromozomları + kromozomları 2n 2n 1 44 2 Tüm insanlarda 2 çeşittir aynı sayıdadır. / ^ X Y Erkeklik karakterlerini taşır. Dişi ve erkeklerin birbirinden farklı görünmesinin nedeni, eşey kromozomlarında bulunan, genlerin farklı olmasıdır. Y kromozomundaki bazı genler, erkek bireylerde testislerin ve erkeklik hormonlarının oluşmasını sağlar. Örnek -8 <İ> Saf döl düzgün tohumlu olan bezelye ile saf döl buruşuk tohumlu bir bezelyenin eşleştirilmesiyle birinci ve ikinci kuşakta hangi özellikte bireyler oluşabilir? (Bezelyelerde düzgün tohumluluk baskındır.) Çözüm Erkek birey Dişi birey 1 Saf döl - Baskın (Düzgün tohumlu) Saf döl - Çekinik (Buruşuk tohumlu) BB Mayoz (jt)%100 Sperm \ Döllenme Bb %100 bb M ayoz ( b ) % ıo o Yumurta (Oluşan tüm bireyler Melez döl - Baskın - Düzgün tohumlu olur.) F, erkek F, dişj_ Bb Mayoz Bb /.Mayoz % 5 0 (b)% 50 %50(j3) % 5 0 Sperm - 1 Sperm - 2 Yumurta - 1 Yumurta - 2 Saf döl baskın Düzgün tohumlu Melez döl baskın Düzgün tohumlu Saf döl çekinik Buruşuk tohumlu Anahtar Bilgi Tarihte bir çok kral ve günümüzde de bir çok erkek eşlerini erkek çocuk doğuramadıkları için boşamışlardır. Aslında annelerin çocuğun cinsiyetini belirlemede bir katkıları yoktur. Çocuğun cinsiyetini belirleyen babadan gelen spermdeki X veya Y eşey komozomudur. Sıra Sizde * 4 Bir ailenin ilk beş çocuğu kızdır, altıncı çocuklarının erkek olma ihtimali nedir? A) %25 B) %50 C) %75 D) %100 Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 2.7 İnsanlarda yaygın olarak görülen bazı kalıtsal hastalıkları, öğrenmiş olacağım. GENETİK HASTALIKLAR Eşey kromozomlarında, cinsiyetle ilgili genlerden başka; vücuttaki bazı yapı ve özelliklerin oluşmasını sağlayan genler ile kalıtsal hastalıkların oluşmasına neden olan genlerden bir kısmı da bulunur. 24 Q COŞKU
Kalıtım Bu karakter genlerinin çekinik olanları; erkek ve dişi bireylerde hemofili ve renk körlüğü hastalıklarının oluşmasına neden olabilir. Renk körlüğünün oluşması durumunda, birey kırmızı ve yeşil renkleri algılayamaz. Hemofililik durumunda ise, bir yaralanma sırasında kanın pıhtılaşması gerçekleşmez. Örnek -9 Aşağıdaki soyağacında, X kromozomu üzerinde çekinik olarak taşınan renk körlüğü hastalığını fenotipinde gösteren bireyler kırmızı olarak gösterilmiştir. Renk körü erkek [ ] j Sağlıklı erkek Renk körü kadın Sağlıklı kadın Renk körlüğü testi Erkeklerde bir tane hastalık geninin bulunması, dişilerde ise iki tane hastalık geninin bulunması renk körlüğü ve hemofili hastalıklarının oluşmasını sağlar. Çekinik hastalık genleri X kromozomlarıyla nesilden nesile aktarılarak kalıtımı sağlanır. Normal görüş geni (baskın) Renk körlüğü geni (çekinik) Bu genler, X kromozomlarında XR ve Xr şeklinde taşınabilir. H XRXR Saf döl, normal birey xnxf = > Melez döl, normal birey (taşıyıcı) xrxr = t> Saf döl, renk körü birey XRy X>y => Normal birey =* Renk körü birey Normallik geni (baskın) Hemofililik geni (çekinik) Bu genler, X kromozomlarında XH ve Xh şeklinde taşınabilir. XHXH XHXh xhxh XHY XhY Saf döl, normal birey Melez döl, normal birey (taşıyıcı) Saf döl, hemofili hastası birey Normal birey Hemofili hastası birey Bu soyağacındaki numaralı bireylerden hangilerinde renk körlüğü hastalığı görülür? A) 1,2 ve 3 C) 3, 4, 5 ve 6 Çözüm B) 2,3 ve 4 D) 1,3 ve 6 Renk körü olan kadın (XrXr) her iki X kromozomunda da çekinik renk körlüğü genini taşır. Bu bayan renk körü olmayan bir erkekle (XRY) evlendiğinde, çocuklarından kız olanlar (1 ve 2 numaralı çocuklar) annelerinden renk körlüğü genini taşıyan bir X kromozomu alırlar. Fakat babalarından sağlam X kromozomu aldıklarından, kendileri renk körü olmaz ama taşıyıcıdırlar. Erkek çocuk (3 numaralı çocuk) ise; babasından Y kromozomu alacağı için, annesinden renk körlüğü genini taşıyan bir X kromozomu alır ve renk körü olur. 3 numaralı erkek kendisi gibi renk körü bir kadınla evlendiği için çocukların hepsi renk körü olur Cevap C Renk körlüğü ve Hemofililik durumunun oluşması Y kromozomunda bulunan genler, sadece erkeklere özgü hastalıkların oluşmasına neden olur. Eşey kromozomlarından başka, vücut kromozomları tarafından yine çekinik bir genle taşınan bir diğer genetik hastalık orak hücreli anemidir. Sıra Sizde -5 @ Ayaklardaki altı parmaklılık geni, çekinik olup Y kromozomu üzerinde bulunur. Bu geni taşıyan bir babanın, çocuklarıyla ilgili aşağıdaki ifadelerin hangisi doğrudur? A) Kız çocuklarının bir kısmı altı parmaklı olur. B) Erkek çocukları altı parmaklı olur. C) Erkek ve kız çocukları altı parmaklı olur. D) Erkek çocuklarının yarısı altı parmaklı olur. Orak şekilli alyuvar Hastanın alyuvarları orak şeklindedir. Bundan dolayı da yeteri kadar oksijen taşıyamazlar. Kılcal damarları tıkayarak doku ve organlara yeterli miktarda oksijen gitmesini engellerler. Bu hastalığın oluşabilmesi için, hem annenin hem de babanın bu hastalık genini taşıyor olması gerekir. Q COŞKU
Kalıtım Normal bir insanın vücut hücrelerindeki kromozom sayısı 46 dır. Kromozom sayısının 1 tane fazla olması, yani 47 olması bireyde Down sendromu denilen bir genetik hastalığa yol açar. Down sendromlu kişilerin parmakları kısa, elleri geniş ve vücutları tıknazdır. Zeka yönünden de geridirler. Vücut hücrelerindeki çekinik kalıtımda, aynı bozuk geni taşıyan anne ve babanın hasta çocuk sahibi olma ihtimali 1/4 tür. TAŞIYICI BABA TAŞIYICI ANNE Down sendromlu bir kız Bazı hastalıkların ortaya çıkmasında sadece anneden veya babadan hastalık yapıcı genin aktarılması yeterli olur. Bazı hastalıklarda ise hem anneden hem de babadan hastalık yapıcı genin alınması sonucu hastalık ortaya çıkar. Böyle bir durumda anne ve baba sağlıklı olabilirler, ancak hastalık yapıcı çekinik gen taşımaktadırlar. BİR TANESİ HASTALIKLI DOĞABİLİR (%25) EVLENİRLERSE ÇOCUKLARININ J I I ıî i i İKİ TANESİ YİNE KENDİ ÇOCUKLARINA GEÇEBİLECEK ŞEKİLDE TAŞIYICI OLABİLİR (% 50) YALNIZCA BİR TANESİ SAĞLIKLI DOĞABİLİR (%25) Akraba evliliği sonucu bazı hastalıkların oranı artar. Kazanımlar i Bu bölümü bitirdiğimde; 2.8 Akraba evliliğinin olumsuz sonuçlarını, Örnek -10 Aşağıdaki soy ağacında bir akraba evliliği gösterilmiştir. 2. * Genetik hastalıkların teşhis ve tedavisinde bilimsel ve teknolojik gelişmelerin etkisini, öğrenmiş olacağım. Akraba evliliği, eşler arasında kan bağı bulunması, yani aynı atadan gelme durumudur. Ancak akraba evlilikleri, bazı tıbbi sakıncaları da beraber getirmekte ve bazı genetik hastalıkların görülme riski artmaktadır. Akraba evliliklerinde, hem annenin hem babanın aynı hastalık yapıcı çekinik geni taşıma ihtimali, akraba evliliği yapmayan diğer kişilere oranla daha yüksektir. Bunun için, çocuklarının da hasta doğma ihtimali, normale göre artmıştır. Hastalığın ortaya çıktığı çocuk her iki hastalık yapıcı çekinik geni de aldığı için hasta olur. Günümüzde genetik hastalıkları önlemeye ve ailelere sağlıklı çocuklar kazandırmaya yönelik çalışmalar yapılmaktadır. Bu amaçla tedavisi henüz mümkün olmayan genetik hastalıklar, gebeliğin erken safhalarında belirlenebilmektedir. Ayrıca herhangi bir genetik hastalık için risk taşıyan ve çocuk sahibi olmaktan kaçınan ailelere sağlıklı çocuk sahibi olma imkanı sağlanmaktadır Bu soy ağacındaki 1 ve 2 numaralı anne ve baba eğer taşıyıcı ise, soy ağacındaki anne babadan oluşacak 5 numaralı çocuğun hasta olma ihtimali aşağıdakilerden hangisidir? A) % 25 C) % 75 Çözüm B) % 50 D) % 100 Akraba evliliği yapan taşıyıcı (Aa genotipli) iki kişinin çocuklarının % 25 i hasta, % 25 i sağlıklı ve % 50 si de taşıyıcı olarak doğar. Anne Baba Aa x Aa Gametleri: x Çocuklar: AA Aa Aa aa Hasta çocuk %25. Cevap A 0 COŞKU M $ i
İ Ü İ'-' B tuîk ÖLÇME V I DİĞERLENDİRME Kalıtım İli Si Kazanım Pekiştirme -2 Aşağıdaki cümleleri doğru (D) - yanlış (Y) olarak değerlendiriniz. Saf döl baskın ve saf döl çekinik bireylerin çaprazlanmasından birinci kuşakta % 50 saf baskın döl elde edilir. imm nnm» 2. Melez döl olan bireylerin çaprazlanmasından % 50 oranında melez döl elde edilir. WWIIWWIWIMIMnTOWII) 3. İnsanlarda dişiler bir tane X bir tanede Y kromozomu taşır. Mendel kalıtımın temel ilkelerini bezelyelerle yaptığı çalışmalarla keşfetmiştir....... 6. Eşey hücrelerinin (sperm ve yumurta) oluşumu mayoz bölünme sonucunda gerçekleşir. Orak hücreli anemi ve renk körlüğü X kromozomunda bulunan ve çekinik genle taşınan ge- netik hastalıklardandır. immmmmmsmmm M «MM MM*... MM*......... MMMMMMMMMW MM 7. Vücut hücrelerinde 46 yerine 47 kromozom bulunan hastalara Down sendromlu birey denir. 8 X kromozomu üzerinde çekinik bir genle taşınan ve kanın pıhtılaşmamasına sebep olan has- L talığa orak hücreli anemi denilmektedir. Kazanım Pekiştirme -3 Aşağıda verilen kelimeleri harf tablosu içerisinde yatay ve dikey doğrultuda arayalım. Bulduğumuz kelimelerin üzerini renkli kalemle işaretleyelim. GEN MENDEL BASKIN ÇEKİNİK DOWN SENDROMU FENOTİP GENOTİP HEMOFİLİ MELEZDÖL SAFDÖL E U F N M 0 Q U H G B E G A T 0 H E M 0 F i L i P E D S S A F D Ö L F M M R N M E L E Z D Ö L E N E C 0 D V U C Q V S M N G N T T Q U D L L E K T 0 1 D 0 i Z R D 1 D H F 0. T S E G P c B A S K 1 N P i R L V X M L Y K P B R z P 1 R M B S A B ç E K i N i K D C R D 0 W N S E N D R 0 M U P J Q T H w G E N V A V J D N M P D B Y D 1 C S A L K M İP
KALITIM KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Melez sarı tohumlu iki bezelye bitkisinin çaprazlanması sonucu, aşağıdaki oranlardan hangisine sahip olan bireyler oluşur? (Bezelyelerde sarı tohumluluk yeşile baskındır.) A) % 75 sarı tohumlu, % 25 yeşil tohumlu B) % 50 sarı tohumlu, % 50 yeşil tohumlu C) % 25 sarı tohumlu, % 75 yeşil tohumlu D) % 100 sarı tohumlu 4. Sekiz kız çocuğu olan bir ailede, 9. çocuğun kız ya da erkek olma olasılığı, aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) %50 kız, %50 erkek olabilir. B) %100 kız olur. C) %100 erkek olur. D) %75 kız, %25 erkek olabilir. 2. Aşağıda soy ağacında, yavru canlılara geçen bir özelliğin (sağır/dilsiz) seyri görülmektedir. Siyah renkle gösterilen bireylerde bu hastalık ortaya çıkmıştır. (Sağır/dilsiz özelliğin genleri çekiniktir.) 5. Kulak memesinin yapısı bakımından; babanın ayrık kulaklı (baskın), annenin ise bitişik kulaklı (Çekinik) 0,clu9u *3İr aüede, birinci çocuk bitişik kulaklı (bb) olmuştur. Ayrık kulak (baskın) Bitişik kulak (çekinik) Buna göre, bu ailede yeni oluşacak çocukların kulak özellikleri için; Soy ağacında aktarılan özelliklerle ilgili aşağıdaki açıklamalardan hangisi doğrudur? A) Hasta ve sağlam bireylerin tamamı saf döldür. B) Hasta fertler vücut hücrelerinde ortaya çıkan mutasyonla meydana gelmiştir. C) Hasta olmayan bireyler melezdir. D) Özellikler çevrenin etkisiyle ortaya çıkar. I. Çekinik (bb) II. Melez baskın (Bb) III. Saf baskın (BB) şeklindeki kalıtım durumlarından hangileri geçerli olabilir? A) Yalnız C) İv e li B) YalnızI D) I, II ve 3. EE gen yapılı bir karakterin genotip açılımı, aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) Saf döl - Baskın B) Saf döl - Çekinik C) Melez döl - Baskın D) Melez döl - Çekinik 6. İnsanda, bireylerin cinsiyetinin oluşmasında, aşağıda verilenlerden hangisi etkili olur? A) Sperm çekirdeğinde bulunan eşey kromozomunun çeşidi B) Döllenmeye katılan sperm sayısı C) Yumurta çekirdeğinde bulunan eşey kromozomunun çeşidi D) Döllenmenin gerçekleşme zamanı Q» COŞKU
7. Aşağıda verilen özelliklerden hangisi, insanlarda kalıtıma bağlı olarak gelişmez? A) Erkek ya da dişi olma B) Şişman ya da zayıf olma C) Mavi ya da yeşil gözlü olma D) A ya da B kan gruplu olma 10. Herhangi bir özelliğin kalıtsal olup olmadığı, aşağıdakilerden hangisinin sonucunda belirlenebilir? A) Sadece ebeveynlerin yapısında bulunmasıyla B) Sonraki nesillerde de oluşmasıyla C) Canlının özelliklerinin değişmesine neden olmasıyla D) Canlının yaşamasını zorlaştırmasıyla 8. Anne, baba ve dört çocuğun olduğu bir ailede, bütün bireylerin kan grupları şekildeki soy «a ağacında belirtilmiştir. {çölüm Baba Anne 11. Renk körlüğü ve hemofili hastalıkları bakımından, sağlıklı olan bir bayan ve yine sağlıklı olan bir erkek evleniyorlar. Bu ailede, anne ve Çözüm babanın cinsiyetle ilgili kromozomları ve belirtilen karakterlerin genleri şekilde gösterilmiştir. Buna göre, gösterilen bireylerin kan grubu bakımından genotipleri için, aşağıda verilen eşleştirmelerin hangisi yanlış olur? (A ve B genleri, O genine karşı baskındırlar.) A) Anne : BO C) Burak : 00 B) Baba : AO D) Berna : BB Baba Bu çaprazlamadan aşağıda belirtilen çocuklardan hangisinin oluşma ihtimali yoktur? (Hemofili h" geni ile, renk körlüğü r ise geniyle gösterilmiştir.) A) Sağlıklı erkek B) Renk körü ve hemofili erkek C) Sağlıklı dişi D) Renk körü ve hemofili dişi 9. İnsanlarda; I. X hastalığı, kadınlarda ve erkeklerde görülebilen bir hastalıktır. II. Bir kadının X hastası olabilmesi için, hem annesinden, hem de babasından hastalık yapan geni almış olması gerekir. III. Bir erkek, annesinden X hastalığını yapan geni alırsa X hastası olur. bilgilerine dayanarak, X hastalığı hakkında aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Baskın bir özelliktir. B) Y kromozomu ile taşınır. C) Vücut kromozomları ile taşınır. D) Eşeye bağlı kalıtım gösterir. 12. İnsandaki cinsiyete bağlı karakterler, şu yöntemlerle aktarılmaktadır: I. Bazı karakterler vücut kromozomları üzerinde aktarılır. II. Bazı karakterler Y kromozomunda aktarılır. III. Bazı karakterler X kromozomunda aktarılır. Bu şekilde aktarılan karakterlerden hangileri, hem erkek hem de dişilerde ortaya çıkabilir? A) Yalnız C) İve III B) İv e li D) I, II ve Q COŞKU
Kalıtım 2 13. Hemofili hastalığına neden olan genler çekinik olup, X kromozomu üzerinde kalıtılır. Buna göre, XHXh genotipli anne ile XHY genotipli babadan hemofili hastası kız çocuk oluşma oranı, aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) % 25 B) % 75 C) % 0 D) % 50 16. Uzun boylu olan anne ve babanın kısa boylu çocukları olmuştur. Bu ailedeki ebeveynlerin genotipi, hangisindeki gibi olabilir? (Uzun boyluluk karakteri baskındır.) A) Aa X aa B) Aa X Aa C) Aa X AA D) aa X AA 0 {çözüm 14. Baskın ve çekinik genlerin, hücrelerde bulunmasıyla ilgili bazı durumlar tabloda verilmiştir. Çekinik bir genin, homolog kromozomlardan sadece biri üzerinde taşınması Baskın bir genin, homolog kromozomlardan sadece biri üzerinde bulunması 17. Canlılarda meydana gelen mutasyonlar; DNA daki şifre dizilimlerinin değişmesi, kromozom j p f f i sayısının artması veya azalması şeklinde geri c i ^ çekleşebilmektedir. Çekinik genin, homolog kromozomların her ikisi üzerinde bulunması * Baskın genin, homolog kromozomların her ikisi üzerinde bulunması Aşağıda gösterilen durumlardan hangisinin, bu tabloda belirtilenler arasında karşılığı yoktur? Resimde gösterilen, mongolizm hastası (Down sendromlu) bir kız çocuğu olup, bu çocuğun kromozom formülü (45 + XX = 47) şeklindedir. Bu çocuğun oluşumu sürecinde, aşağıdaki mutasyonlardan hangisi meydana gelmiştir? A) Cinsiyet kromozomu fazlalığı B) Vücut kromozomu fazlalığı C) Cinsiyet kromozomu eksikliği D) Vücut kromozomu eksikliği 15. Yapılan bir çaprazlamanın sonucunda; 75 tane A ve 25 tane de a fenotipine sahip bireyler elde edilmiştir. Bu sonucun oluşması için aşağıdaki çaprazlamalardan hangisi yapılmış olmalıdır? A) Aa x AA B) Aa x Aa C) A A xaa D) A axaa 18. Baskın fenotipte bireylerin oluşabilmesin de, aşağıdakilerden hangisi rol oynamaz? A) Anne ile babanın saf döl baskın olması B) Anne veya babanın saf döl baskın olması C) Anne ile babanın saf döl çekinik olması D) Anne veya babanın melez baskın olması 0 1 COŞKU
MAYOZ Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 3.1 Üreme hücrelerinin mayoz ile oluştuğunu, 3.2 Mayozun canlılar için önemini, öğrenmiş olacağım. Canlıların eşey (üreme) hücrelerini kullanarak, yeni canlılar oluşturmasına eşeyli üreme denir. Eşeyli üreme daha çok gelişmiş yapılı canlılarda (insan, hayvan, bitki, mantar gibi) görülür. Eşeyli üremeyle oluşturulan yavrular kromozomlarını iki farklı ebeveynden (anne ve baba) alır. Bundan dolayı, ebeveynler ile yeni canlılar kalıtsal yönden birbirine benzemezler. Eşeyli üremeyle oluşan canlıların çevreye karşı dayanıklılığı daha fazla olur. Eşeyli üreme canlıların büyük bir kısmında meydana gelir. Bazı canlılar çoğalmalarında hem eşeyli hem de eşeysiz üremeyi kullanabilir. Zigot canlıların temel hücresidir. Zigotun oluşabilmesi için ilk önce üreme hücrelerinin meydana gelmesi gereklidir. Üreme ana hücresinin bölünmesi sonucu, birbirinden farklı dört hücrenin oluşmasını sağlayan olaylara mayoz bölünme denir. Mayozun bazı özellikleri aşağıda verilmiştir: Sadece üreme organlarındaki üreme ana hücreleri, mayoz bölünmeyle çoğalabilir. Çok hücreli canlılarda üreme hücrelerinin oluşturulmasını sağlar. Oluşan hücreler mayoz geçiremez. Oluşan hücrelerin kalıtsal yapısı farklı olur. Oluşan hücreler bir takım (n) kromozom taşır. Eşeyli olarak üreyen canlılarda görülür. Hücrelerde çeşitliliğe neden olur. Türler arası ve tür içi birey çeşitliliğini sağlar. Bu bölünmenin gerçekleşmesi sürecinde, iki farklı bölünme aşaması etkili olur. "S ğt a 1. Mayoz u @ (2n) kromozomlu üreme ana hücresinin, bölünerek (n) kromozomlu olan iki hücreyi oluşturduğu evredir. Önce üreme ana hücresi mitozda olduğu gibi bir hazırlık evresi geçirir ve kromozomlar kopyalanır. Bu bölünme çeşidinde gerçekleşen, en önemli olaylar şunlardır: Ç ekirdek bölünm esi: Anne ve babadan gelen homolog kromozomlar (kardeş olmayan kromozomlar) birbirine sarılırlar. İnsanların üremesinde mayoz, mltoz ve döllenme gerçekleşir. Mayoz bölünme sonucu oluşan üreme hücrelerinin çekirdeklerini birleştirmesine döllenme denir. Döllenme sonucu zigot denilen hücre oluşur. OtnMmMbâlgMi Homolog (kardeş olmayan) kromozomlar arasında karşılıklı gen alış verişi yapılır. Bu olaya parça değişimi (gen alışverişi) denir. Q COŞKU
Mayoz 1. Mayoz sonucu; 2n kromozomlu hücreden kromozom sayısı n olan iki yavru hücre oluşur. Jemas noktalan Sentromerter 12 34 12 3 4 Homolog Parça değişimiyle kromozomlar gen alışverişi Parça değişim olayı 12 3 4 Yeni oluşan kromozomlar Parça değişimi olayı sonucu gen yapısı farklı olan kromozomlar oluşur. Anahtar Bilgi 2. Mayoz Bu evrede bölünme öncesi hazırlık evresi gerçekleşmez ve kromozomlar kopyalanmaz. Çekirdek bölünmesi ile sitoplazma bölünmesi, normal bir mitoz bölünmeye benzer şekilde gerçekleşir. Mayoz bölünme sonucu anne ve babadan farklı kalıtsal yapılı hücrelerin oluşmasının temelinde parça değişimi olayı bulunur. Daha sonra kromozomlar hücrenin ortasında yanyana dizilir. Homolog kromozomlar Homolog kromozom çiftleri birbirinden ayrılarak kutuplara çekilir. (Kromozomlar parça değişiminden dolayı artık anne ve babadan gelen kromozomlar değillerdir.) Sitoplazm a bölünm esi: Hayvan hücrelerinde sitoplazmanın boğumlanmasıyla hücre ikiye ayrılır. 2. Mayoz da, 1. Mayoz sonucu oluşmuş olan n kromozomlu iki hücrenin herbirisinden, yine n kromozomlu iki yeni hücre meydana gelir. Sonuç olarak; mayoz bölünme sonunda n sayıda kromozoma sahip toplam dört tane hücre oluşur. Mayozla oluşan hücreler değişerek üreme hücrelerini oluşturur. g coşku
Örnek -11 $ Mayoz bölünmede, parça değişimi olayının gerçekleşmesi sonucu; I. Kromozomlar üzerindeki gen şifrelerinin değişmesi II. Eşeyli üreyen canlılardaki birey çeşitliliğinin oluşması III. Yeni hücrelerde ana hücrenin yarısı kadar kromozom bulunması durumlarından hangileri meydana gelebilir? A) Yalnız I C) İve III Çözüm B) I ve I D) live Parça değişimi olayı sonucu kromozomlar üzerindeki gen şifreleri değişir. Bunun sonucunda gen yapısı farklı olan kromozomlar oluşur. Parça değişimi mayoz bölünme sonucunda kalıtsal yapısı farklı hücreleri oluşturur. Bu olay ise eşeyli üreyen canlılarda birey çeşitliliğinin oluşmasını sağlar. Yeni hücrelerde ana hücrenin yarısı kadar kromozom bulunması, mayoz bölünmenin bir sonucudur. Parça değişimi olayıyla bir ilgisi yoktur. Sıra Sizde -6 Mitoz bölünme sonucu oluşan hücrelerde, ana hücreyle eşit sayıda; mayozla oluşan hücrelerde ise yarı sayıda kromozom bulunur. Aşağıdaki özelliklerden hangisi, bu farklılığın oluşmasına neden olur? A) Mitoz bölünme sırasında, eşleşmiş olan kromozomların iki kez ayrılması B) Mayoz hücre bölünmesinde, ana hücredeki kalıtsal maddenin iki kez bölünmesi C) Mayozda parça değişiminin gerçekleşmesi D) Mitoz bölünmede, kromozom eşlenmesinden sonra dört çekirdek oluşması Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 3.3 Mayozu, mitozdan ayıran özellikleri, öğrenmiş olacağım. M itoz ve Mayoz arasındaki farklar: İki hücre bölünmesinde hem ortak hem de farklı özellikler vardır. Mitozun Özellikleri 1. Çok hücreli canlıların vücut hücrelerinde görülür. Yaraların onarılmasını ve büyümeyi sağlar. 2. Vücudun bütün doku ve organlarında görülür. 3. Oluşan hücreler canlının gelişmesini sağlar. 4. Bölünme sonucunda oluşan hücrelerde kromozom sayısı sabit kalır. 5. Bölünme sonucunda oluşan hücreler kalıtsal olarak hücrenin tamamen aynısıdır. 6. Mitoz bölünme sonucunda iki hücre oluşur. 7. Mitoz bölünme sırasında çekirdek ve sitoplazma bölünmesi bir kez olur. 8. Bölünme sırasında parça değişimi görülmez. 9. Zigot oluşumundan canlı ölümüne kadar sürer. Mayozun Özellikleri 1. Çok hücreli canlıların eşey hücrelerinin oluşmasını sağlar. 2. Bitkilerin çiçeklerindeki üreme organlarında, hayvanların üreme organlarında görülür. 3. Oluşan hücreler üremeyi sağlar. 4. Bölünme sonucunda oluşan hücrelerde kromozom sayısı yarıya iner. 5. Oluşan hücreler kalıtsal olarak ana hücreden farklılık gösterir. 6. Mayoz bölünme sonucunda dört hücre oluşur. 7. Mayoz bölünme sırasında çekirdek ve sitoplazma bölünmesi iki kez gerçekleşir. (1. Mayoz ve 2. mayoz) 8. Bölünme sırasında parça değişimi olayı görülür. Bu olaylar genetik çeşitliliği meydana getirir. 9. Ergenlik döneminde başlar, üreme dönemi boyunca sürer. Sıra Sizde -7 Hücre bölünmesi sırasında gerçekleşen; I. Kromozomlar arasında parça değişimi II. Kromozomların kopyalanması III. Yeni oluşan hücrelerin iki takım (2n) kromozom taşıması IV. Bölünme sonunda iki hücrenin oluşması şeklindeki olaylarından hangileri, mayoz bölünmede görülür? A) İv e li C) I, II ve B) III ve IV D) I, III ve IV