A r a ş t ı r m a m a k a l e s i Elazığ Yenimahalle Eğitim Araştırma Sağlık Ocağı Bölgesi nde Bulunan İlköğretim Okulları Birinci Sınıf Öğrencilerinin Sağlık Taraması Sonuçlarının Değerlendirilmesi Y AÇIK, S. Erhan DEVECİ, Gülen TURACI ÇELİK, Orhan KARAASLAN ÖZET Amaç: Bu araştırma ilköğretim birinci sınıf öğrencilerine yapılan sağlık taraması sonuçlarının değerlendirilmesi, ayrıca bazı hijyen kurallarına uyumun irdelenmesi amacıyla yapıldı. Yöntem: Ekim 2003 te Elazığ Yenimahalle Eğitim Araştırma Sağlık Ocağı Bölgesi ndeki ilköğretim okullarının birinci sınıflarında öğrenim gören 280 öğrenciye okulda sağlık taraması yapılmıştır. Sağlık taraması kapsamında göz, ağız ve diş, saçlı deri, deri, boğaz ve inmemiş testis muayeneleri yapıldı. Ayrıca, öğrencilere bazı demografik özellikleri ile bazı hijyen kurallarını irdeleyen sorular içeren bir anket yüz yüze görüşülerek uygulandı. Bulgular: Araştırma kapsamına alınanların %52,1 i erkek, %47,9 u kız öğrenciydi. Öğrencilerin %70,0 ı düzenli el yıkama alışkanlığına sahipti. %62,5 i dişlerini düzenli olarak fırçaladığını belirtti. Öğrencilerin %2,5 inde strabismus, %0,4 ünde görme kusuru, %64,6 sında diş çürüğü (ortalama 3,6 adet diş), %3,2 sinde saçlı deride pedikülozis capitis, %20,0 ında boğaz enfeksiyonu ve erkek öğrencilerin %8,9 unda inmemiş testis tespit edilmiştir. Babalarının eğitim düzeyi yükseldikçe öğrencilerin düzenli el yıkama alışkanlıklarının azaldığı (p<0,05), anne eğitimine göre değişmediği (p>0,05); düzenli diş fırçalama alışkanlığını anne ve baba eğitiminden etkilenmediği (p>0,05) görüldü. Kız öğrenciler erkeklerden daha fazla düzenli el yıkama alışkanlığına sahipti (p<0,05). Sonuç: Elde edilen bulgular, kolay ulaşılabilen bir grup olan öğrenciler açısından sağlık taramalarının durum saptama ve önlemleri alabilmede gerekliliğini bir kez daha göstermiş oldu. Öğrencilerin basit hijyen kuralları ile ilgili eğitim eksikliği olduğu düşünüldü. Anahtar sözcükler: İlköğretim Öğrencileri, Sağlık Taraması, Hijyen. Evaluation of The Results of The Health Screening Conducted on First Graders of Primary Schools in Elazığ Yenimahalle Research and Training Health Center District ABSTRACT Objectives: This study was conducted with the aim of evaluating the results of the health screening conducted on first-graders and to assess their compliance with certain hygiene rules. Method: In October 2003, a health screening was carried out on 280 students attending first-grade in basic education schools located in Elazığ Yenimahalle Research and Training Health Center District. Within the context of this screening, ophthalmologic examinations and examinations for oral cavity and teeth, hair, skin, throat and undescended testes were carried out. A questionnaire harboring questions to assess certain demographic characteristics and hygiene rules was applied with face to face interview technique. Results: Of the students included in this study, 52.1% were boys and 47.9% were girls. 70.0% of the students had regular hand washing habits. 62.5% reported brushing their teeth regularly. 2.5% of the students had strabismus, 0.4% had errors of refraction, 64.6% had dental caries (mean 3.6 teeth), 3.2% had pediculosis of the head, 20.0% had throat infection, 8.9% of the boys had undescended testes. Regular hand-washing habits of the students decreased together with the increase in the education level of their fathers (p<0.05), it did not change with the education level of the mother (p>0.05); regular teeth brushing habits were not affected by parents education status (p>0.05). Girls washed their hands more regularly than boys (P<0.05). Conclusion: The obtained findings demonstrated us the usefulness of health screening in identifying the existing state and for taking respective measures for the students which are an easily accessible group. We arrived at the conclusion that the students were lacking in training for simple hygiene rules. Key words: Primary School Students, Health Screening, Hygiene Prof. Dr. Fırat Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Elazığ. Yrd. Doç. Dr. Fırat Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Elazığ. Yazışma Adresi: Yrd. Doç. Dr. S. Erhan Deveci, Fırat Üniversitesi Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı Anabilim Dalı - Elazığ e-posta: edeveci@firat.edu.tr 3 Uzm. Dr. Halk Sağlığı Uzmanı Dr. Yenimahalle Eğitim Araştırma Sağlık Ocağı, Elazığ Bu makale, 3-6 Kasım 2004 tarihlerinde Ankara da IX. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi nde poster bildiri olarak sunulmuştur. 30 [Geliş Tarihi: 31.01.2005 Kabul Tarihi: 04.08.2005]
Giriş Okul dönemi 6-19 yaş arası dönem olup, yaşam süresi içerisinde önemli bir bölümü oluşturur. Okul sağlığı hizmetleri öğrencilerin sağlıklı okul yaşamının sağlanması ve sürdürülmesi için yapılan hizmetlerin tümüdür (1,2). Ülkelerin kalkınmışlık düzeyinin belirlenmesinde önemli rolü olan sağlıklı insan gücü, çocukluktan itibaren sağlığının bilincinde olan, sağlığını koruyan ve sağlığı bozulduğunda fark eden bireylerin yetiştirilmesi ile olanaklıdır (3). Bu nedenle, ülkemiz nüfusunun önemli bir yüzdesini (%40) oluşturan okul çağı çocuklarının sağlık taramalarının yapılması ve sağlık durumlarının değerlendirilmesi gelecekte sağlıklı bir toplumun oluşması açısından büyük önem taşımaktadır (4). Okullarda yapılacak periyodik muayeneler geniş bir şekilde tam bir sistemik muayene olabileceği gibi, bazı önemli sağlık sorunlarının gözden geçirildiği taramalar şeklinde de olabilir (1). Okula başlayan çocuklar ilk kez aile ortamı dışında bir ortamda bedensel, ruhsal ve sosyal yönden hareketli bir dönem içerisine girmişlerdir (3). Bu dönemde okulda verilecek ağız ve genel vücut hijyeni eğitimleri ile doğru hijyen uygulamaları kazandırılabilir, diş çürükleri ve diğer hijyen bozuklukları önlenebilir (5). Okul sağlık hizmetleri temel sağlık hizmetlerinin bir parçası olup, bu hizmetlerin yürütülmesi sağlık ocaklarının görevlerinden biridir (6). Bu çalışma, Elazığ Yenimahalle Eğitim ve Araştırma Sağlık Ocağı Bölgesi nde bulunan iki ilköğretim okulu birinci sınıf öğrencilerinin bazı sağlık parametrelerinin ve hijyen durumlarının değerlendirilmesi, sorun saptanan öğrencilerin sağlık kuruluşlarına yönlendirilmesi, sağlık eğitimlerinin planlanması amacıyla yapılmıştır. Yöntem Açık ve diğerleri Kesitsel tipte olan bu araştırma, Elazığ Yenimahalle Eğitim ve Araştırma Sağlık Ocağı Bölgesi nde bulunan ilköğretim okullarının ikisinde Ekim 2003 tarihinde yapılmıştır. Her iki ilköğretim okulunun birinci sınıflarında öğrenim gören 289 öğrenci araştırma kapsamına alınmıştır. Ulaşılan öğrenci sayısı 280 olmuştur (Ulaşma yüzdesi=%96,9). Ulaşılamayan öğrenciler, sağlık taramasının yapıldığı gün herhangi bir nedenle devamsız olan öğrencilerdir. Okul idarecilerinden alınan bilgilere göre her iki ilköğretim okuluna da benzer sosyoekonomik özellikler taşıyan öğrenciler devam etmektedir. Araştırmanın veri toplama çalışması sağlık ocağı hekimleri ve Halk Sağlığı Anabilim Dalı öğretim elemanları tarafından gerçekleştirilmiştir. Öğrencilere bazı demografik, hijyen kurallarını irdeleyen soruları içeren bir anket yüz yüze görüşülerek uygulandıktan sonra göz, ağız ve diş, saçlı deri, deri boğaz ve inmemiş testis muayeneleri yapılmıştır. Göz muayenesinde görme kusurları öyküye dayalı ve öğretmenlerle görüşülerek değerlendirilmiştir. Sadece erkek öğrencilere yapılan ürogenital sistem muayenesinde mobil testis ve tek taraflı inmemiş testis teşhisleri inmemiş testis başlığı altında değerlendirilmiştir. Günde en az iki kez diş fırçalanması düzenli diş fırçalama, yemeklerden önce ve sonra ile tuvaletten sonra el yıkama düzenli el yıkama alışkanlığı olarak kabul edilmiştir. Elde edilen veriler bilgisayarda SPSS 10.0 programında değerlendirilerek istatistiksel analizlerde Ki-kare testi, Fisher s Exact Test ve Student T testleri kullanılmış, ortalamalar standart sapmalar ile birlikte verilmiştir. Bulgular Araştırma kapsamına alınan öğrencilerin %52,1 i erkek, %47,9 u kız öğrencidir. Öğrencilerin ebeveynlerinin eğitim ve herhangi bir gelir getirici işte çalışma durumlarına göre dağılımı Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1. Öğrencilerin ebeveynlerinin öğrenim ve çalışma durum özelliklerine göre dağılımı* (Elazığ, 2003) Özellik Sayı % Babanın öğrenim durumu (n=247) Herhangi bir okul bitirmemiş 10 4,0 İlköğretim mezunu 144 58,3 Lise ve üzeri okul mezunu 93 37,7 Annenin öğrenim durumu (n=250) Herhangi bir okul bitirmemiş 33 13,2 İlköğretim mezunu 179 71,6 Lise ve üzeri okul mezunu 38 15,2 Babanın çalışma durumu (n = 280) Çalışıyor** 246 87,9 Çalışmıyor 34 12,1 Annenin çalışma durumu (n = 280) Çalışıyor 13 4,6 Çalışmıyor 267 95,4 * Yanıt vermeyen öğrenciler değerlendirmeye alınmamıştır. ** Emekliler çalışıyor kısmına dahil edilmiştir. Öğrencilerin %10 u tek başına kullandığı bir odası olduğunu ifade etmiştir. Kendine ait odası olmayanlar odalarını ortalama 2,83±1,48 (en az 1, en fazla 8) kişi ile paylaşmaktadırlar. Araştırma kapsamına alınan öğrencilerinin %70,0 ının düzenli el yıkama alışkanlığına (yemeklerden önce ve sonra, tuvaletten sonra) sahip olduğu saptanmıştır. Cinsiyete ve anne-baba eğitimine göre el yıkama alışkanlıklarının dağılımı Tablo 2 de gösterilmiştir. 31
Açık ve diğerleri Tablo 2. Öğrencilerin cinsiyete ve anne-baba eğitimine göre el yıkama alışkanlıklarının dağılımı (Elazığ, 2003) Düzenli el yıkama Düzensiz el yıkama p değeri Sayı % Sayı % Cinsiyet (n=280) Kadın 103 76,9 31 23,1 0,011 Erkek 93 63,7 53 36,3 Annenin öğrenim durumu (n=250) Herhangi bir okul 21 63,6 12 36,4 bitirmemiş İlköğretim mezunu 135 75,4 44 24,6 0,100 Lise ve üzeri okul 23 60,5 15 39,5 mezunu Babanın öğrenim durumu (n=247) Herhangi bir okul 9 90,0 1 10,0 bitirmemiş İlköğretim mezunu 108 75,0 36 25,0 0,030 Lise ve üzeri okul mezunu 57 61,3 36 38,7 Düzenli olarak el yıkama alışkanlıkları olduğunu belirten öğrencilerin evlerinde aynı odayı paylaştıkları ortalama kişi sayısı 2,63±1,43 iken, bu sayı düzenli el yıkama alışkanlığı olmayanlarda 3,33±1,52 dir (p=0,01). Öğrencilerin %62,5 i diş fırçası kullandığını ve dişlerini düzenli olarak fırçalama alışkanlığına sahip olduğunu, %13,2 si dişlerini hiçbir zaman fırçalamadığını ifade etmiştir. Dişlerini fırçalayan öğrencilerin %94,8 i diş fırçalama ile ilgili ilk bilgiyi aile fertlerinden (%65,7 anne, %21,3 baba, %7,8 abla ya da ağabey) aldığını belirtmiştir. Bu bilgiyi kendisinin edindiğini söyleyen öğrenci yüzdesi %3,0, öğretmeninden öğrendiğini söyleyen öğrenci yüzdesi %0,4, hatırlayamadığını söyleyen öğrenci yüzdesi ise %1,8 dir. Düzenli diş fırçalama alışkanlığının cinsiyetten ve anne-baba eğitim düzeyinden etkilenmediği saptanmıştır (p>0,05). Araştırmaya katılan öğrencilerin muayeneleri sonucunda saptanan patolojilerin dağılımı Tablo 3 te gösterilmiştir. Tablo 3. Öğrencilerin Muayeneleri Sonucunda Saptanan Patolojilerin Dağılımı (Elazığ, 2003) Muayene Patoloji Sayı % Göz Şaşılık 7 2,5 Görme kusuru* 1 0,4 Diş Çürük diş 181 64,6 Maloklüzyon 3 1,1 Saçlı deri Pedikülozis kapitis 9 3,2 Deri - - - Boğaz Kronik tonsillit 36 12,9 Hiperemik farinks 10 3,7 Hiperemik tonsil 8 2,9 Nazofaringeal akıntı 2 0,7 Ürogenital sistem** İnmemiş testis (mobil 13 8,9 ve tek taraflı dahil) * Görme kusuru anamnez ve öğretmene sorularak değerlendirilmiştir. ** Ürogenital sistem muayenesi sadece erkek öğrencilerde yapılmıştır. Öğrencilerde tespit edilen ortalama çürük diş sayısı 3,61±2,15 (en az 1, en fazla 12) adettir. Cinsiyet ve dişlerin düzenli fırçalanması ile diş çürüklüğü oranı arasında anlamlı bir ilişki saptanmamıştır (p>0,05). Yine anne ve baba eğitim düzeylerine göre de çocukların diş çürüklüğü yüzdeleri değişmemektedir (p>0,05). Saçlı deride bit tespit edilen çocukların %88,9 u kız (8 kişi), %11,1 i (1 kişi) erkek öğrencidir (Fisher s Exact Test ile p=0,013). Tartışma ve Sonuç Öğrencilerin ev ortamı dışında ilk kez ve uzun süre kaldıkları yer olması nedeniyle ve bu dönemdeki çocukların sağlık sorunlarının önceliği göz önüne alınarak ilköğretim birinci sınıf öğrencileri bu araştırmanın kapsamına alınmıştır. Kubilay ve arkadaşlarının çalışmasında (7) sağlık sorunlarının belirlenmesi ve bu gruba yönelik verilecek hizmetlerin planlanması açısından önemli olduğu düşünülerek, yine Örsal ve arkadaşlarının çalışmasında (5) öğrencilerin hijyen davranışlarını uygulamayı öğrendikleri ve yaşamları boyunca kullanacakları sağlık bilgilerini uygulamaya başladıkları bir dönem olduğu için ilköğretim öğrencileri üzerinde benzer çalışmalar yapılmıştır. Bu konuda ilköğretimin bütün sınıflarında okuyan öğrencilerin değerlendirildiği çalışmalar da mevcuttur (8). Araştırma kapsamına alınan öğrencilerin %70,0 ı ellerini düzenli olarak yıkama alışkanlığına sahip olduklarını (yemeklerden önce ve sonra, tuvaletten sonra) belirtmişlerdir. Kız öğrencilerin düzenli el yıkama alışkanlığı erkeklerden daha fazla olup, babaların eğitim düzeyi yükseldikçe çocukların düzenli el yıkama alışkanlıklarının azaldığı görülmüştür (p<0.05, Tablo 2). Örsal ve arkadaşlarının çalışmasında öğrencilerin tamamı (%100) elleri kirlendiğinde yıkadıklarını belirtmesine karşın, sadece %43,1 i tuvalette kakasını yaptıktan sonra ellerini yıkadıklarını belirtmişlerdir (5). Çalışmalar arasında öğrencilere soru sorma tarzı ve yaklaşımı açısından farklılıklar olabilir. Çalışmada eğitim düzeyi yüksek olan babaların çocuklarında gözlenen düzenli el yıkama alışkanlıklarındaki azalma öğrenim düzeyi yükseldikçe sofralarda peçete kullanımlarının artışı, peçete kullanım sonrasında el yıkama ihmalinin çocukları olumsuz etkilemesinin neden olduğu düşünülebilir. Bu çalışmada en fazla raslanılan patoloji %64,6 oranı ile diş çürükleri (Tablo 3) olmasına karşın, öğrencilerin %62,5 i dişlerini düzenli olarak (günde en az iki kez) fırçaladıklarını, dolayısıyla aynı oranda diş fırçası kullanımlarının olduğunu belirtmişlerdir. Diş çürüğü, Aydın ve arkadaşlarının çalışmasında %77,7 (8), Çalışkan ve arkadaşlarının çalışmasında %67,1 (9), Çivi ve Koruk un 32
çalışmasında %62,0 (10) olarak bildirilmiştir. Bu patolojinin görülme sıklığının yüksekliği aynı yaş grubunda yapılan çalışmalarla paraleldir. Diş fırçası kullanma oranları, Aydın ve arkadaşlarının çalışmasında %42,1 (8), Kırcalıoğlu nun çalışmasında %32,5 (11) olarak saptanmıştır. Çalışmada diş fırçası kullanım oranı bu çalışmalara göre yüksektir. Diş fırçası kullanımının yüksekliği ile beraber diş çürüğü sıklığının da yüksek olması diş fırçalama tekniği eksikliklerini düşündürmüştür. Bunun yanı sıra diş çürüğü oranlarının diğer çalışmalarda olduğu gibi fazlalığı, diş sağlığını bozan beslenme şekillerini ve sudaki flor oranı eksikliği gibi faktörleri akla getirmektedir. Bu çalışmada çocuklarda boğaz sorunları %20,0 oranında saptanmıştır (Tablo 3). Kubilay ve arkadaşlarının çalışmasında bu yüzde %30,5 tir (7). Okula başlama döneminde paylaşılan kapalı ve kalabalık ortamlar öğrenciler arasında üst solunum yolu enfeksiyonu görülme sıklığını artırmaktadır. Bu nedenle sınıfların havalandırma sistemlerinin iyileştirilmesi ve konu ile ilgili eğitim sunumuna öncelik verilmelidir. İlköğretim öğrencilerinde yapılan sağlık durum saptamalarında görme kusuru patolojilerine de yüksek oranda rastlanmaktadır. Aydın ve arkadaşlarını çalışmasında kırma kusuru %25,3 (8), Kubilay ve arkadaşlarının çalışmasında %28,0 (7), Aytaç ve arkadaşlarının çalışmasında %7,1 (12) olarak bulunmuştur. Çalışmada saptanan %0,4 lük oran muayene sonucu olmayıp, öyküye ve öğretmenlere sorma sonucuna dayandığından, sıklığı betimlemeyen bir sonuç olmuştur. Çalışmada %2,5 olarak saptanan şaşılık sıklığı (Tablo 3) ise aynı yaş grubunda konu ile ilgili yapılan çalışmalarla benzerdir (8,10). Bu çalışmada öğrencilerin %3,2 sinde saçlı deride sirke/bit tespit edilmiştir (Tablo 3). Kız öğrencilerde bit görülme sıklığı erkek öğrencilerden daha fazladır (p=0,013). Bayık ın ilkokul çağı çocuklarda yaptığı çalışmada öğrencilerin %8.8 inde bit tespit edilmiştir (13). Aydın ve arkadaşlarının çalışmasında saçlı derilerinde sirke bulunan öğrencilerin oranı %3,7 olarak bulunmuştur (8). Okul çağı çocuklarında yapılan bir başka çalışmada bit görülme oranının yaygın olduğu ve kızlarda üç kat daha fazla görüldüğü belirtilmektedir (14). İlköğretim çocuklarında bit görülmesi saç hijyenine yeterince dikkat edilmemesi, yakın temas, özellikle kız öğrencilerde toka, tarak, alışverişlerinin yaygınlığı ve saçların uzunluğu ile açıklanabilir. Çalışmada erkek öğrencilerde tespit edilen inmemiş testis görülme sıklığının (Tablo 3), benzer çalışmalardan (8,15-16) daha yüksek olması, bu çalışmada mobil ve tek taraflı inmemiş testis patolojilerinin de inmemiş testis başlığı altında değerlendirilmesinden kaynaklanmıştır. Açık ve diğerleri Bu çalışmada muayene edilen sistemlerin kısıtlı tutulması, görme muayenesinde anamneze ve öğretmen ifadelerine dayalı sonuç çıkarılıp herhangi bir görme eşeli kullanılmamış olması, muayene eden kişi sayısının birden fazla olması nedeniyle muayene sonucuna kişisel farklılıkların yansıyabileceği araştırmanın kısıtlılıklarındandır. Sonuç olarak, bir grup ilköğretim 1. sınıf öğrencisinde yapılan bu çalışmada özellikle diş çürüğü, saçlı deride bit/sirke ve erkeklerde ürogenital sistem patolojilerinin görülme sıklıkları yüksek olarak saptanmıştır. Öğrencilerin basit hijyen kuralları ile ilgili bilgi eksikliği vardır. Bu sonuçlar okul çağı başlangıcındaki çocuklarda yapılan bu tür sağlık taramalarının durum saptama ve önlemleri alabilmede gerekliliğini bir kez daha göstermiştir. Öğrencilerin basit hijyen kuralları ile ilgili bilgi eksikliklerini giderebilmek için okullara sağlık eğitimleri planlanmıştır. KAYNAKLAR 1. Pekcan H. Okul sağlığı. İçinde: Bertan M, Güler Ç, editörler. Halk sağlığı temel bilgiler. Ankara: Güneş Kitabevi;1995 p 210-224. 2. Kaplan DW, Calogne BN, Guernsey BP, Hanrahan MB. Managed care and school based health centers: Use of Health Services. Arch Pediatr Adolesc Med 1998;152:25-33. 3. Bilgel N. Okul sağlığı. İçinde: Dirican R, Bilgel N. Halk sağlığı (Toplum Hekimliği). Bursa:Uludağ Üniversitesi Basımevi Yayın No:70;1993 p 405-428. 4. Türkiye Nüfus Sağlık Araştırması, HÜNEE & MEASURE DHS, Ankara, 1998: ss 14-15. 5. Örsal Ö, Tezcan S, Çakır B, Tokur M, Gülmez G. Öğrencilerin kişisel temizlik bilgileri ve durumlarının değerlendirilmesi. 8. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi, Diyarbakır. Kongre Kitabı 2; 2002:609-614. 6. Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Sağlık hizmetlerinin yürütülmesi hakkında yönerge. Ankara: Sayı: 8597; 2001. 7. Kubilay G, Emiroğlu On, Subaşı Baybuğa M, Çoşan Yılmaz M, Örsal Ö, Duygulu S, ve ark. Bir ilköğretim okulu birinci sınıf öğrencilerinin sağlık durumlarının değerlendirilmesi. 8. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi, Diyarbakır. Kongre Kitabı 2; 2002:604-608. 8. Aydın N, İrgil E, Akış N, Pala K. Nilüfer Halk Sağlığı Eğitim Araştırma Bölgesindeki dört ilköğretim okulundaki öğrencilerin sağlık durumlarının değerlendirilmesi. Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 2004;30(1):1-6. 9. Çalışkan D, Işık A, Yaşar F, Yıldırım N, Elhan A. Park Sağlık Ocağı Bölgesindeki bir okulda diş çürükleri ve etkili faktörler. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası 1999;52(2):77-82. 10. Çivi S, Koruk İ. Konya İli 4 Nolu Sağlık Ocağı Bölgesindeki İlköğretim Okulu 1. sınıf öğrencilerinin genel sağlık düzeyleri. 8. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi, Diyarbakır. Kongre 33
Açık ve diğerleri Kitabı 2; 2002: 585. 11. Kırcalıoğlu N, Yazıcıoğlu B. İlkokul öğrencilerinde ağız ve diş sağlığı tarama çalışması. II. Halk Sağlığı Günleri Çocuk Sağlığı, Bursa. Bildiri Özetleri Kitabı; 1991:63. 12. Aytaç N, Tuncer A, Burgut HR. Kırsal alanda ilkokul öğrencilerinde göz hastalıkları prevalans araştırması. II. Halk Sağlığı Günleri Çocuk Sağlığı, Bursa. Bildiri Özetleri Kitabı; 1991:52. 13. Bayık A. Okul sağlığı hemşireliği çalışmaları kapsamında ilkokul çağı çocuklarında büyüme-gelişme düzeyi ve sağlık sorunlarının incelenmesi. Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2001;71(1):1-17. 14. Estrada JS, Morris RI. Pediculosis in a school population. J Sch Nurs 2000;16(3):32-38. 15. Genç M, Karaoğlu L, Pehlivan E. Malatya İli Yeşilyurt İlçesi Merkez İlkokul Öğrencilerinin sağlık, büyüme ve gelişme durumlarının saptanması. IV. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi, Didim. Bildiri Kitabı; 1994:86. 16. Hayran O, Kayhan M, Aksayan S, Şimşek F. İlkokul çocuklarında inmemiş testis görülme sıklığı ve ailenin yaklaşımı. II. Halk Sağlığı Günleri Çocuk Sağlığı, Bursa. Bildiri Özetleri Kitabı; 1991:23. 34