HALKA AÇIK ĠġLETMELERDE SÜREKLĠ DENETĠMĠN ĠÇ DENETĠME UYGULANABĠLĠRLĠĞĠNĠN ĠNCELENMESĠ

T.C TRAKYA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ ĠġLETME ANABĠLĠM DALI YÜKSEK LĠSANS DÖNEM PROJESĠ HALKA AÇIK ĠġLETMELERDE SÜREKLĠ DENETĠMĠN ĠÇ DENETĠME UYGULANABĠLĠRLĠĞĠNĠN ĠNCELENMESĠ FATĠH GÖKÇE TEZ DANIġMANI PROF.DR. KIYMET TUNCA ÇALIYURT EDĠRNE 2013

i Projenin Adı: Halka Açık ĠĢletmelerde Sürekli Denetimin Ġç Denetime Hazırlayan: Fatih GÖKÇE Uygulanabilirliğinin Ġncelenmesi ÖZET Günümüzde bilgi teknolojilerindeki hızlı değiģimler ve geliģmeler, iģletmelerdeki muhasebe sistemlerinin oluģturulmasında verilerin elde edilmesi ve denetlenmesi sürecini de etkilemiģtir. Günümüzde yüksek seviyedeki veri artıģları ve bu verilerin takibi ve kontrolü açısından bilgi teknolojilerinden yüksek oranda faydalanma gereksinimini ortaya çıkartmıģtır. Bu verilerin oluģturulma, giriģ,analizi sürecinde sürekli olarak gözlenmesi ve denetlenmesi gerekmektedir.bu gereklilikle beraber iģletmelerin imkanları dahilinde bilgilerin doğruluğu,güvenilirliği ve zaman kısıtlılığı açısından sürekli denetim olgusu ortaya çıkmıģtır. Sürekli Denetim, iģletme yönetimlerine iģletmenin genel durumu, eksiklikler ve hataların tespiti açısından yardımcı olmakta ve sorunların erken teģhisinde, zamanında müdahalede ve çözümünde yardımcı olmaktadır. Bu da zaman tasarrufuyla beraber etkinlik, verimlilik ve iģletmelerde kar artıģını sağlamaktadır. Bu iģletmelerde, özellikle küçük ortakları ve yatırımcılarına karģı sorumlulukları ve onların zarar görmemeleri açısından halka açık iģletmelerde denetim zorunluluk haline gelmiģtir. Bu iģletmelerde yüksek miktardaki veri giriģi ve bununla beraber yüksek hata ve risklere karģı maruz kalma olasılığı, riskleri ve hataları minimum seviyeye indirme açısından iģletmelerde sürekli ve anlık denetimler, büyük önem arz etmektedir.bu nedenle sürekli denetimin halka açık iģletmelerde risklerin azaltılması açısından iç denetime uygulanabilirliği inceleyeceğiz.

ii Name of Project: Investigating of the Applicability of the continuous auditing of the public enterprises to internal auditing Prepared by: Fatih GÖKÇE ABSTRACT Rapid changes in today's information technologies and developments, in order to create business accounting systems in data acquisition and control process. In today's high-level data and the data monitoring and control of information technologies that need for a higher benefit.this data was created in analysis and control of process it is necessary to continuously observed.this requirement, along with business information within their accuracy, reliability, and time in terms of alleviating continuous phenomenon have been introduced.continuous Auditing, business administration business general is, in terms of shortcomings and errors that can help detect problems early, and finding, on time and work on that can help.with the time-saving efficiency, productivity, and increase in profit for businesses.this business especially in the smaller partners and investors to prevent damage and to make them open to public for it has become a requirement for business for inspection. These enterprises, and together with the high amount of data entry errors and a high likelihood of exposure to risks, enterprises in terms of risks and errors to a minimum continuous and instant download controls is of great importance. Therefore, continuous audit will examine the applicability of internal audit in terms of reducing risks to public enterprises.

iii ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET... i ABSTRACT... ii ĠÇĠNDEKĠLER... iii KISALTMALAR... ix TABLO LĠSTESĠ... xi ġekġller LĠSTESĠ... xi GĠRĠġ... 1 a. Problem... 3 b. Amaç... 4 c. Önem... 4 d. Sayıltılar... 4 e. Sınırlılıklar... 5 f. Tanımlar... 5 ARAġTIRMA YÖNTEMĠ... 5 a. AraĢtırma Modeli... 5 b. Evren ve Örnekleme... 5 c. Verilerin Toplanması... 5 d. Verilerin Çözümü ve Yorumlanması... 5

iv I.BÖLÜM DENETĠM VE ĠÇ DENETĠM ĠLE ĠLGĠLĠ TEMEL KAVRAMLAR 1.1. Denetimin Kavramı... 6 1.1.1. Denetim Tanımı Ve Özellikleri... 6 1.1.2. Denetim Türleri... 7 1.1.2.1. Amaçlarına Göre Denetim... 7 1.2.1.1.1. Mali Tablolar Denetimi... 8 1.2.1.1.2. Uygunluk Denetimi... 9 1.2.1.1.3 Faaliyet Denetimi... 10 1.1.2.2. YapılıĢ Zamanına Göre Denetim... 11 1.1.2.2.1 Yıl Sonu Denetimi... 11 1.1.2.2.2. Ara Dönem Denetimi... 12 1.1.2.2.3. Özel Denetim... 12 1.1.2.3. Denetçi Statüsüne Göre Denetim... 13 1.1.2.3.1 DıĢ Denetim... 13 1.1.2.3.1.1. Kamu Denetimi... 13 1.1.2.3.1.2. Bağımsız Denetim... 14 1.1.2.3.2. Ġç Denetim... 15 1.2. Ġç Denetim Kavramı... 15 1.2.1. Ġç Denetim Tanımı... 16 1.2.2. Ġç Denetimin Amacı... 17 1.2.3. Ġç Denetim Kapsamı... 18

v 1.2.4 Ġç Denetimin Özellikleri Ve Türleri... 22 1.2.5. Ġç Denetim Ġç Kontrol ĠliĢkisi... 24 1.2.6. Ġç Denetim Standartları... 27 1.2.7. Denetim Komiteleri... 29 1.3. Ġç Denetim Uygulamalarında Yeni AnlayıĢlar... 33 1.3.1 Pro-Aktif YaklaĢımın Belirlenmesi... 33 1.3.2.Denetlenene MüĢteri Olarak YaklaĢılması... 34 1.3.3.Risk Yönetimi Üzerine Daha Fazla YoğunlaĢma... 36 1.3.4. Denetimde Kalitesinin Süreklilik Temelinde Yükseltilmesi... 38 1.3.5. Teknolojiden Ġmkanlardan Giderek Artan Biçimde Yararlanılması... 39 1.4. Ġç Denetimde Yeni YaklaĢımlar... 40 1.4.1. Risk Odaklı Denetim YaklaĢımı... 40 1.4.2. Öz Değerleme YaklaĢımı (Control Self Assesment)... 43 II. BÖLÜM ĠÇ DENETĠME UYGULANMASI AÇISINDAN SÜREKLĠ DENETĠM 2.1 Sürekli Denetim Kavramı... 46 2.1.1 Tanımı... 46 2.1.2. Ortaya ÇıkıĢ Nedenleri... 48 2.1.3. Amacı... 50 2.1.4. Kapsamı... 52 2.1.5. Sürekli Denetimle Geleneksel Denetimin KarĢılaĢtırılması... 56 2.1.6. Sürekli Denetimin Faydaları... 59 2.1.7. Sürekli Denetimin PaydaĢları... 62

vi 2.1.7.1. Yönetim, Finansal Bilgi Kullanıcıları Ve Düzenleyiciler... 62 2.1.7.2. Sürekli Denetimin Ġç Denetim Birimlerindeki Rolü... 63 2.1.7.3. Sürekli Denetimin DıĢ Denetim Birimlerindeki Rolü... 67 2.2. Sürekli Denetim Ġle ĠliĢkili Kavramlar... 68 2.2.1. Sürekli Ġzleme... 68 2.2.2. Sürekli Raporlama... 71 2.2.3. Sürekli Güvence... 73 2.2.4. Sürekli Denetim, Sürekli Ġzleme Ve Sürekli Güvence Arasındaki ĠliĢki... 75 2.3. Sarbanes - Oxley Kanunu ve Sürekli Denetim iliģkis... 76 2.3.1. Sarbanes Oxley Kanununa Genel BakıĢ... 77 2.3.2.Sarbanes- Oxley Kanununun Sürekli Denetime etkileri... 80 2.4.Sürekli Denetim Sürecinde Bilgi Teknolojilerinden Faydalanma... 83 2.4.1. Bilgi Teknolojileri Yönetimi ve Denetimi Standartı Cobit in Tanımı ve Özellikleri... 83 2.4.2. Cobit in Faydaları... 86 2.4.3.Bilgi Teknolojilerinin PaydaĢlara Sağladığı Faydalar... 88 2.4.3.1 Bilgi Teknolojilerinin Denetçilere Sağladığı Faydalar... 88 2.4.3.2. Bilgi Teknolojilerinin Diğer Bilgi Kullanıcılarına Sağladığı Faydalar... 89 2.5. Sürekli Denetim Sürecinde Faydalanılacak Teknolojik Yapılar... 90 2.5.1.Sürekli Finansal Raporlama Sürecinde Faydalanılacak GeniĢletilebilir ĠĢletme Raporlama Dili (XBRL)... 90 2.5.1.1. Tanımı... 91 2.5.1.2. Özellikleri ve Faydaları... 92

vii 2.5.1.3. Uygulama Alanları, ÇalıĢma ġekli ve Geleceği... 95 2.5.2. Denetim yazılımları... 100 2.5.2.1. ACL (Audit Command Language)... 101 2.5.2.1.1. Tanımı ve Özellikleri... 101 2.5.3.1.2. Uygulama ve Uygulama Alanları... 103 2.5.2.2. IDEA (Interactive Data Extraction And Analysis)... 107 2.6. Sürekli Denetim Uygulanmasındaki Anahtar Süreçler... 107 2.7.Sürekli Denetimi ĠĢletmelerin Borç Hesap kalemlerinde Uygulama Örneği... 108 III. BÖLÜM HALKA AÇIK ĠġLETMELERE (ANONĠM ORTAKLIK) GENEL BAKIġ 3.1. Kavramı ve Tanımı... 114 3.2. Anonim ġirket Türleri... 116 3.2.1. KuruluĢ ġekli Bakımından Anonim ġirket Türleri... 116 3.2.1.1.TTK da DüzenlenmiĢ Anonim ġirketler... 116 3.2.1.2.Özel Kanunla KurulmuĢ veya Hakkında Özel Kanun ÇıkartılmıĢ Anonim ġirketler... 117 3.2.1.3.Özel Kanuna ve Ġlgili Mevzuata Tabi Anonim ġirketler... 117 3.2.2. Halka Arz ġekli Bakımından Anonim ġirket Türleri... 118 3.2.2.1. Hisse Senetleri Halka Arz EdilmiĢ Olan Anonim ġirketler... 118 3.2.2.2. Hisse Senetleri Halka Arz EdilmiĢ Sayılan Anonim ġirketler... 118 3.3. Halka Açılmanın Faydaları... 119 3.4.Halka Açık ĠĢletmelerin Denetlenmesinin Gerekliliği... 120

viii IV. BÖLÜM SÜREKLĠ DENETĠMĠN UYGULANABĠLĠRLĠĞĠ SÜRECĠNDEKĠ KOġULLAR 4.1. Sürekli Denetimin Uygulanabilmesi Ġçin Gerekli KoĢullar... 122 4.2. Sürekli Denetimin BaĢarılı Olması Ġçin Gerekenler... 122 4.3. Sürekli Denetimin Uygulama Sürecindeki Engeller... 124 4.4. Sürekli Denetimde Güvence Hizmetleri Açısından Zamanlamanın Önemi... 126 4.5. Sürekli Denetimin Uygulanmasının Gerekliliği ve Denetim Sürecindeki BoĢluklar... 127 4.6. Sürekli Denetime GeçiĢ Sürecinde Gerekli KoĢullar... 129 4.6.1. Sürekli Denetimin Uygulanabilmesi Ġçin Bir ĠĢletmede Olması Gerekenler... 129 4.6.2. Sürekli Denetimin Uygulanması Sürecinde Bağımsız Denetçilerin Ġç Denetçilerin Yaptıkları ĠĢlere Duydukları Güven... 131 4.7. Sürekli Denetimin Uygulanabilirliği... 133 4.7.1. Sürekli Denetimin Teknolojik Açıdan Uygulanabilirliği... 133 4.7.2. Sürekli Denetimin Ekonomik Açıdan Uygulanabilirliği... 136 SONUÇ VE ÖNERĠLER... 141 KAYNAKÇA... 145

ix KISALTMALAR AB ABD ACL AICPA ANAO BDDK BT CAATTs CICA COBIT COSO Avrupa Birliği Amerika BirleĢik Devletleri Audit Command Language American Institute of Certified Public Accountants Australian National Audit Office Bankacılık ve Düzenleme Kurulu BiliĢim Teknolojileri Computer-Assisted Audit Techniques Canadian Institute Of Chartered Accountants Control Objectives For Information And Related Technology The Committee Of Sponsoring Organizations Of The Treadway Commission CPA EDI EFT EPDK ERP GAO HTML IASB IDEA IIA ISACA Certified Public Accountant Electronic Data Interchange Electronic Funds Transfer Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu Enterprise Resource Planning The Government Accountability Office Hyper Text Markup Language International Accounting Standards Board Interactive Data Extraction And Analysis International Internal Auditing Information Systems Audit And Control Association

x ITGI LAN NAO OAG ODBC PCAOB SEC SOX SPK SQL TTK XBRL XML WAN IT Governance Institute Local Area Network UK National Audit Office Office of the Auditor General of Canada Open Database Connectivity Public Company Accounting Oversight Board Securities And Exchange Commition Sarbanes Oxley Sermaye Piyasası Kurulu Structured Query Language Türk Ticaret Kanunu Extensible Business Reporting Language Extensible Markup Language Wide Area Network

xi ġekġller LĠSTESĠ ġekil 1. Ġç Denetim Faaliyetlerinin Kapsamı ġekil 2. Ġç Denetim Organizasyon ġeması ġekil 3. Ġç Denetim Süreci ġekil 4. GeniĢleyen Ġç Kontrol Çevresi ġekil 5. Uluslararası Ġç Denetim Mesleki Uygulama Standartları ġekil 6. Denetim Komitesinin Görevleri ġekil 7. Kontrol ve Risk Öz Değerlendirme Uygulamasının Temel Noktaları ġekil 8. Sürekli Denetimin Kapsamı ġekil 9. Ġlgili Bilgi ve Denetçi Raporu Açıklama Zamanlaması ġekil 10. Sürekli Denetim, Sürekli Ġzleme ve Sürekli Güvence iliģkisi ġekil 11. ĠĢletme Raporlama Zinciri ġekil 12. XBRL Ġle Bilgi AkıĢ Döngüsü ġekil 13. XBRL Temelli Finansal Dokümanların Web Görünümü ġekil 14. XBRL Temelli Finansal Dokümanların Notepad ile AçılmıĢ Görünümü ġekil 15-16. Örnek Bir Ticari ĠĢletmede SatıĢ ĠĢlemleri Sürecinde OluĢan Verilerle ( Fatura Sıra No, Tarih, KarĢılık, Bakiye, Gün, Miktar, Tutar ) Genel ve MüĢteri Bazlı Alt Kalemlerinin ACL Programı ile Analizi TABLOLAR LĠSTESĠ Tablo 1. Sürekli Denetim ve Geleneksel Denetim YaklaĢımlarının KarĢılaĢtırılması

1 GĠRĠġ Günümüzde bilgi teknolojilerinin hızlı değiģimi ve geliģimiyle beraber, iģletmelerin muhasebe sistemlerinde geleneksel kayıt yöntemleri yerini bilgisayarlı kayıt yöntemlerine bırakmıģtır. Bu hızlı değiģim muhasebe sistemlerinin oluģturulması, verilerin elde edilmesi ve bu verilerin denetlenmesi süreçlerini de etkilemiģtir. KüreselleĢme ile beraber iģletmelerin ticari iģlem hacimleri artıģ göstermiģ ve bununla paralel olarak muhasebe sistemlerine giren veri miktarları da artmıģtır. ĠĢletme ortakları ve diğer paydaģları iģletmenin faaliyet durumu, verimliliği, iģletmede muhtemel hile ve hataların erken tespiti açısından denetime ihtiyaç duymaktadırlar. Muhasebe sistemlerine giren yüksek miktardaki veriler iģletmelerin geleneksel yöntemlerle denetlenmesinde zaman israfına neden olup aynı zamanda iģletmelerin yönetim maliyetlerini arttırmaktadır. Artan veri miktarı hata ve hilelerin erken tespitini de zorlaģtırmaktadır. Geleneksel denetimde, iģletmelerin hazırlanan mali tablolarının doğruluğuna ve uygunluğuna iliģkin görüģ bildirmek uzun bir süreye ihtiyaç duyar. Ayrıca halka açık iģletmelerin ortaklarının ve diğer paydaģlarının, iģletmenin faaliyet durumu hakkındaki genel baģarı düzeyini bilmesi ve hata, hile açısından zarar görmesinin engellenmesi amacıyla iģletmelerin denetlenmesi zorunlu kılınmıģtır. Geleneksel denetim anlayıģının en büyük noksanlıklarından biri olarak gösterilen zaman sorunu sürekli denetimin ortaya çıkma gerekliliğini hazırlayan ve uygulama alanını geniģleten ana unsurlardan biridir. Sürekli denetim, fiziki belge olmadan gerçek zamanlı muhasebe bilgi sistemi ile oluģturulmuģ olan finansal tablolarda yer alan finansal bilgilerin doğruluğunu ve güvenirliğine iliģkin bir görüģ oluģturma amacıyla bilgisayar destekli denetim teknikleri ve analitik prosedürleri kullanarak elektronik denetim kanıtları toplamaya ve toplanan kanıtlar ile oluģan görüģü bir rapor ile bilgi kullanıcılarına sunmaya yönelik sistematik bir süreçtir. ĠĢletme üst yönetiminin aldığı kararlar ve koyduğu kurallar ile yönetmelik, yazılı emirlere ne düzeyde uyulduğunu tespit edilmesi ve varsa olumsuz geliģmelerin raporlanması sürecine de iç denetim denmektedir. ĠĢletme ortaklarının ve

2 paydaģlarının iģletme ile ilgili kararlarında hızlı hareket etmesi için etkili bir iç denetime gereksinimleri vardır fakat Ġç denetimde geleneksel denetim tekniklerinin uygulanması karar verme süreçlerini yavaģlatmaktadır. ÇalıĢmamızın Amacı; hızlı geliģen teknolojiyle beraber iģletmelerdeki muhasebe uygulamalarında geleneksel kayıt yöntemlerinin yerini bilgisayar destekli kayıt yöntemleri almıģ ve bununla paralel olarak iģletmelerin iç denetim sürecinde geleneksel denetim yöntemlerinin uygulanması iģletmeler için bir külfet oluģturmaktadır. Geleneksel denetim sürecinin aksine zaman ve maliyet açısından tasarruf sağlayan sürekli denetimin iç denetime uygulanabilirliğinin incelenmesidir. Bu amaçla çalıģmanın birinci bölümde; denetim kavramına genel olarak değinilmiģtir. Denetimin tanımı ve özellikleriyle beraber denetim türleri açıklanmıģtır. Ġç denetim standartları, denetim komiteleri ve iç denetimdeki uygulamalarındaki yeni anlayıģlardan bahsedilmiģtir. ÇalıĢmanın ikinci bölümünde; sürekli denetimin tanımı ve ortaya çıkıģ nedenleri, amacı ve kapsamına değinilmiģtir. Sürekli denetim ile Geleneksel denetim karģılaģtırılmıģ ve sürekli denetimin faydalarından bahsedilmiģtir. Sürekli denetimin paydaģları ve iliģkili kavramları incelenmiģtir. Sarbanes-Oxley Kanunu ve bu kanunla sürekli denetim iliģkisi ortaya konmaya çalıģılmıģtır. Sürekli denetim kavramının ortaya çıkmasını sağlayan biliģim teknolojileriyle olan iliģkisi incelenmiģtir. Sürekli denetimin iģletmelerin borç hesapları kalemlerinde uygulanmasına iliģkin bir örneğe yer verilmiģtir. ÇalıĢmanın üçüncü bölümünde; halka açık iģletme kavramı ve tanımına değinilmiģtir. Halka açık iģletme türlerinden olan anonim Ģirket tanımlanmıģ ve türlerinden bahsedilmiģtir. ĠĢletmelerin halka açılmasının faydaları ve denetlenmesinin gerekliliği konusu ele alınmıģtır. ÇalıĢmanın dördüncü bölümünde; sürekli denetimin uygulanabilirliği ve baģarısı için gerekli olan koģullar ile uygulanma sürecindeki engeller incelenmiģtir. Sürekli denetimin uygulanmasının gerekliliği ve denetim sürecindeki boģluklara

3 değinilmiģtir. Son olarak da sürekli denetimin uygulanabilirliği için gerekli olan koģullar ortaya konmaya çalıģılmıģtır. ÇalıĢmanın son bölümünde ise; sonuç ve öneriler bulunmaktadır. a. Problem GeliĢen teknoloji, muhasebe sistemlerinin geleneksel kayıt yöntemlerinden bilgisayar destekli kayıt sitemlerine geçiģini mümkün kılmıģtır.muhasebe sistemlerine veri giriģlerinin artması, iģletmelerin geleneksel denetim teknikleriyle denetlenmesini zorlaģtırmaktadır. Halka açık iģletmelerin ortaklarının ve diğer paydaģlarının hata ve hile risklerine karģı korunması amacıyla iģletmelere denetim zorunlu hale getirilmiģtir. ĠĢletmelerin muhasebe sistemlerine giren veri miktarının artıģıyla beraber iģletmelerdeki olası hata ve hile risk düzeyleri de artmıģtır. Artan risk düzeylerine geleneksel denetim uygulamalarının yeterli etkiyi gösterememesi, sürekli denetim olgusunu ortaya çıkarmıģtır. Sürekli denetim, bilgisayar destekli denetim teknikleri ve analitik prosedürler kullanılarak elektronik denetim kanıtlarının toplanması ve bu kanıtlar ile oluģan görüģü bir rapor halinde sunulması süreçlerinden oluģmaktadır. Sürekli denetim, geleneksel denetimin aksine gerek zaman gerek de maliyet açısından iģletmelere tasarruf sağlamaktadır. Ayrıca sürekli denetimde fiziki belge ihtiyacı olmadan gerçek zamanlı muhasebe bilgi sistemi ile oluģturulmuģ finansal bilgilerden yararlanılmaktadır. Halka açık iģletmelerde zorunlu kılınan bağımsız denetimle beraber iģletmelerde iç denetim yapıları oluģturulmaya baģlanmıģtır. Ġç denetim, hem iģletmelerin bağımsız denetim süreçlerinin hızlı iģlemesi hem de iģletme yönetimlerinin belirlediği kıstas ve hukuki uygulamalara uyum sağlayıp sağlamamasının tespiti açısından gereklidir. Ġç denetim sürecinde riskli alanların belirlenmesi ve kontrol güvencesinin sağlanması noktasında gerçek zamanlı ve daha güvenilir bilgi edinme ihtiyacı, iç denetçilere sürekli denetim teori ve uygulamaları konusuna teģvik etmiģtir. ĠĢletmeler; hata ve hilelerin gerçek zamanlı olarak tespit edilmesi ve kuruluģ çapında güçlü bir iç kontrol ortamının oluģturulması için sürekli denetim süreçlerini

4 etkin bir Ģekilde iģletmek zorundadırlar. Bu sayede iģletme ve kurumların karlılık sonuçlarının iyileģmesi desteklenecektir. Etkin bir Ģekilde oluģturulmuģ iç denetim birimi, kurumdaki yönetim bilgi bütünlüğünün sağlanmasında güvence sağlayacaktır. Sürekli denetimin iç denetime uygulanması, iģletmelerin denetim süreçlerinde hem zaman hem de maliyet tasarrufu sağlayabilecektir; fakat sürekli denetimin uygulanabilmesi mevcut Ģartlar göz önüne alındığında yüksek miktarda bir altyapı yatırımı gerektirecektir. Ayrıca sürekli denetimin uygulanabilmesi noktasında hem teknolojik hem de ekonomik açıdan önünde engeller bulunmaktadır. b. Amaç GeliĢen teknolojiyle paralel olarak iģletmelerdeki geleneksel muhasebe uygulamaları yerini bilgisayarlı sistemlere bırakmıģtır. Geleneksel denetim tekniklerinin yetersizliği ve teknolojik geliģmeyle beraber sürekli denetim olgusu ortaya çıkmıģtır.bu amaçla halka açık iģletmelerin iç denetim yapılarına sürekli denetimin uygulanıp uygulanamayacağı incelenecektir. c. Önem Sürekli denetimin iç denetime uygulanabilirliği maliyet ve teknoloji açısından mümkün olursa, günümüzde kullanılan geleneksel denetim tekniklerinin yerini alabilecektir. Hem anlık denetim raporları oluģturulabilecek hem de iģletmelerin denetim uygulamalarında para ve zaman tasarrufu sağlanabilecektir. ĠĢletme ortakları ve diğer paydaģlar, iģletmelerin faaliyetleri konusunda anlık bilgiye ulaģıp, ayrıca hata ve risklerin erken tespiti Ģansına eriģebileceklerdir. d. Sayıltılar Sürekli denetim ile ilgili bazı araģtırmalar mevcuttur. Sürekli denetim iç denetime uygulandığında, denetim süreçlerinde hem zaman hem de maliyet açısından olumlu sonuçlar vermektedir. Ayrıca iģletme ortakları ve diğer paydaģların, iģletme faaliyetlerinin durumları hakkında anlık bilgiye ulaģması sağlanıp; faaliyet sürecindeki hata ve hileler erken tespit ile önlenmektedir. Bu

5 açıdan halka açık iģletmeler, iç denetim birimlerinde e-devlet uygulamalarının yaygınlaģmasıyla beraber sürekli denetimin uygulamalarına geçiģe baģlamalıdırlar. e-sınırlılıklar Konu ile ilgili Türkçe kaynak yetersizliği sınırlılıkları oluģturacaktır. f-tanımlar Sürekli Denetim; fiziki belge olmadan gerçek zamanlı muhasebe bilgi sistemi ile üretilmiģ olan finansal tablolarda yer alan finansal bilgilerin doğruluğuna ve güvenilirliğine iliģkin bir görüģ oluģturma amacıyla bilgisayar destekli denetim tekniklerini ve analitik prosedürleri kullanarak elektronik denetim kanıtlarını toplamaya ve toplanan kanıtlar ile oluģan görüģü bir rapor ile bilgi kullanıcılarına sunmaya yönelik sistematik bir süreçtir. ARAġTIRMA YÖNTEMĠ a. AraĢtırma Modeli Tez gözden geçirme ve inceleme çalıģması biçiminde yapılacaktır.konu ile ilgili Türkçe ve Ġngilizce literatür taranacaktır. b. Evren ve Örnekleme Sürekli denetimin uygulanabilirliği açısından gereklilikler ve uygulamasının önündeki engeller incelenmiģtir.bu amaçla sürekli denetimin uygulanabilirliği belirlenmeye çalıģılmıģtır. c. Verilerin Toplanması Konu ile ilgili kitaplar, tezler, dergiler, web siteleri, makaleler, resmi kaynaklar değerlendirilecektir. d. Verilerin Çözümü ve Yorumlanması Tez ile ilgili olarak toplanan kaynaklar incelenerek tez içinde ilgili bölümlere alınacaktır.

6 I.BÖLÜM DENETĠM VE ĠÇ DENETĠM ĠLE ĠLGĠLĠ TEMEL KAVRAMLAR 1.1. DENETĠM KAVRAMI Denetim, iktisadi faaliyet ve olaylarla ilgili iddiaların önceden saptanmıģ ölçütlere uygunluk derecesini araģtırmak ve sonuçları ilgi duyanlara bildirmek amacıyla tarafsızca kanıt toplayan ve bu kanıtları değerleyen sistematik bir süreçtir. Denetim uygulamasın da bir uzman bağımsız denetçi tarafından yapılması gerekir. ÇalıĢmanın konusu oluģturan iç denetim öncesinde denetimin tanımı, türleri, özellikleri ve diğer benzer kavramlar hakkında bilgi verilmesi gerekmektedir. 1.1.1. Denetim Tanımı Ve Özellikleri Denetim Auditing ekonomik olaylarla ilgili iddiaların önceden saptanmıģ ölçütlere göre uygunluk derecesini araģtırmak ve ilgililere sonuçlarını iletmek amacıyla tarafsız Ģekilde kanıt toplama, bu kanıtları değerlendirme ve sonucunu aktarma sürecidir. 1 Denetim kelimesinin anlamının kökenine inecek olursak latincede audire fiilinin karģılığı olarak iģitmek, dikkatlice dinlemek, anlamak anlamı çıkmaktadır. 2 Tanımlardan da anlaģılacağı gibi denetimi özelliklerini baģlıklar altında özetleyebiliriz. 3 -Denetim Bir süreçtir - Denetim çeģitli evrelerden oluģmaktadır ve evrelerin baģlangıcından sonuna kadar belli plan dahilinde yürütülür. -ĠĢletmedeki Ġktisadi ve Olaylara ĠliĢkin iddialar -ĠĢletmenin iktisadi faaliyetleri sürecinde hazırlanan raporlar ve beyanlar iddia niteliğindedir. Bu rapor ve beyanlar firmayla iliģkili menfaat gruplarına sunulur. Denetim bu iddiaların doğruluğunu ve güvenirliğini inceler ve sonuca bağlar. 1 Yrd.Doç. Dr. Faruk Güçlü,Muhasebe Denetim Ġlkeler ve Teknikler,Detay Yayıncılık,Ankara,2011 2 Prof.Dr.Seval KardeĢ Selimoğlu, Prof. Dr. ġaban Uzay,Muhasebe Denetimi,s.1,Gazi Kitabevi, 2011 3 Prof. Dr. Hasan Kaval, Uluslararası Finansal Raporlama Standartları(IFRS/IAS)Uygulama Örnekleri Ġle Muhasebe Denetimi,s.3-4,Gazi Kitabevi, 2005

7 -Önceden SaptanmıĢ Ölçütler Dahilinde inceleme - Denetçi iģletmenin iddiası niteliğindeki rapor ve beyanları önceden saptanmıģ ölçütler dahilinde kanunlar, antlaģmalar, yönetimin belirlediği hedefler, Genel kabul görmüģ muhasebe sistemleri, bütçe, Vergi Denetimi için Vergi Mevzuatı, Kamu Denetimi için SayıĢtay Mevzuatı vs. inceler..4 Halka açık iģletmeler açısından da SPK, BDDK, EPDK vb. kurumlar tarafından belirlenmiģ standartlar dahilinde iģletmenin iddiaların bu ölçütlere uygunluğunu inceler. -Tarafsız Ģekilde kanıt toplama ve değerlendirme süreci - Denetçi iģletmelerin iddialarının doğruluğunu araģtırmak için iģletme ve iliģkili kiģiler hakkında yeterli miktarda nitelikli kanıt toplamalıdır. -Ġlgili Tarafa Bildirme - Denetçi ĠĢletmeyle iģ yapan ve iģletmeyle iliģkili diğer taraflara iģletmenin iddiaları hakkında yaptığı incelemelerin sonucu bir rapor halinde sunar. Bu süreç denetimin son aģamasıdır. 1.1.2. Denetim Türleri Denetim türlerini amaçlarına göre denetim, yapılıģ zamanına göre, denetçi statüsüne göre olmak üzere üç baģlık altında inceleyeceğiz. 1.1.2.1. Amaçlarına Göre Denetim Amaçlarına göre denetimi üç baģlık altında inceleyeceğiz. Mali Tablolar Denetimi Uygunluk Denetimi Faaliyet Denetimi 4 Prof. Dr. Yurdakul Çaldağ, Denetim ve Raporlama Finansal Tablolar ve Analiz Teknikleri, s.37, Gazi Kitabevi, 2007

8 1.1.2.1.1. Mali Tabloların Denetimi Muhasebe sürecinde iģletme ilgili finansal bilgilerin tanımlanması, kaydedilmesi, sınıflandırılması özetlenmesi muhasebenin öncelikli iģlevini oluģturmaktadır. Bu süreç sonunda çıktılar elde edilir. Bu finansal bilgilerin çıktısı olarak elde edilen temel finansal tablolar; bilanço, gelir tablosu, nakit akım, özkaynak değiģim tablosudur. 5 Bunlara ilave olarak ek mali tablolar; satıģların maliyeti tablosu, kar dağıtım tablosu, nakit akım tablosu, fon akım tablosu, öz sermaye değiģim tablosudur. Bu ek mali tabloları da hissesi borsada iģlem gören halka açık iģletmeler, aracı kurumlar, aktif ve pasif hesapları her yıl ilan edilen miktarı geçen ve çalıģan sayısı 50 yi geçen iģletmeler düzenlemek zorundadır.6 Bur da mali tablolarının denetimindeki amaç finansal tabloların ve buna ilave ek mali tabloların önceden belirlenmiģ yasal mevzuat, muhasebe standartlarına ve genel kabul görmüģ muhasebe ilkelerine uygun olarak finansal iģletmelerin gerçek durumunu yansıtıp yansıtmadığı hakkında bir görüģ elde etmek ve bu tabloların güvenilirliğini sağlamaktır. Yukarıdaki tanımdan da anlaģılacağı üzeri finansal tablo denetimi bir karģılaģtırma sürecinden oluģmaktadır. Finansal tabloların denetimi: iģletme yönetiminin hazırladığı finansal tablolardaki bilgilerin doğruluğu iddiasına karģılık denetçinin bu finansal tabloları elde ettiği kayıt, belge ve kanıtlar doğrultusunda önceden belirlenmiģ yasal mevzuat, muhasebe standartları ve genel kabul görmüģ ilkeleri açısından doğruluğunu incelemesi ve bu incelemeler sonucunda elde ettiği görüģü bir rapora bağlaması ve iģletmenin iliģkili taraflarına bu raporu sunması süreçlerinin toplamıdır. 7 5 Prof. Dr. Melih Erdoğan, Denetim Kavramsal ve Teknolojik Yapı, s.3, Maliye ve Hukuk Yayınları, 2006 6 Güçlü, a.g.m., s.47 7 Adem Dursun, Finansal Tabloların Denetiminde Alternatif Bir YaklaĢım:Finansal Tabloların Sigorta Ettirilmesi Modeli, http://edergi.atauni.edu.tr/index.php/sbed/article/viewfile/240/235,(09.02.2013)

9 1.1.2.1.2. Uygunluk Denetimi Uygunluk denetimi iģletmelerin faaliyetlerinin ve finansal iģlemlerinin iģletme yönetimi, yasama organı ve diğer yetkili kiģi veya kuruluģlar tarafından belirlenmiģ mevzuat, kural ve yöntemlere uygunluğunun incelenmesi sürecidir. Örneğin uygunluk denetimi bir iģletmenin yönetimi tarafından sunulan iģletmenin finansal tablolarının veya muhasebe bilgilerinin doğruluğu iddiasına karģılık belirli bir otorite tarafından konulmuģ kurallara uygunluğunun incelenmesi iģlemidir. 8 Diğer bir tanıma göre uygunluk denetimi; örgütün veya kurumun mali iģlemlerinin veya diğer faaliyetlerinin önceden belirlenmiģ kurallar, yöntemler ve mevzuata uygun olup olmadığını belirlemek amacıyla incelenmesi sürecidir. 9 Bu tür denetimler iç denetçiler ile kamu denetçileri tarafından yürütülür 10 Örneğin; iģletme kasada nakit olarak bir miktar para bulundurmayı kural olarak benimsemiģ olabilir. Amacı da günlük gereksinim dıģındaki parayı bankayı yatırmak ve hırsızlık veya dolandırıcılık risklerini minimum düzeye indirmektir. ĠĢletme tarafından konulmuģ bu veya bunun gibi kurallara uyulup uyulmadığının denetçi tarafından incelenmesi uygunluk denetimine örnek olarak verilebilir. 11 8 ĠSMMMO, DenetimTürleri, s.41, http://archive.ismmmo.org.tr/docs/yayinlar/kitaplar/130/2%20denetim%20turleri.pdf, 09.02.2013 9 Boğaziçi Üniversitesi Ġç Denetim Birimi, http://www.icdenetim.boun.edu.tr, 09.02.2013 10 Mehmet Bakır, Denetim ve Meslek Hukuku, Murthan Yayınevi, 2012, s.15 11 Edoğan, a.g.e, s.5

10 1.1.2.1.3. Faaliyet Denetimi Faaliyet denetimi, genel olarak iģletmenin yönetiminin performansını, iģletmenin iģ akıģ sürecini ve organizasyon yapısını tespit etmeye yönelik bir inceleme faaliyetidir. 12 Faaliyet denetiminin geniģ bir tanımı da Ģöyledir. Faaliyet denetimi, bir örgütün işletme fonksiyonları, mali kontroller ve destekleme sistemleri dahil bütün yönlerini kapsayan bağımsız bir incelemedir. Faaliyet denetimi bir örgütün bütün veya belirli faaliyetlerinin özellikli hedeflere göre sistematik incelenmesidir. Faaliyet denetçisinin genel amacı; kanun ve kurallara uygunluğun, mali raporlamanın güvenilirliğinin ve faaliyetlerin etkenliği ve etkinliğine ilişkin iç kontrollerin kalitesini değerlemektir 13 Muhasebe litaritüründe ise yönetim denetimi, etkinlik denetimi, performans denetimi, ekonomiklik denetimi, verimlilik denetimi, iktisadilik denetimi gibi kavramlarla adlandırılmaktadır. 14 Burda iģletmenin pazarlama, finans, satınalma, ürün geliģtirme ve insan kaynakları departmanlarının iģletmenin belirlediği politika ve kurallara ne derece uygun davrandığının incelenmesi, faaliyet denetiminin ana konusunu oluģturmaktadır. Ayrıca küresel birimler (örn: bölümler, giriģimler), kiģiye özgü konular (örn: teģvik primi, emeklilik planı), proje yönetimi ile ilgili iç ve dıģ projeler değerlendirmeleri, sözleģmeler ve proje içerikleri, tüm risk yönetimi süreçleri, kurulan örgütsel birimler ve projeler arasındaki bilgi yönetimi giriģimleri faaliyet denetiminin diğer inceleme alanlarıdır. 15 12 ĠSMMMO, a.g.m., s.40 13 Doç. Dr. ġaban Uzay, Faaliyet Denetimine Genel BakıĢ, s.2, http://iibf.erciyes.edu.tr/akademik_eski/suzay/suzay_faaliyet_denetimi.pdf, (09.02.2013) 14 Prof. Dr. Vecdi Can-Doç. Dr. Süleyman Uyar, ĠĢletmelerde Faaliyet Denetimi, Nobel Yayınevi, 2010, s.10 15 Henning Kagermann v. dğr., Internal Audit Handbook, Springer, 2008, s.123-124

11 ĠĢletmenin finansal performansı yanısıra faaliyetlerinin verimli ve etkin bir Ģekilde yürütülmesinin ve geliģme potansiyelinin faaliyet denetimi aracılığıyla incelenmesi sadece iģletme sahip ve yöneticilerinin menfaatini gözetmekle kalmaz; aynı zamanda yatırımcıların da Ģirketin genel durumu ve performansı açısından sağlıklı değerlendirme yapabilmesine olanak tanır. Bu sayede iģletmenin güçlü ve zayıf yönleri, karģılaģabileceği tehditler ve fırsatlar önceden belirlenebilir ve değerlendirme yapılabilir. 16 Faaliyet denetimi, iç denetiminin doğal olarak geliģmiģ bir uzantısıdır. Faaliyet denetimi iç denetimden daha kapsamlıdır; faaliyet denetimi finansal tablo denetimi ve uygunluk denetiminden de daha zordur. BaĢlıca zorluk da faaliyetlerin verimliliğinin ve etkinliğinin nesnel olarak saptanamamasıdır. Bu açıdan denetçi mevcut baģarının doğrudan ölçülüp raporlanmasını değil; bu baģarının iyileģtirilmesi ve ile ilgili öneri ve tavsiyelerde bulunma yolunu seçer. 17 1.1.2.2. YapılıĢ Zamanına Göre Denetim üzere üçe ayrılır. YapılıĢ zamanına göre denetim, yılsonu, ara ve özel dönem denetimi olmak 1.1.2.2.1. Yılsonu Denetimi Yılsonu denetimi iģletme faaliyetlerinin hesap dönemi sona erdikten sonra denetlenmesi sürecidir. Bu denetim türü son denetim veya esas denetim olarak da adlandırılabilmektedir. 18 Bu denetimde denetim çalıģmalarına hesap dönemi kapatılmadan baģlanılmakla beraber ağırlıklı olarak hesap dönemi sonunda yapılmaktadır. 16 Doç. Dr. Süleyman Uyar, FaaliyetDenetimi, http://www.muhasebetr.com/yazarlarimiz/suleyman/017/ (09.02.2013) 17 Prof. Dr. Ersin Güredin, Denetim, Beta Yayınevi, 2000, s.15-16 18 Bakır, a.g.e., s.17