PEYZAJ TASARIMI: AZ BAKIM İSTEĞİ, DÜŞÜK MALİYETLİ PEYZAJ İÇİN YİRMİ İKİ FİKİR GAİL HANSEN Ev sahiplerinin birçoğu güzel bir peyzaj isterler, ancak sıklıkla hayallerindeki bahçeyi oluşturmak ve ilgilenmek için para ve zamanın bulunmaması cesaretlerini kırar. Göze hoş gelen, az bakım isteyen, düşük maliyetli bir peyzaj mümkündür, ancak bu dikkatli bir planlama, uygun bitki seçimi ve düşünce dolu bir peyzajla birlikte olmalıdır. Takip eden dört paragraf konut bahçesi için dört temel zaman ve para tasarrufu sağlayan stratejilerdir. İyi bir tasarımla başlanmalıdır. Sert peyzajda basit geometrik şekiller; organizasyon için yapısallık ve tekrar sağlamakta kullanılmalıdır. Bitkiler iyi bilinmelidir. Alanınızda gelişecek, ilgi çekici formlara ve yaprak dokusuna sahip, dayanıklı bitkiler hakkında bilgi edinilmelidir. Toprak iyi bilinmelidir. Toprak koşullarına uygun bitkiler seçilmelidir ya da eğer zorunluysa belirli alanlarda, kompostla beraber toprağı geliştirecek ve zenginleştirecek bitkiler seçilmelidir. İklim veya toprak koşulları ile savaşılmamalıdır. Doğanın kusurlarıyla kusursuzluğunu takdir etmek öğrenilmelidir. Her yabani ot veya çalılardaki kötü huylu sürgünleri kontrol etmek için zaman harcanmamalıdır. Temel amaç az budama, daha az otla mücadele etme ve az gübreleme ile az su kullanımı az enerji ve az kimyasal kullanımıdır. Az bakım istekli, düşük maliyetli peyzaj için aşağıdaki öneriler, bitki seçimi için fikirler olduğu kadar organizasyon için sert peyzaj seçimi ve tasarımını da içermektedir. Bitkileri Seçerken Gözönüne Alınması Gerekenler: 1. Yöreye uygun bitkileri seçin (Florida için şekil 1'e bakın). Kuraklığa dayanıklı bitkiler daha az su isteğine sahiptir ve zararlılara karşı dayanıklı bitkiler, daha az zaman, zararlılardan korunmak için daha az kimyasala ihtiyaç duyar ve zararlı problemlerini önlerler. Alana uygun bitki türü seçilmelidir. Bitkinin soğuğa dayanıklılığı için dayanım kuşağı kontrol edilmeli, toprak koşullarına uygun iyi gelişim gösterecek uzun yaşayan bitki seçilmeli, böcek problemleri ve hastalığa dayanıklılığı not edilmeli ve rüzgara dayanıklılığı ve genel dayanıklılığı üzerine düşünülmelidir. İyi performans gösteren bitkilere dikkat edilmeli ve benzer koşullara sahip alanlarda bunlar tekrar kullanılmalıdır. Bitki seçimi ile ilgili ek bilgilere yerel kaynaklardan ulaşılmalıdır. Yerel kaynaklardan temin edilen kılavuzlarda her bitki için önemli bilgiler bulunmaktadır. Bu bilgiler bitkinin uzunluğu ve yayılımı, gelişme oranı, toprak ph istekleri, toprak nemi, ışık isteği ve tuzluluk toleransı gibi bilgileri içermektedir. 2. Temel bitki seçimleri, çiçeklerden çok yaprakların ilgi çekiciliği üzerine olmalıdır (şekil 2). Çiçekler, sıklıkla daha çok budama, düzenli bakım ve yer değiştirme istediklerinden daha çok zaman ayrılması gereken bitkilerdir. Renkli, ilgi çekici biçime sahip ve dokulu geniş yapraklı bitkilere bakılmalıdır. Farklı renkteki yapraklar sıklıkla, kırmızı, sarı ve turuncunun parlaklığına ve çizgilerine sahiptir. Kaba tekstürlü bitkiler çekicidir çünkü geniş yapraklara ve kompleks şekillere sahiptirler.
Şekil 1. Dayanıklı bitkilerle bitki paleti zaman, para ve kaynak kazandırır. Şekil 2. Büyük ve renkli yapraklı bitkiler, sürekli ilgi bekleyen çiçeklere iyi bir alternatiftir. 3. Kemerli, kaskatlı, vazo şekilli, geniş yayımlı büyük bitkiler kullanılmalıdır (şekil 3) ve geniş bitki yataklarını kaplaması için kümelenen veya düzensiz şekilli az gelişen bitkiler kullanılmalıdır. Geniş bitkiler, daha az bitkinin kullanılmasına izin vermektedir, daha az bitki ise daha az bakıma ihtiyaç duyulması demektir. Çok yıllık bitkiler için küçük çalıların yer alması, bir kez bitkiler olgun uzunluk ve genişliğe ulaşınca, bunların yıllık budama isteyen bitkilerden daha az bakım gerektirmesi demektir. Az gelişen, yayılıcı yer örtücüler geniş alanlar kaplar ve çok sayıda parter bitkisi kullanmanın önüne geçer (şekil 4).
Şekil 3. Geniş yayılan bitkilerle büyük bitki yataklarını doldurulur. Şekil 4. Geniş, kemerli bitkiler yerörtücü ihtiyacını azaltır. 4. Bütün yıl boyunca renk ve doku sağlamak için herdemyeşil bitkiler seçilmelidir (şekil 5). Birçok herdemyeşil, küçük çalılar ve ardıçlar buna dahildir, çok az budama gerektiren, derli toplu gelişim alışkanlığına sahiptir. Bazı herdemyeşillerin ibreli yaprakları çok az dökülür ve küçük ibre döküntüleri malç olarak kullanılabilir. Şekil 5. İbre yapraklı herdemyeşil bitkiler düzgün bir forma sahiptir. 5. Göze hoşgelen forma sahip bitkiler kullanılmalıdır. Çekici bir doğal form (şekil 6) görüntü için budamaya ihtiyacı azaltmaktadır. Birçok bitki, sağlık için yıllık budamaya ihtiyaç duyar, ancak
budama tekniği, doğal bitki formunu korumaya yönelik olmalıdır. Derli toplu ve düzenli bir görünüş için, doğal olarak bakımı sıkı ve temiz formda olan bitkiler seçilmelidir. Ya da eğer tercih edilirse, açık ve gevşek formlu bitkiler seçilmeli ve bunların doğal olarak gelişmesine izin verilmelidir. Formların harmanlanması, peyzaja çeşitlilik ve ilgi çekicilik eklemektedir. Şekil 6. Hoş bir doğal forma sahip olan bitkiler güzel görünüm için daha az budamaya ihtiyaç duyar. 6. Toprağın yapısı, besin maddeleri ve ph'ını belirlemek için bir toprak testi yapılmalıdır. Bu test yerel tarım il müdürlüklerinde yapılabilir. En iyi strateji alandaki toprak tipinde doğal olarak gelişecek bitkileri kullanmaktır, özellikle tasarımı yapılacak bahçe geniş bir alan kapsıyorsa. Teras alanı ve ön kapı gibi en göze çarpan bitkilendirilmiş alanlarda toprak kompost ile düzeltilmeli ve geliştirilmelidir. Çam kabukları veya çam yaprakları gibi organik mulch kullanılmalı, toprağın nemi korunmalı, toprak yapısı oluşturulmalı ve bitki kökleri kış soğuklarından ve yaz sıcaklarından izole edilmelidir. Bitkileri Yerleştirirken Üzerine Düşünülmesi Gerekenler 7. Daha az ve dayanıklı bitkilerle, basit bitki paleti kullanılmalıdır. Geniş kümelerde kullanılabilecek 10-15 bitki seçilmelidir ve bunlar bütün bahçe boyunca tekrar etmelidir (şekil 7). Çeşitli bitki parterlerinde aynı tipteki bitkilerin tekrar etmesi, aynı bakım istekleriyle bakımı kolaylaştıracaktır. Bitkiler aynı su ihtiyaçlarına göre gruplandırılmalı ve bahçe boyunca su kullanımını azaltmak için mümkünse damla sulama kullanılmalıdır. Şekil 7. Az sayıda bitkiyle geniş yataklar daha az bakım gerektirir.
8. Az hacimli bitkiler bitki parterinde toplanmalıdır. Geleneksel bitkilendirme tekniği bitkilere yeterince yer tanımaktadır böylece bitkiler ancak olgun döneminde birbirine değmektedir. Az bakım için, bitkiler çok az birbirine değen ancak çokça üstüste binmeyen şekilde yerleştirilmelidir (şekil 8). Birçok bitki, optimal koşullarda yetişmedikleri taktirde, en yüksek yüksekliğe ulaşamamakta ve en yüksek taç yapısı oluşturamamaktadır. Bitkisel planlar çizilirken bitki yayılımındaki tipik kural, yayılımın %85'i kadar bitki çapı çizilmesidir. Örneğin 150-300 cm oranına sahip bir bitki, merkezden merkeze 250 cm mesafe bırakılarak çizilir. Bu bitkilerin en son olgun döneminde birbirine değmesini sağlar. Sık yaprak dokusu otların güneşten mahrum kalmasına neden olur. Yaprakların gölgesi topraktan suyun buharlaşmasını engellerken, daha az sulama ihtiyacı oluşur. Eğer bitkiler en yüksek yayılma potansiyellerine ulaşmış ise, olgunluk dönemlerinde inceltilebilir, Şekil 8. Az kalabalık bitkiler zararlı otları önlerler. 9. Bitki mekana uymalıdır. Küçük yavaş gelişen bitkiler küçük alanlarda kullanılmalıdır ve büyük, hızlı gelişen bitkiler büyük alanlarda kullanılmalıdır (şekil 9). Bitkinin biçimi ve mekanın biçimi üzerine düşünmek gerekmektedir. Daha az zamanda daha uyumlu biçim için bitkiyi mekanla uyumlu şekilde budamak gerekebilir. Şekil 9. Küçük, dik, kümelenmiş bitkiler dar bir alanda doğal olarak uyumludur.
10. Küçük ağaçlar ve boylu çalılar gölge sağlamak için kullanılmalıdır. Küçük ağaçlar daha az yaprak döker ve geniş çalılar, yerdeki bitkiler için ana dallarıyla gölge sağlayabilirler. Her ikisi de gölge sağlar ki mekanı doldururlar ve yükseklikleriyle ilgiyi artırırlar. Ağaçlar küçük yapraklı olarak seçilmelidir. Ağaçlardan düşen ince yapraklar bitki materyalinin içinde kaybolur, alttaki toprağa mulch olur ve tırmıklanma ihtiyacı ortadan kalkar (şekil 10). Ağaçlar, klima motoruna ve pencereye enerji etkinliği açısından gölge sağlayacak şekilde yerleştirilmelidir. Şekil 10. Küçük yapraklar alttaki bitki materyalinde kaybolur. 11. Sağlıksız bitkilerin yeri değiştirilmeli ya da kaldırılmalıdır. Bitkiler gözlemlenmeli ve sağlıksız olduğuna dair işaretler takip edilmelidir. Bazı hasta bitkiler yanlış yerdedir ve olumsuz yetişme koşulları, zayıf performansa katkıda bulunmaktadır. Daha uygun bir yere taşınması uygunsa yapılabilir ya da zamanın ve paranın bitkiyi sağlıklı tutmak için boşa harcanması yerine bitki tamamen kaldırılabilir. Bitki Yapısı ve Süslenmeleri Seçilirken Takip Edilmesi Gerekenler 12. Bitkiler mevsimler ve yıllar boyu değişirken, bahçenin mekansal organizasyonunu ve yapısallığını sağlamak için sert peyzaj ve yapılar kullanılmalıdır. Yapılarla birlikte, bahçe her zaman bitki materyalini çerçeveleyen sınır ve kütlelere sahip olur ve bitkilerin mevsimsel koşullarına rağmen bitmiş bir görüntü sergiler (şekil 11). Şekil 11. Bahçe duvarı ve teraslar bahçeye bitmiş bir görünüm verir.
13. Çatılı yarı açık mekanlar ve pergolalar gölge sağlamak için kullanılırlar. Geçitler, pergolalar ve trellisler ağaçların düşen yaprak ve dal parçalarıyla bakım problemi oluşturabileceği alanlarda gölge oluşturmak için kullanılabilirler (şekil 12). Baş üstü yapılar, bina yakını ve altyapı tesislerinin bulunduğu ağaçların yerleştirilemeyeceği alanlarda kullanışlıdır. Şekil 12. Bir pergola yemek alanı için gölge sağlar. 14. Saksı ve konteynerler, veranda, teras ve bitki parterlerinde kullanılırlar. Konteynerler, bahçeye az bakımlı ve yıl boyu renk ve tekstür kazandırırlar. Veranda ve terastaki saksılar, kolay bakım için, bir veya iki kez uzun çiçek açan veya yapraklarıyla etkili bitkilere sahip olmalıdır (şekil 13). Bitki parterinde konteynerler bitkiyle veya bitkisiz renk ve karşıtlık oluşturmakta kullanılabilir. Yine de konteynerlerin daha fazla sıklıkta sulanması gerektiği akılda tutulmalı ve yağmur toplama fıçısı gibi bir su kaynağı yakında bulunmalıdır. Şekil 13. Büyük yapraklı bitkilerle konteynerler az bakım ister ve caziptirler. 15. Bahçe süsü kullanılmalıdır. Bitkiler dışındaki elementler, bahçeye doku ve renk katar ve genel bakımı yıllık temizlemenin ötesine geçmez. Birçok bahçe süsü, bitkilere destek olmak ya
da yaban yaşamına yuva olmak gibi fonksiyonel amaçlara hizmet ederler ( şekil 14). Açık renge boyanmış kuş evleri veya kuş yemlikleri renk etkisi yaratır ve trelliseler doku ve şekil verirler. Dikkatli seçilmiş geniş süslemeler, tasarım temasına uygun olmalıdır ve küçük, bahçe içine birçoğu serpilmiş uyumsuz süslerden kaçınılmalıdır. Şekil 14. Büyük bir bahçe süslemesi Sarılıcı bitkiler için destek sağlar. 16. Dış mekan mobilyaları rengi ve dokusuyla birlikte düşünülerek seçilmelidir. Halı, perde, yastığı içeren mobilyalar bir veranda ya da terası daha ilginç ve daha davetkar yapar (şekil 15). Teras mobilyaları peyzaj için uygun tarz temalarında yerleştirilebilir ve kullanıcı kişisel tarz ve renk seçimlerini gösterebilir. Dayanıklı dış mekan materyalleri kullanılmalıdır ve kolay temizlenebilir özellikte olmalıdır. Şekil 15. Renk ve ilgi sağlamak için bahçe mobilyaları ve yapıları kullanın.
17. Kolay temizlenebilen materyaller kullanılmalıdır. Doğal taş ve diğer sert peyzajlar, su tasarrufu için sadece süpürülebilir (şekil 16). Plastik ve metal; dayanıklı ve kolay temizlenebilen yüzeylerdir. Bir ahşap verandayı bir pergola veya tente ile gölgelemek, ahşabı su ve güneşin zararlarından korumaya yardımcı olacaktır. Kompozit ahşap dayanıklıdır ve yıllık kapatma ve boyamaya ihtiyaç duymaz. Şekil 16. Doğal taş döşemeler, metal çitler ve toprak kapların bakımları kolaydır. Sert Peyzaj ve Yapıları Yerleştirirken Üzerine Düşünülmesi Gerekenler 18. Çeşitli küçük teraslar ya da oturma ve dinlenme mekanları kullanılmalıdır. Küçük açık alanlar fonksiyonel mekanlar olarak bahçeyi organize eder ve zemin materyalleri daha az bakım isterler. Tuğla, beton döşeme, taş ve çakıl dayanıklı ve uzun ömürlüdür. Döşemenin sağlamlığından emin olunmalıdır ve kum üstünde taş ve çakıl taşı parterlerinin suyu geçirdiği ve filtrelediği unutulmamalıdır (şekil 17). Şekil 17. Geçirgen çakıl ve taşlı dinlenme mekanları drenaja olanak sağlar.
19. Bahçe duvarları, alçak çitler ve yürüyüş yolları kullanılmalıdır. Bitki parteri arasındaki kısa bahçe duvarları ve yürüyüş yolları (şekil 18) mekan oluşturmada yapısallığı sağlarlar ve daha şık bir görüntü için bitki parterlerini ayırırlar. Düşük istinat duvarları, erozyon problemlerini önlemek ve parterleri ayırmaya yarayan kot değişimlerine izin verirler. Şekil 18. Alçak bir duvarla birlikte bahçe yolu bitki yatağını tanımlar. 20. Teras ve verandanın etrafında bitki kasası kullanılmalıdır. Kısa duvarlı tuğla veya üstüste yığılmış taştan yapılan bitki kasaları bitki ve mulchı içinde barındırdığı gibi, teras veya verandanın da bitimini gösterir. Bitki kasaları, teras veya verandada sulamayı ve budamayı kolaylaştırır (şekil 19). Bitkiler, yükseltilmiş parterlerde, iyi toprak karışımının kullanılabildiği ve zararlı ot ve böceklerle daha rahat mücadele edilebildiği için daha sağlıklı olurlar. Bitki kasaları ve yükseltilmiş parterler, farklı yükseklikleri tanımladıkları için mekanı ayırmada ve organize etmekte kullanılabilirler. Şekil 19. Hareketli bitki kasaları bahçe mekanlarında esneklik sağlar.
21. Materyaller tekrar kullanılmalı ve yeni fonksiyonlar için kullanım amacı değiştirilmelidir. Yaratıcılık ve hayal gücüyle, birçok materyal, değişik bir formda aynı amaç için yeniden kullanılabilir ya da farklı bir fonksiyon için yeniden amaçlandırılabilir. Genel yeniden kullanılan materyaller, eski terasın veya yürüyüş yolunun kırılmış betonları veya metal ya da beton eski boru parçalarıdır (şekil 20). Eski bahçe kapıları ve parmaklıklar, el arabaları, klasik evyeler, kovalar kullanışlı bahçe elemanları olabilir. Şekil 20. Galvanizli drenaj borusunun bir bölümü bir bitki kasası olarak hizmet vermektedir. 22. İlgi çekici olmayan alanlar perdelenmeli ya da saklanmalıdır. Bahçedeki bazı alanlar, ne kadar uğraşılırsa uğraşılsın bakımı zordur. İtici köpek kulübesi alanı, çıplak duvarlar ve çalışma alanları çit, perdeleyici veya trellisteki sarılıcı bitkilerle perdelenebilir. Alçak bahçe çitleri veya duvarlar, bitkilerin büyümekte zorlandıkları yerleri veya altyapı elemanlarının bulunduğu yerleri etkin şekilde saklarlar. Geniş kayalar, taş yürüyüş yolları, bahçe yapıları ve kuru dere yatakları kullanarak çıplak yerler kaplanabilir. Hepsini Bir Araya Getirmek Peyzaj mimarları bu fikirlerin bazılarını ya da tamamını kullanarak, düşük maliyet, az bakım isteyen bir bahçe oluşturabilirler. Şekil 21, bütün peyzaj boyunca bu fikirlerin birçoğunu kullanarak oluşturulan tipik bir bahçe planını göstermektedir. Tasarım, çemberlerin bahçe boyunca tekrar etmesiyle birleştirilmiştir -basit bir geometrik form organik bitki materyali ile karşıtlık oluşturmaktadır. Çakıl, yerörtücü ve malç yürüyüş yolları bahçe boyunca ulaşımı sağlar, daha iyi bir görünüm için bitki parterlerini ayırır ve mekanı organize ederler. Arka bahçedeki elementler, bir teras ve bitkilendirilmiş alanlara yapısallık veren üç yuvarlak toplanma mekanını içermektedir. Çakıl taşı üzerinde serili yeniden kullanılan beton malzeme, terasta toplanmak için geçirgen sert bir yüzey sağlarken, bitişik yemek yeme alanı, çakıl taşlı yuvarlağın çevresindeki yeşil bitki yapraklarına karşı, renkli şemsiye ve sandalyeleriyle değişiklik ve ilgi çekicilik içermektedir. Diğer dairesel form, salıncak üzerine gölge sağlayan pergola yapısını içermektedir ve dikey uzunluk köşeye ilgi çekmektedir. Bu sert peyzaj alanları
ve yapılar, bitki materyali zayıflayınca bahçenin mekansal organizasyonunun yıl boyunca sağlanmasına yardımcı olur. Terasta bitki kasası ve az ama seçilmiş bahçe süsü, bahçeye bir tutam kolay bakılır, rengarenk görsel odaklar eklemektedir. Yükselen bitki parterleri terasın sınırını tanımlamaya yardımcı olmaktadır ve her yönden bitkilerin rahat bakımını sağlamaktadır. Bir çit ve geniş bitkiler evin yanında bulunan köpek kulübesi alanını saklamakta ve bir trellis ise çıplak duvarı ve evin yanındaki altyapıyı saklamaktadır. Basit bitki paleti bahçe boyunca tekrar etmektedir ve bitkiler yabani ot gelişimini engellemek için birbirine yakın dikilmişlerdir. Vurgu, mekan dışına taşmayan göze hoş gelen doğal formda herdemyeşil bitkilerin üzerindedir. Renkli yapraklar, ilgi çekici biçimler ve kaba doku bitkilerin estetik kalitesini eklemektedir. Düşen yapraklar, küçük ağaçların kullanılması veya gölge sağlayan küçük yapraklı geniş çalıların kullanılmasıyla yönetilmektedir. Şekil 22 kuzey florida için mümkün bitki materyalini, Şekil 23 merkez florida için mümkün bitki materyalini, Şekil 24 güney florida için mümkün bitki materyalini göstermektedir.
Şekil 21. Oturma alanları ve düzenli bitki yatakları oluşturmayı bahçe sert zemininde kullanın.
Şekil 22. Kuzey Florida için bitki materyali
Şekil 23. Merkez Florida için bitki materyali
Şekil 24. Güney Florida için bitki materyali NOT: İlerleyen günlerde ülkemiz koşullarındaki bitkisel tasarımlar eklenecektir. Hazırlayanlar: Ekin Oktay, Başak Oktay ve Reyhan Erdoğan.