AZERBAYCAN OSMANLI EKONOMİK İLİŞKİLERİ (1450 1520)

AZERBAYCAN OSMANLI EKONOMİK İLİŞKİLERİ (1450 1520) Bilal Dedeyev Qafqaz Üniversitesi Sosyal Bilimler Bölümü Bakü / AZERBAYCAN bdedezade@yahoo.com ÖZET XV. yüzyıldan başlayarak Azerbaycan Osmanlı ilişkileri büyük ölçüde hız kazanmıştır. Tüm yönüyle devam eden bu yakınlaşma, ekonomik alanda da kendini göstermiştir. Özellikle XV. yüzyılın ikinci yarısında bu iki bölgedeki Türk devletlerinin başarılı çıkışları, Azerbaycan Osmanlı ekonomik ilişkilerini de olumlu yönde etkilemiştir. Aynı zamanda iki coğrafya arasındaki ticaret yolları, Dünya ticaretini büyük ölçüde belirleyen kervan ve deniz yollarından oluşmakta idi. Bu da bölgeler arasında ekonomik ilişkilerin gelişmesiyle sonuçlanmıştır. Netice itibarıyla Azerbaycan tüccarı Bursa ve İstanbul başta olmakla diğer Osmanlı şehirlerinde, Osmanlılar ise Tebriz ve Şemahi de rahatça ticaret faaliyeti yapa bilmişlerdir. Tüccarların alım satımı ile uğraştıkları ürünler ise, genelde ipek, baharat, bitkisel boya, kalay, altın gümüş diğer maden eşyaları, ayakkabılar, Avrupa yünlü kumaşları ve Hindistan tekstil ürünleri ağırlıklı olmuştur. Anahtar kelimeler: Azerbaycan, Osmanlı, ticaret, ekonomi, ipek THE AZERBAIJAN OTTOMON ECONOMIC RELATIONS (1450 1520) ABSTRACT The Azerbaijan and Ottoman relations starting from the XV. Century has increased a lot. This developing relation showed itself also in the area of Economics. Particularly, in the second half of XV. century the succesful rising of the Turkish states in this area influnced the relations positively. The trade roads which consist of Caravan and sealines between two geograpy had also been the roads which influced World Trade in those days. This resulted in the development of economic relations in this area. As a consequence, The Azeri tradesmen had been able to trade in Ottoman cities like Bursa and Istanbul and Ottomans were able to trade in Tebriz and Shemaxi. The tradesmen traded silk, spice, natural paint, gold, silver and other mines, shoes, and Europen wool fabrics and Indian textiles. Key words: Azerbaijan, Ottoman, trade, economics, silk GİRİŞ Azerbaycan Osmanlı arasındaki ekonomik ilişkinin kökleri bu iki ülkede Türk hakimiyetinin kurulduğu XI XIII yüzyıllara kadar gitmektedir. Nitekim, XIII. yüzyıl seyyahı Venedikli Marco Polo nun eserinde Anadolu gezilerinden bahsedilirken, Tebriz i iki ana yolla Anadolu ya bağlayan ticaret yollarına da yer verilmiştir 1. XIII. Yüzyılda Anadolu ile Azerbaycan arasındaki ticaret yolları, Doğu ve Batı nın ekonomik ilişkilerinde birleştirici rol 1 Marco Polo, Seyahatnâme, (Çev. F. Dokuman), C. I, (basım yeri ve tarihi yok), s. 20. Number 18, 2006 105

Bilal Dedeyev oynamakta idi 2. Bu yollar, XIV ve XV. Yüzyıllarda da özelliğini kaybetmemişti. Daha doğrusu XV. yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşen Osmanlı Devleti nin genişleme sürecinde bu ticaret yollarının önemi Müslüman Türk halkının lehine dönmüştür. Çalışma konusu olan bu dönemde, Azerbaycan Osmanlı ekonomik ilişkileri, bu iki bölge arasında kalmayıp, uluslar arası düzeyde önem arzeden bir özellik taşımıştır. Aşağıda bu ekonomik münasebetler ele alınırken, Osmanlı yı Azerbaycan a bağlayan ticaret yolları ile ticarî faaliyetler incelenecektir. A. XV. YÜZYILDA AZERBAYCAN OSMANLI TİCARET YOLLARININ ULUSLARARASI ÖNEMİ XIV. yüzyılda, ipek ticareti için gerekli ham madde, Azerbaycan dahil İran dan Karadeniz ve Akdeniz limanlarına getirilmekte idi. Bu dönem kervan taşımacılığının Tokat ve Erzurum üzerinden Kuzey Anadolu yoluyla veya Karadeniz ve Trabzon üzerinden Tebriz e giden değişik yollardan geçtiği söylenebilir. Bu yüzyılın sonlarında Azerbaycan dan gelen ham ipek İstanbul a kadar ulaşabiliyordu. Suraiya Faroqhi nin tespitlerine göre ham ipek, bugün İstanbul un bir semti olan Pera daki Ceneviz kolonisine teslim edildikten sonra Bursalı ipek tüccarları gerek doğrudan, gerekse Cenevizliler aracılığıyla bu malı elde edebiliyorlardı. Ayrıca, Çin den alınan ipek de kara yoluyla Tebriz üzerinden Akdeniz limanlarına getirilirdi. Bursalı tüccarlar, adı geçen ipeği Tebriz ve Trabzon dan da tedarik edebiliyorlardı 3. Bu durum XV. yüzyılın ikinci yarısında büyük ölçüde değişmiştir. Önce İstanbul un fethi, arkasından 1461 de Trabzon 2 Geniş bilgi için bkz. Elnur Nesirov, XIII. yüzyılın Başlarında Anadolu Azerbaycan İlişkileri (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), Konya 2003, s. 92 94. 3 Suraiya Faroqhi, Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak, (Çev. Gül Çağalı Güven, Özgür Türesay), İstanbul, 2003. s. 102. un Osmanlı Devleti ne ilhakıyla 4, Karadeniz ticareti tamamiyle İtalyan tüccarlarından Osmanlı Türkleri nin eline geçmiştir. 1470 lerde Alanya ve civar bölgeleri alındıktan sonra ise 5, kuzey ve güneyde uygulanan gümrük vergileri nedeniyle Doğu ve Batı arasındaki ticareti Osmanlı Devleti yönlendirmiştir. Böylece, 1450 1480 yılları arasındaki Osmanlı Devleti nin siyasî başarıları, onun ekonomik alanda da büyümesini sağlamış ve Türk tüccarını dünya ticaretinde önemli konuma getirmiştir. XV. yüzyılın ikinci yarısındaki bu ekonomik gelişme, Osmanlı şehirlerinden Bursa nın uluslar arası ticaretteki rolünü çarpıcı bir şekilde öne çıkarmıştır. Bursa yı, Tebriz ve Şam üzerinden Doğu ya bağlayan ticaret yolları, eskiye nazaran faaliyetini önemli ölçüde hızlandırmıştır. Timur un XV. yüzyıl başlarında Anadolu seferi sonucu aksayan Doğu ticareti, bu dönemde canlanmaya yüz tutmuş ve Çin ipeği tekrar Osmanlı Devleti nde yerini almaya başlamıştır. Batı ve Doğu tüccarlarının buluştuğu önemli ticaret merkezi olan Bursa da daha çok ipek, baharat, bitkisel boya, kalay, Avrupa yünlü kumaşları ve Hindistan tekstil ürünlerinin alım satımı yapılır hale gelmiştir 6. Bu ticarî hayatta, 1460 dan sonra diğer ülkeler arasında Azerbaycan tüccarları da yerini almıştır 7. Araştırma konusu olan dönemde Azerbaycan Osmanlı arasında başlatılmış iyi ekonomik ilişkiler, Safevî Devleti nin XVI. Yüzyılın ilk yıllarında kuruluşu ve Çaldıran 4 Geniş bilgi için bkz. Kenan İnan, Trabzon un Fethi Trabzon Tarihi Sempozyumu, 6 8 Kasım 1998, Trabzon 1999, s.141 151. 5 Âşık Paşa Zâde, Tevârîh i Âl i Osman, İstanbul, 1332., s.175 175; Oruç Bey, Tarih, (Haz. Adsız), (basım yeri ve tarihi yok)., s.123; Tursun Bey, Tarih i Ebu l Feth, (Haz. Ahmed Tezbaşar), (tarihi ve basım yeri yok), s.132; Mehmed Neşrî, Kitabı Cihan Nümâ, C. II, (Haz. Faik Reşit Unat Mehmet A. Köymen), Ankara, 1987, s.793 797. 6 Faroqhi, a.g.e, s. 102 103. 7 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi üzerinde Arşiv Çalışmaları, İncelemeleri, İstanbul, 1996, s. 196 197. 106 Journal of Qafqaz University

Azerbaycan Osmanlı Ekonomik İlişkileri (1450 1520) Savaşı esnasında ticaret yollarının kapatılmasıyla çok büyük ölçüde gerileme yaşamıştır 8. XV. yüzyılın ikinci yarısında Azerbaycan daki ticarî faaliyetler ve dış ülkelerle olan ticaret bağlantıları esasen iki önemli ticaret merkezi durumunda bulunan Şemahi ve Tebriz üzerinde yoğunlaştı. Coğrafî mevkiinden dolayı dört bir tarafla ticaret yapma fırsatı olan Azerbaycan, özellikle Batı ülkeleriyle üç esas ticaret yoluyla ekonomik ilişki kurdu. Ticarî öneminden dolayı Avrupalılar, Akkoyunlu ve Safevî devletleriyle birtakım siyasî münasebetler de gerçekleştirdiler. Azerbaycan ı Avrupa ya bağlayan bu ticaret yollarından birincisi hem kara, hem de kuzey ve güneyden deniz yolu olarak Osmanlı Devleti üzerinden geçmekte idi. Bir diğer yol, Kızıl Deniz Arabistan veya Akdeniz den Şam Halep üzerinden Tebriz e ulaşmakta idi. Ticaret yolunun biri de kuzey bölgesinden Rusya üzerinden Ejderhan Derbent Bakü Reşt deniz yolu ve Derbent Şemahi Erdebil kara yolu aracılığıyla Tebriz de son buluyordu 9. Doğal olarak bu ticaret yollarının Tebriz den İran ın içlerine, oradan da Doğu ülkelerine doğru ilerleme imkânı vardı. Bu durumda, şüphesiz Doğu ve Batı tüccarlarının öncelik verdiği ticaret yolunun ucuz, güvenilir ve kolay gidilebilecek Osmanlı Azerbaycan kervan yolları olduğu söylenebilir. Nitekim, iki ülke arasında siyasî gerginlik yaşandığı zaman, kuzey ve güney yolları tercih edilmiştir. Akkoyunlu Avrupa ilişkilerinden bildiğimiz üzere, bu yolların çok uzun ve zaman alması nedeniyle sıkıntılar çekiliyordu. Demek ki, İpek Yolu nun tam ortasında yer alan Osmanlı Azerbaycan arasındaki ticaret yolları, uluslar arası ticaret açısından XV. yüzyılda önemli bir fonksiyona sahip idi. B. OSMANLI AZERBAYCAN TİCARET YOLLARI XV. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti yle Azerbaycan arasında İstanbul ve Bursa merkezli iki esas yol kullanılmakta idi. Bursa yı Azerbaycan a bağlayan kervan yollarından birincisi, Bursa Bolu Tokat Sivas ve Erzincan; diğeri ise Orta Anadolu dan geçmekte ve Bursa Kütahya Konya Kayseri Sivas ve Erzincan a ulaşmakta idi. Çaldıran Savaşı na kadar Erzincan, Azerbaycan ın Osmanlı ya sınır olan önemli şehirlerinden biri durumunda idi. Buraya gelen kervanlar, Azerbaycan ın içlerine doğru Tebriz e, oradan da Erdebil üzerinden başka bir gelişmiş Azerbaycan ticaret şehiri olan Şemahi ye gidiyordu 10. Tüccarların Azerbaycan dan İstanbul a hem kara, hem de deniz yoluyla ulaşması mümkün idi. Deniz yolu, İstanbul Sinop Trabzon üzerinden Erzincan yoluyla Azerbaycan a ulaşmakta idi. Kervan yolu ise kuzey taraftan Tebriz Erzincan Sivas Tokat Bolu İzmit ten İstanbul a varmakta idi. Ayrıca, Azerbaycan kervanları Sivas Konya Isparta Antalya üzerinden Akdeniz sahillerine de ulaşmakta idiler. Osmanlı Azerbaycan arasında faaliyet gösteren kervanların dağılma merkezi ise Tokat ve Sivas üzerinde toplanmıştı. Kuzey yolunu tercih eden tüccarlar, Tokat ı, aşağı yol diyebileceğimiz Anadolu nun ortasından geçen kervanlar ise Sivas ı kullanmak zorunda kalmışlardır 11. Özellikle XVI. yüzyılın başlarında Sivas ın rolü daha fazla göze çarpmaktadır. Çünkü, Safevî Tarikatı mensupları, propaganda faaliyetlerini genelde tüccar kılığında yapma yönüne gitmişlerdir. Sivas, bu yüzden onlar için güvenli bir şehir durumunda ol 8 Yusuf Küçükdağ, Osmanlı Devleti nin Şah İsmail in Anadolu yu Şiîleştirme Çalışmalarını Engellemeye Yönelik Önlemleri, Osmanlı, I, Ankara, 1999, s. 276. 9 Seyidağa Onullahi, XIII XVII. Asırlarda Tebriz Şehrinin Tarihi, Bakü, 1982. s. 69. 10 Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (TSMA) No. E 5465. XVI. yüzyıla ait olan bu Osmanlı belgesinde Erzincan dan Tebriz e kadar varan önemli menzillerin ismi, Erzincan Erzurum Yeganpaşa Hoy Merend ve Tebriz olarak kaydedilmiştir. 11 Geniş bilgi için bkz. Ismail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara, 1984, s. 247. Number 18, 2006 107

Bilal Dedeyev muştur. Bu nedenle Safevîler in Anadolu da en çok müridi bu bölgede toplanmıştır. Nitekim, II. Bayezid (1481 1512) döneminde yasaklanma hükümlerinin birçoğunun buraya gönderildiği 12, Çaldıran Savaşı na gidilirken Osmanlı nın 40 bin askerini güvenlik için bu bölgede bıraktığı 13, böylece Safevî müritlerinin etkisiz hale getirilmeye çalışıldığı bilinmektedir. C. AZERBAYCAN OSMANLI TİCARET FAALİYETLERİ XIV. yüzyılın sonları ve XV. yüzyılın birinci yarısında siyasî gerginliğin artmasıyla, savaş meydanına dönen Azerbaycan da ekonomik canlanma görülmemektedir. Bu yüzden uluslar arası ticaret yolları tehlikeli duruma düşmüş; Azerbaycan da ticaret ve zanaatkâr alanını kötü yönde etkilemiştir. Bu durum Tebriz, Nahcıvan, Merend, Serab gibi Azerbaycan şehirlerinin ekonomik yönden gerilemesine sebep olmuştur. XV. yüzylın ikinci yarısında ise nisbeten siyasî istikrarın hüküm sürmesi, Azerbaycan ekonomisinde gelişmeye neden olmuştur. Tebriz, Gence, Erdebil ve Şemahi bölgeleri ipek üretimi ve ticaretinde dış ülkelerle ilişkilerini artırmıştır. Özellikle, Gence ahalisinin ipek kozası yetiştirmede ve ipeğin hazırlanmasında uzman hale geldikleri bilinmektedir 14. Azerbaycan da ekonomik gelişme sadece ipekçiliğe bağlı olmamıştır. Bunun yanında başta halı olmak üzere dokumacılık, inşaat işleri ve doğal boya üretimi de artmıştır. Bu gelişmenin başlıca nedenlerinden biri, İlhanlılar devrinde İran, Çin, Anadolu ve Suriye den binlerce sanatkârın başkent Tebriz e göçürülmüş olmasıdır. Yerli sanatkârlarla bu sa 12 II. Bayezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri, (Haz. İlhan Şahin Feridun Emecen), İstanbul, 1994.s. 8, 92. 13 Feridun Bey, Münşeatü s Selatin, C. I, İstanbul, 1274, s. 357 358. 14 Mikail Haydarov Şahin Farzalibeyli, Şehirler, Sanatkarlık ve Ticaret. Pul Devriyyesi, Azerbaycan Tarihi, C. III, Bakü, 1999, s. 114. nat erbabının birleşmesi, XV. yüzyılda üretimde etkisini bariz bir şekilde göstermiştir. Sonuç itibariyle, Azerbaycan da üretilen mallar yurt dışında, hatta Batı ülkelerinde bile tutulmuştur 15. Osmanlı ekonomi araştırmacıları, yanlışlıkla Azerbaycan ipeğine İran ipeği demekte; ipek tüccarlarından ise İran veya Acem tüccarları olarak bahsetmektedirler 16. Oysa, aşağıda bilgi verileceği üzere, Azerbaycan Osmanlı ticaret ilişkilerini önemli ölçüde yönlendirenler Azerbaycanlı tacirler olmuştur. Araştırma konusu olan dönemde Osmanlı Azerbaycan ticarî ilişkilerinin II. Murad (1421 1451) döneminde başladığı görülmektedir. Karakoyunlu Osmanlı siyasî münasebetlerinin iyi yönde olması, iki ülke arasında ekonomik gelişmeleri de beraberinde getirdi. Elde bulunan bir veriye göre II. Murad zamanında karşılıklı ticaret faaliyetleri sonucu Osmanlı paralarının Azerbaycan da tedavülde olduğu bilinmektedir 17. Demek ki Osmanlı tüccarları, bu dönemde rahatça mal alım satımı için kendi paralarını kullanabilmişlerdir. Bu konuda Karakoyunlu Devleti de tavizkâr davranmıştır. Abdürrezzak Semerkandî, Cihanşah (1438 1467) devrinde Azerbaycan ın kalkınması ve Tebriz in gelişmesi için bir takım faaliyetlerin yapıldığını, bu nedenle dış ticarete çok önem verildiğini belirtmektedir. Bu dönemde Osmanlı tüccarlarının işleri kolaylaştırılarak ticaretin gelişmesine katkıda bulunulmuştur. Şu örnek bu hususu açık bir biçimde yansıtmaktadır. Bursa dan Ahmed ibn Musa isminde bir tüccar, geldiği Tebriz şehrinde vefat etmiş; devlet memurları bunu 15 Örneğin, Haydarov Farzalibeyli nin tespitlerine göre 1472 yapımlı Hollanda ressamı Hans Menlingin Meryem Ana ve Çocukları adlı eserinde Kuba ve Şirvan motifli Azerbaycan halısının tasvirine yer verilmiştir. A.g.y. 16 İnalcık, a.g.e, s. 196 198; Faroqhi, a.g.y. 17 Azerbaycan Bilimler Akademisi, Azerbaycan Tarihi Müzesi, Azerbaycan da Bulunan ve Kullanılan Yabancı Ülke Sikkeleri. (XII. XIX. Yüzyıllar), No: 19, (II. Murad dönemi gümüş akçe). 108 Journal of Qafqaz University

Azerbaycan Osmanlı Ekonomik İlişkileri (1450 1520) fırsat bilip tüccarın 8 halvar ipeğini saklamışlardır. Olayı öğrenen Osmanlı hükümdarı Sultan Fatih (1451 1481), Cihanşah a mektup yazarak durumun araştırılması ve malların vefat edenin varisi olan oğlu Şeyh Mehmed e verilmesini istemiştir. Cihanşah, Tebriz tüccarlanının reisi Meliküttüccar Hacı Şemseddin i bu işin araştırılması için görevlendirmiş, olayın doğru olduğu kanıtlanınca, gasbedilen malların, ölen tüccarın Varislerine geri verilmesini temin etmiştir 18. Bu dönemde Azerbaycan mallarıyla yüklü kervanlar, Tokat üzerinden Bursa ve İstanbul pazarlarına muntazam olarak taşımacılık yapmakta, Bursa ve İstanbul ipekli sanayinin gelişmesine katkıda bulunmakta idi. Azerbaycan ipekleri, Avrupa sanayiini de beslediğinden İtalyan, Floransa ve Cenevizli tacirler bu malları almak için âdeta rekabet halinde idiler. Bu nedenle, Azerbaycan tüccarının Osmanlı ya daha çok gelmesi icap ediyordu. Halil İnalcık ın, Ağustos 1467 Temmuz 1469 tarihli Bursa Tereke Defteri nde tespit ettiği bazı yabancı tüccarlar arasında Azerbaycan tüccarının bulunması dikkati çekmektedir. Burada tüccarların menşei, getirdikleri malların nev i ve miktarlarını bulmak mümkündür. Defterde yer alan Azerbaycanlı tüccarlar hakkındaki bilgiler şu şekildedir: Hoca Abrdürrahim b. Şeyh Bayezid eş Şamakavî, Sultan Hanı nda ölmüş, ipek taciri, terekesi 227347 akçe; Kıyaseddin b. Hayreddin, varissiz, vilâyet i Şemahi, terekesi 5182 akçe (ibrişim 3000 akçe); el Hâc Muhammedi b. el Hâc Ahmed el Gilanî, Murad Beğ Hanı nda ölmüş, eşyasının mühim kısmını Bursa kadife ve kemahalarıyla, Şâmî alaca kumaş teşkil etmekte olup,terekesi 17269; Derviş Mahmudı Gilanî, terekesi 575 akçe; Acem Şücaeddin, terekesi 15833 akçe. 1488 tarihli Tereke Defteri nde hakkında bilgi verilen 3 kişiden ikisinin Azerbaycanlı tüccar olduğu görülmektedir: Hacı Ahmed Bıçakcı b. 18 Abdürrezzak Semerkandî den naklen Onullahi, a.g.e., s. 68. Şeyh Muhammed el Gilanî, Mahmud Çelebi Hanı nda ölmüş, terekesi 6523 akçe; Süleyman el Acem, Horasan vilâyetinden, Hacı İvaz Paşa Hanı nda ölmüş, terekesi 215 akçe. Buraya gelen Azerbaycanlı tüccarlarının, getirdikleri ipeği Avrupa yünlü kumaşlarıyla değiştirdiği; geri dönerken buradan Bursa nın ipekli kumaşları ve Frenk çuhaları ile altın, gümüş veya bakır götürdükleri de bilinmektedir 19. Ayrıca, yukarıdaki listeden Osmanlı Devleti ne ihraç olunan malların Şirvan ve Gilan ipeği olduğu anlaşılmaktadır. Bu Tereke Defterleri ndeki Azerbaycanlı tüccarların ekonomik durumunu tahlil edince, büyük miktarda ipek getirildiği görülmektedir. Bu dönem Bursa da ev fiyatlarının 2000 10000 akçe arasında değiştiği 20 esas alınırsa, Şemahili Abdürrahim in yanında günümüz şartlarına göre 22 tane lüks daire alabilecek değerde mala sahip olduğu görülür. Ölmüş olan bu tüccarların terekelerinin ayrı ayrı kadı tarafından kaydedildiğine bakılırsa, Osmanlı Devleti varislerine bu malları teslim etmiştir. Halil İnalcık ın Bursa Kadı Sicilleri nden edindiği bilgilere göre, Azerbaycan dan gelen tüccarların önemli bir kısmı Tebriz ve Çukur Sad yani şimdiki Erivan bölgesinden gelmişlerdir. Ayrıca, bu tüccarlar Bursa ya indiklerinde Acem Hanı adı verilen ticaret merkezinde kalmışlardır. XV. yüzyılın sonlarına ait Siciller de yer alan Acem Reis Mahallesi ise bazı Azerbaycan kökenli tüccarın Bursa ya yerleştiğini ve şehrin gelişiminde etkili olduğunu ortaya koymaktadır 21. Azerbaycan dan Osmanlı Devleti ne ihraç edilen bir diğer ürün ayakkabıdır. Daha çok Şirvan dan getirildiği tespit edilen ayakkabıların, II. Bayezid ve Sultan Selim (1512 1520) dönemlerinde Şirvan başmağı diye ün kazandığı belgelerden anlaşılmaktadır. II. Bayezid devrinde hem Anadolu, hem de Rumeli 19 İnalcık, a.g.e, s. 196 197. 20 A.g.e., s. 193. 21 A.g.e., s. 198. Number 18, 2006 109

Bilal Dedeyev taraflarında satılan Şirvan ayakkabılarının iki modeli mevcut olup, bunlara Şirvanî sahtiyan başmak (tabaklanmış cilalı deriden burnu sivri model) ve Şirvanî sağri başmak (hayvanın beliyle kuyruğu arasındaki kalın deriden yapılan) denirdi. Bursa pazarlarında satılan Şirvanî sahtiyan başmağın büyük numarası (ulu ayak) 21, biraz küçük numara (Ulu orta) 18, küçük numara ise (orta ayak) 15 akçe idi. Diğer model olan Şirvanî sağri başmaklar ise büyük ve orta ayak olup 27 ve 22 akçeden satılıyordu 22. Bu ayakkabıların İstanbul daki satış şekli ve fiyatı bıraz farklı olmuştur. Burada satış fiyatları ayak numarasına göre değil, kalitesine göre belirlenmiştir. Sahtiyan modelinin, birinci kalitesi (a lası) 20, ikinci kalitesi (evsafı) 18, üçüncü kalitesi ise (ednası) 15 akçeden satılırken, sağri modeli ise 27 28, 25 26, ve 23 24 akçe arası fiyatla müşteri bulmuştur 23. İstanbul dışında bulunan diğer Rumeli mıntıkalarında birinci modelin kalite sırasıyla fiyatları 20, 18 ve 15 akçe iken, ikinci model ayakkabılar 22, 21 ve 20 akçeden satılmıştır 24. Burada sağri başmak modelinin Bursa ve İstanbul a nazaran ucuz olması hakkında kanunnâmede hiçbir bilgi verilmemektedir. Sultan Selim devrinde getirilen Şirvan ayakkabıları da sahtiyan ve sağri Şirvanî başmak adıyla satılmıştır. Sahtiyan model başmakların kalite sıralamasıyla fiyatı, 20, 18 ve 16, sağri başmaklar ise 23, 22 ve 21 akçe olarak belirlenmiştir 25. XVI. yüzyılın başlarında Safevî Devleti nin kuruluşu esnasında, Anadolu dan Azerbaycan a giden göçler yüzünden Osmanlı Devleti, sınır bölgelerindeki konrolü artırarak bazı yasaklar uygulamaya koymuştur. Bu durum, tabiî ki Azerbaycan Osmanlı ekonomik ilişki 22 Ahmed Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, II, (II. Bayezid Devri Kanunnâmeleri), İstanbul, 1990, s. 206. 23 A.g.e., s, 289 290. 24 A.g.e., s. 388 389. 25 I. Selim Kanunnâmeleri (1512 1520), (Haz. Yesar Yücel Selami Pulaha), Ankara, 1995, s. 198. lerini de önemli ölçüde etkilemiştir. Buna rağmen bazı belgelerdeki bilgiler, esasen ticarî faaliyetin devam ettiğini göstermektedir. Hoca Şeyh Ali isminde Gilanlı bir tüccar, Osmanlı Devleti ne ticaret yapmak üzere geldikten sonra, malum yasaklardan dolayı yakalanarak geri dönmesi istenmiş; o da durumu padişaha bir hediye yakut ile birlikte arz etmiştir. Tacir olduğu kanıtlanınca, II. Bayezid tarafından Temmuz 1501 tarihli hüküm gereğince, Osmanlı Devleti nde kalması veya hangi tarafa varmak istiyorsa gitmesine izin verilmiştir 26. Bu olay, Safevî müridi olmayanlara ticarî yasağın uygulanmadığını göstermektedir. Dolayısıyla siyasî gerginliğin ticarî faaliyeti tamamıyla engellediği söylenemez. Safevî Devleti nin kurulmasından sonra kısmen normalleşen siyasî ortam, ticaretin tekrar canlanmasına neden olmuştur. Suraiye Faroqhi nin tespitlerine bakılırsa, Şah İsmail (1501 1524) in özel temsilcileri bile Bursa da ticarî faaliyet göstermişlerdir. Osmanlı uyruklu olan bu temsilciler, şah adına ham ipek satışıyla uğraşmışlardır 27. Nitekim, Şah İsmail, Osmanlı Devleti yle olan ticaret ilişkilerine çok önem veriyordu. Bir bakıma yeni kurduğu devletin buna ihtiyacı var idi. Çünkü, gelişmekte olan Safevî Devleti, gerekli maden eşyalarını bu ülkeden temin etmekte idi. Ayrıca, bu dönem Azerbaycan tüccarlarının büyük çoğunluğunun devlet destekli Safevî propagandası yapmakla görevli kişiler olması da dikkat çekicidir. Tüccar kılıklı Safevî müritleri, geri dönüşlerinde Safevî Devleti için gerek duyulan madenlerin götürülmesini ihmal etmemişlerdir 28. Şah tarafından gelip Safevî Devleti ne dönenlerce götürülen madenlerden gümüş, para basımında, bakır ve demir ise silah mühümmatı imalâtında kullanılmıştır. 26 II Bayezid Dönemine Ait Ahkâm Defteri, s. 99. 27 Faroqhi, a.g.e., s. 104. 28 Hoca Sadeddin, Tâcü t Tevârih, (Haz. İsmet Parmaksızoğlu), C. IV, İstanbul, 1979. s. 214 215. 110 Journal of Qafqaz University

Azerbaycan Osmanlı Ekonomik İlişkileri (1450 1520) 1514 Çaldıran Savaşı arefesinde Sultan Selim, Azerbaycan la ticareti engelleyerek yolları kapamış 29, 17 Mayıs 1518 de ise özel bir buyrukla resmen yasaklama getirmiştir 30. Bu durum, Kızılbaş davası yüzünden Kanunî Sultan Süleyman (1520 1566) devrinde de devam edince Azeri Müslüman tüccarlar, ticareti Azerbaycan ve İran daki Ermeniler e kaptırmışlardır 31. XV. yüzyılın ikinci yarısında Azerbaycan Osmanlı ticarî faaliyetinde sayılarının az olduğu görülen Ermeniler 32, Sultan Selim zamanında ellerine geçirdikleri bu avantajı çok iyi kullanmış; Osmanlı Devleti nin sonuna kadar hiç bırakmamışlardır. Günümüze kadar da bunun etkisi sürmüş; güçlü bir zengin tüccar lobisinin desteğini almış Ermeni millîyetçiliği İran da sürekli etkili olmuştur 33. XV. yüzyılın ikinci yarısı ve XVI. yüzyılın ilk çeyreğinde Azerbaycan Osmanlı ekonomik ilişkileri, iki ülke arasındaki siyasî ve sosyal faaliyetlerden ciddî bir şekilde etkilenmiştir. Özellikle Osmanlı Devleti nden Azerbaycan a göçler nedeniyle yıllara göre buğday ve koyun fiyatlarının değişmesi söz konusu olmuştur: Yıl Buğday fiyatı (Akçe) Koyun fiyatı (Akçe) 1460 3 4 15 20 1490 3 4 20 25 1500 4 5 25 30 1520 6 7 30 35 34 29 Ahmed Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, III, (Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnameleri), İstanbul, 1991, s. 167 171. 30 Faroqhi, a.g.y. 31 Faroqhi, a.g.e., s. 105. 32 1482 tarihli II. Bayezid Kanunnâmesi nde sadece Tebrizli oğlu Ermeni Yakup un ticaret yaptığı görülmektedir. Bununla birlikte yasaklamadan sonra sayılarının arttığı anlaşılmaktadır. Akgündüz, II. Bayezid Devri Kanunnâmeleri, s. 278. 33 Seyidağa Onullahi, Ermeni Millîyetçileri ve İran, Bakü, 2002, s. 80 81. 34 Necdet Sevinç, Osmanlı nın Yükselişi ve Çöküşü, İstanbul, 1999,, s. 345. Yukarıdaki istatistik rakamlardan görüldüğü kadarıyla buğday fiyatlarındaki artış, Safevi devletinin kuruluşundan, kısmen de, Şah Kulu (1510 1511) ve Nur Ali Halife (1512 1513) isyanında vuku bulan tahribattan sonra olmuştur. Koyun fiyatları ise Şeyh Cüneyd (1447 1461) harekatından başlayarak Azerbaycan a göçlerin devam etmesi sonucu sürekli zamlanmıştır. Diğer bir istatistiki bilgi ise, Azerbaycan tüccarının yoğun olduğu Bursa Galle Pazarı nın yıllara göre gelirinin arttığını göstermektedir; Yıllar Gelirler (Akçe) Yıllar Gelirler (Akçe) 1489 63400 1502 140000 1492 103340 1505 1 500000 1498 140000 1515 166000 1500 133340 1517 150000 35 1505 tarihindeki muazzam gelir artışı, muhtemelen Osmanlı Safevî ekonomik ilişkilerinde ticaretin yüksek seviyede olmasındandır. Azerbaycan ekonomisinin etkilenme şekli ise Osmanlı Safevî sınırlarının kapanması sonucu, Azerbaycan ın ticaret ekonomisi büyük bir altın, ya da gümüş külçe darlığına düşmesi şeklinde olmuştur 36. Netice itibariyle, XV.yüzyılda söz konusu bu iki coğrafyada Türk devletlerinin başarılı çıkışları Dünya ekonomisindeki dengeleri değiştirerek Türklerin ön plana çıkmasını sağlamıştır. 1450 1520 yılları arasındaki Azerbaycan Osmanlı ekonomik ilişkileri de bu gelişmenin esasını oluşturmuştur. Bazen, bu iyi ekonomik ilişkiler siyasi olayların etkisinde kalarak, gerileme yaşamıştır. Buna rağmen, Safevi Osmanlı siyasi münasebetlerinin pek iyi olmadığı dönemlerde bile, ticari faaliyetlerin kısmen devam ettiği görülmüştür. Ayrıca, Azerbaycan Osmanlı ekonomik ilişkilerinin iyi yönde olması, bu iki bölge arasındaki sosyo kültürel münasebetlerin daha da gelişmesine neden olmuştur. 35 Sevinç, a.g.e., s. 346. 36 Faroqhi, a.g.e., s. 104. Number 18, 2006 111

Bilal Dedeyev Kaynaklar TSMA, No. E 5465 Akgündüz, Ahmed,Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, III, (Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnameleri), İstanbul, 1991. Akgündüz,Ahmed, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, II, (II. Bayezid Devri Kanunnâmeleri), İstanbul, 1990. Âşık Paşa Zâde, Tevârîh i Âl i Osman, İstanbul, 1332. Azerbaycan Bilimler Akademisi, Azerbaycan Tarihi Müzesi, Azerbaycan da Bulunan ve Kullanılan Yabancı Ülke Sikkeleri. (XII. XIX. Yüzyıllar), No: 19, (II. Murad dönemi gümüş akçe). Faroqhi,Suraiya, Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak, (Çev. Gül Çağalı Güven, Özgür Türesay), İstanbul, 2003. Feridun Bey, Münşeatü s Selatin, C. I, İstanbul, 1274. Haydarov,Mikail Farzalibeyli,Şahin, Şehirler, Sanatkarlık ve Ticaret. Pul Devriyyesi, Azerbaycan Tarihi, C. III, Bakü, 1999. Hoca Sadeddin, Tâcü t Tevârih, (Haz. İsmet Parmaksızoğlu), C. IV, İstanbul, 1979. I. Selim Kanunnâmeleri (1512 1520),(Haz. Yesar Yücel Selami Pulaha),Ankara, 1995. II. Bayezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri, (Haz. İlhan Şahin Feridun Emecen), İstanbul, 1994. İnalcık,Halil, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi üzerinde Arşiv Çalışmaları, İncelemeleri, İstanbul, 1996. İnan,Kenan, Trabzon un Fethi Trabzon Tarihi Sempozyumu, 6 8 Kasım 1998, Trabzon 1999, s.141 151. Küçükdağ,Yusuf, Osmanlı Devleti nin Şah İsmail in Anadolu yu Şiîleştirme Çalışmalarını Engellemeye Yönelik Önlemleri, Osmanlı, I, Ankara, 1999,s.269 281. Marco Polo, Seyahatnâme, (Çev. F. Dokuman), C. I, (basım yeri ve tarihi yok). Mehmed Neşrî, Kitabı Cihan Nümâ, C. II, (Haz. Faik Reşit Unat Mehmet A. Köymen), Ankara, 1987. Nesirov,Elnur, XIII. yüzyılın Başlarında Anadolu Azerbaycan İlişkileri (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), Konya 2003. Onullahi,Seyidağa, Ermeni Millîyetçileri ve İran, Bakü, 2002. Onullahi,Seyidağa,XIII XVII. Asırlarda Tebriz Şehrinin Tarihi, Bakü, 1982. Oruç Bey, Tarih, (Haz. Adsız), (basım yeri ve tarihi yok). Sevinç,Necdet, Osmanlı nın Yükselişi ve Çöküşü, İstanbul, 1999. Tursun Bey, Tarih i Ebu l Feth, (Haz. Ahmed Tezbaşar), (tarihi ve basım yeri yok). Uzunçarşılı,İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara, 1984. 112 Journal of Qafqaz University