Kýrsal Belediyelerde Evsel Katý Atýklarýn Geri Kazanýmý ve Ekonomik Analizi: Mustafakemalpaþa Ýlçesi/Bursa Örneði 17, 65, 45-51 2007 Mehmet ÞEN, Kadir KESTÝOÐLU Uludað Üniversitesi Mühendislik Mimarlýk Fakültesi Çevre Mühendisliði Bölümü 16059 Görükle-BURSA Özet Katý atýklarýn hem üretim miktarý hem de ekonomik maliyetini azaltmak geri kazaným projeleri ile mümkündür. Bu çalýþmada Bursa'nýn Mustafakemalpaþa Ýlçesinde dört mevsim boyunca yüksek, orta ve düþük gelirli hane halkýndan kaynaklanan katý atýklarýn fiziksel analizi ve karakterizasyonu yapýlmýþ ve geri kazaným oranlarý belirlenmiþtir. Örnekler kaynakta ayýrma yöntemi ile toplanmýþtýr. Ýlçede kiþi baþýna oluþan katý atýk miktarý 0,76 kg/gün, atýk yoðunluðu 0,4 ton/m3 ve geri kazaným oraný %22 olarak tespit edilmiþtir. Geri kazanýlabilir katý atýk bileþenlerinin aðýrlýk cinsinden yüzde daðýlým oranlarý %43 kaðýt/karton, %27 plastik, %12 cam, %4 metal, %3 lamine karton, %8 tekstil ve %3 ahþapdýr. Plastik bileþeni %11 naylon, %8 PET, %5 PE, %1 PS ve %1 PP içermektedir. Yapýlan geri kazaným fayda-maliyet analizi sonucunda net kar 123,83 YTL/ton.atýk olarak hesaplanmýþtýr. Yapýlacak katý atýk geri kazaným tesisinin 15 ayda kendini amorti edeceði belirlenmiþtir. Anahtar Kelimeler: Ekonomik analiz, evsel katý atýk, hane halký, geri kazaným. Recycling and Economical Analysis of Domestic Solid Waste in Rural Municipalities: A Case Study from Mustafakemalpaþa/Bursa Abstract It is possible to reduce the amount of the solid waste produced and its economical cost by conducting recycling projects. In this study, physical analysis and characterization of the solid wastes originated from the high, medium, and low income group households in Mustafakemalpasa district municipality, in Bursa were undertaken, and the recycling rates were determined. The samples were collected by applying the "separation at source" method. The solid waste amount per person in the district, the waste density, and the recycling ratio were determined as 0,76 kg/day, 0,4 ton/m3, and 22%, respectively. The gravimetric composition of the recyclable solid waste was found as 43% paper/cardboard, 27% plastic, 12% glass, 4% metal, 3% pasteboard, 8% textile, and 3% wood. The 27% plastic component was found to be composed of 11% Nylon, 8% PET, 5% PE, 1% PS, and 1% PP. As a result of the cost-benefit analysis, the net income was calculated as 123,83 YTL/ton. It was seen that the solid waste recycling plant that would be established would amortize its capital investment within 15 months. Keywords: Domestic solid waste, economical analysis, household, recycling. GÝRÝÞ Birçok ülkede çevre politikalarýnýn hedefi atýklarý geri kazanmaktýr. Geri Kazaným, katý atýk bileþenlerinin deðerlendirilebilir maddelerini birincil veya ikincil hammadde olarak endüstride tekrar kullanýlmasýný saðlayan sistemdir. Sistemin temelinde katý atýklarýn özellikleri ve oluþum miktarlarý, bölgenin coðrafi konumu, iklimsel ve mevsimler deðiþimler, bölgenin ekonomisi, bölge halkýnýn yaþam standardý ve alýþkanlýklarý, bölge halkýnýn geri kazaným ve tekrar kullaným alýþkanlýklarý, bölgede bulunan iþ yeri, sanayi ve kamu kuruluþlarýnýn türleri ve sayýlarý, bölge yönetiminin teknik kapasitesi, katý atýk biriktirme, toplama ve uzaklaþtýrma sistemleri, konuya iliþkin mevcut yasal düzenlemeler yer almaktadýr (Rushbrook ve Pugh 1999, Yý ve ark.1999). Bu sistemin en önemli parametresi geri kazaným planýna katýlma oraný ve plana göre geri dönüþen madde miktarlarýdýr. Geri kazaným sistemi sürdürülebilir atýk yönteminde kaynakta ayýrma ve ayrý toplama ile saðlanmaktadýr (Petersen ve Berg, 2004). Ayrýca sistemin uygulanacak bölgelerde sosyo-ekonomik durum ve hanehalký alýþkanlýklarýný tespit etmek için hanehalký anketi yapýlmalýdýr (Vencatasawmy ve ark. 2000). Geliþmiþ ve geliþmekte olan ülkelerde geri kazaným projeleri uygulanmaktadýr. Tilman ve Sandhu (1998)'ya göre bu projeler çok cazip olmasýna raðmen, baþarýya ulaþmak için birçok politik, sosyal ve ekonomik faktörler içermektedir. Yürütülecek geri kazaným sistemleri için, kararlý bir hükümet, belediye ve özel kuruluþlarýn finansal desteði, maksimum toplama ve geri dönüþüm, pazar No: 65, 2007 45
M. ÞEN, K. KESTÝOÐLU geliþtirilmesi ve promosyon, eðitim ve bilgilendirme çalýþmalarý gerekmektedir. Ancak bu projeler kapsamýnda yapýlan ayrýþtýrma tesisleri ülkemizde verimli olarak çalýþmamaktadýr. Tesislerin verimli çalýþmasýný etkileyen etmenler, deðerlendirilebilen geri kazanýlabilir atýk miktarlarýnýn yetersiz olmasý, sokak toplayýcýlarýnýn etkileri, tesis kapasitesinin yüksek seçilmesi, toplama iþleminin saðlýklý yapýlamamasý vb. Bu çalýþmada evsel katý atýk geri kazaným sisteminin ekonomik olup-olmadýðý incelenmiþ, bu kapsamda Mustafakemalpaþa ilçesinin atýklarýnýn karakterizasyonu ve deðerlendirilebilen geri kazanýlabilir atýk miktarlarý ve bileþenleri tespit edilmiþtir. Bu veriler doðrultusunda ilçede hanehalký katý atýk geri kazaným sistemi uygulamasýnýn ekonomik olup-olmadýðý araþtýrýlmýþtýr. Mustafakemalpaþa Ýlçesi /Bursa Mustafakemalpaþa ilçesi, Türkiye'nin Güney Marmara bölgesinde Bursa ilinin batýsýnda, 1472 km 2 'lik alanda yer almaktadýr. Ýlçenin iklimi Batý Ege iklim özelliðindedir. Yaz aylarýnýn sýcaklýk ortalamasý 29,6 o C, kýþ aylarýnýn ise 12 o C'dir. Yýllýk yaðýþ miktarý 683,7 mm olan Mustafakemalpaþa'da rasat deðerlerine göre nispi nem yýllýk ortalamasý %83'dür. Yýllýk nispi nem ortalamasý kýþ aylarýnda %70'ler, yaz aylarýnda ise %65'ler seviyesindedir. Ülke genelinde yýllýk nüfus artýþý %1,1 olurken, Bursa'da il genelinde %2,1, Mustafakemalpaþa ilçesinde ise %2,0 olmuþtur. Mustafakemalpaþa Belediyesi 18 mahalleden oluþmakta, 15163 konutta 48427 kiþi yaþamaktadýr. Ýlçedeki insanlar geleneklere baðlý yaþam sürerken, nüfus artýþý ve tüketime paralel olarak ilçenin kentsel normlar kazanmasýnda yarar saðlamýþlardýr. Beldede katý atýklar genelde, orta ve üst gelir düzeyinde, çöp torbalarýnda biriktirilip konteynýra atýlmaktadýr. Düþük gelir düzeyine sahip olanlarýn oturduðu mahallelerde ise düzensiz bir þekilde çeþitli çöp bidonlarýnda poþetsiz olarak biriktirilmektedir (Aldan 2001). Belediye sýnýrlarý içindeki tüm mahallelerden oluþan katý atýklar her gün toplanmaktadýr. Ancak ana caddelerdeki çöpler gece tekrar alýnmaktadýr. Kýþ aylarýnda, kaloriferli evlerin yoðun olduðu mahallelerde küller ayrý bir araçla özel temizlik firmasý tarafýndan haftada 6 gün, belediyeye ait bir kamyon ile de Cumartesi günleri toplanmaktadýr. Haftada bir gün (Perþembe günü) pazar kurulmakta, buradaki atýklar gece toplanmaktadýr (Anonymous 2002a). Belediyenin geri kazaným çalýþmasý bulunmamaktadýr. Geri 46 kazanýlabilen maddelerin çoðu konteynýrlardan sokak toplayýcýlarý tarafýndan alýnmaktadýr. MATERYAL VE METOT Hanehalkýnýn gelir düzeyini, geri kazaným alýþkanlýklarýný ve sosyo-ekonomik durumunu tespit etmek amacýyla anket çalýþmasý uygulanmýþtýr. Anket, hane halkýnýn gelir seviyeleri, harcama miktarlarý, kiþi sayýsý, öðrenim durumlarý, hanenin ýsýnma sistemi ve kiþilerin alýþkanlýklarý ile ilgili sorularý içermektedir. Hanehalkýndan kaynaklanan katý atýklarýn fiziksel analizi için, her eve üç deðiþik renkte çöp poþeti; ýslak katý atýklar (her türlü sebze, meyve ve yemek atýklarý vb.) için kýrmýzý renkli poþet, kuru katý atýklar (kâðýt, karton, plastik, metal, cam gibi atýklar ile kumaþ parçalarý, tahta parçalarý, vb.) için mavi renkli poþet, kül ve cüruflar(soðutulduktan sonra) için siyah renkli poþet daðýtýlmýþtýr. Newenhouse ve Schmit (2000)'in yaptýklarý çalýþmalara benzer bir þekilde, numuneler konutlardan bir yýlda dört mevsim süresince birer hafta boyunca her gün, sabah 07:00-09:00 saatleri arasýnda kaynaðýnda ayrý toplama yöntemi ile toplanmýþtýr. Her gün hane de kaç kiþinin bulunduðu belirlenmiþtir. Kiþi baþýna oluþan çöp miktarýnýn belirlenebilmesi amacýyla numuneler ayrý ayrý çöp aðýrlýðý 1 gr ile10 kg arasý tartým yapabilen terazide tartýlmýþtýr ve yoðunluk 1 m 3 'lük ölçü kabýnda tespit edilmiþtir. Gelir gruplarýna ve poþet rengine göre örnekler ayrýlmýþ, poþet ayrý ayrý tartýlmýþ ve her bir gelir grubundaki hanelerin mavi poþetlerinin madde grubu analizleri tek tek ayýrma masasýnda (1,5m geniþlik x 2,5 m uzunluk ve 50 mm ile 10 mm'lik elekler iki katlý ) yapýlmýþtýr (Rushbrook ve Pugh 1999, Kocasoy 1994). Ayrýca, gelir gruplarýna göre ayrýlmýþ örneklerdeki tüm poþetler 50 mm'lik ve 10 mm'lik eleklerden geçirilmiþ, her bir bileþen tartýlmýþ ve bileþen miktarlarý kayýt formlarýna yazýlmýþtýr. Bu bilgilerden her bir bileþenin aðýrlýkça % daðýlýmlarý hesaplanmýþtýr. BULGULAR Yapýlan anket çalýþmasý sonucunda bölge halkýnda geri kazaným alýþkanlýðý bulunmadýðý görülmüþtür. Ýlçe merkezinin nüfusu 48518 kiþidir. Ýlçedeki hanehalký gelir düzeyi yüksek gelirli %22, orta gelirli %50 ve düþük gelirli hane halký %28'dir. Ýlçedeki hanehalký katý atýklarýn, %65'i sebze ve çürüyebilen maddeler, %22'si geri kazanýlabilen katý atýklar ve %13'ü kül ve cüruf atýklarýdýr. Hane- No: 65, 2007
Kýrsal Belediyelerde Evsel Katý Atýklarýn Geri Kazanýmý... halkýnda oluþan katý atýk miktarý 0,76 kg/kiþi.gün olup gelir düzeylerine göre, yüksek gelirli hanehalkýnda 0,685 kg/kiþi.gün, orta gelirli hane halkýnda 0,715 kg/kiþi.gün, düþük gelirli hane halkýnda 0,88 kg/kiþi.gün'dür. Mustafakemalpaþa Ýlçesi toplam katý atýk miktarý, 36611,6 kg/gün ve atýk yoðunluðu 0,4 ton/m 3 olarak bulunmuþtur. Hanehalký geri kazanýlabilen katý atýklarýn oraný %22'dir. Gelir seviyelerine göre geri kazaným yüzdeleri, yüksek gelirli hane halký için %25,18, orta gelirli hane halký için %21,12, düþük gelirli hane halký için %19,99'dur. Bu atýklarýn %43'ü kâðýt/karton, %27'si plastik, %12'si cam, %8'i tekstil, %4'ü metal, %3'ü lamine karton ve ahþap'týr. Ayrýca plastik atýklarýnýn, %11'i Naylon, %8'i PET, %5'i PE, %1'i PS ve %1'i PP'dir. En fazla geri kazanýlabilen atýk kaðýt ve karton, en az ahþap ve lamine karton'dur. Mustafakemalpaþa Ýlçesi hanehalkýndan kaynaklanan katý atýklarýn kaynakta ayýrma yöntemiyle toplanarak geri kazanýlabilir katý atýk miktarý; yüksek gelirli hanelerde 2028,4 kg/gün, orta gelirli hanelerde 3866,2 kg/gün, düþük gelirli hanelerde 2049,3 kg/gün ve toplam geri kazanýlabilir katý atýk miktarý 7943,9 kg/gün'dür (48518 kiþi için). Yapýlan çalýþmalar sonucunda %20-25 (geri kazaným projesine katýlma payý %70-75 ve atýk toplama sýrasýnda %5-10) kayýp oluþtuðu tespit edilmiþtir. Bu katýlma ve toplama kaybýný, hane önüne konulan özellikle mavi poþetlerin baþka kimseler (Sokak toplayýcýlar vb.) tarafýndan toplanmasý veya farklý bir þekilde ortadan kaybolmasý, seçilen hanelerin beþte birinin yapýlan çalýþmaya katýlacaðýný beyan etmelerine raðmen katýlmamalarý, tarafýmýzdan verilen poþetlerin geri toplanamamasý vb. oluþturur. Bu kayýplar dikkate alýnarak (%25 olarak), hanehalký geri kazanýlabilir katý atýk miktarý 5957,9 kg/gün olarak belirlenmiþtir. Mustafakemalpaþa ilçesinde kapýdan kapýya toplama yöntemi ile bir toplama aracý günde yaklaþýk olarak 115 km yol yapacaðý tespit edilmiþ ve toplama maliyeti hesaplamalarýnda bu deðer üzerinden taþýma maliyeti çýkarýlmýþtýr. Mustafakemalpaþa ilçesinde geri kazanýlabilen katý atýklarýn toplama maliyeti 26,6 YTL/ton atýktýr (Tablo 1). TARTIÞMA Toplam katý atýklar içinde yiyecek atýklarý %40-85, geri kazanýlabilen katý atýklar %5-60 ve kül, toz vb atýklar %0-10 arasýndadýr(tchobanoglous ve ark.1993). Türkiye'de evsel katý atýklarýn %68,87'si Tablo 1. Geri kazanýlabilen katý atýklarýn toplama maliyetleri. organik ve ýslak katý atýklar, %14,09'u geri kazanýlabilen katý atýklar ve %17,04'ü kül ve cüruf atýklarýdýr(metin ve ark. 2003). Mustafakemalpaþa ilçesi evsel katý atýklarýn, %65'i sebze ve çürüyebilen maddeler, %22'si geri kazanýlabilen katý atýklar ve %13'ü kül ve cüruf atýklarýdýr (Þekil 1). Ýlçenin atýk karakterizasyonu Türkiye ortalamasýna göre geri kazaným oraný açýsýndan yüksektir. Mustafakemalpaþa ilçesinde kaynakta yapýlan fiziksel analiz sonuçlarýna göre oluþan katý atýk miktarý 0,76 kg/kiþi.gün, hanelerin gelir düzeylerine göre oluþan katý atýk miktarý yüksek gelirli hanelerde 0,685 kg/kiþi.gün, orta gelirli hanelerde 0,715 kg/kiþi.gün, düþük gelirli hanelerde ise 0,88 kg/kiþi.gün'dür. Üretilen katý atýk miktarý açýsýndan, yüksek gelirli ve orta gelirli haneler arasýnda istatistiksel T testi yöntemine göre bir fark yoktur(p>0,05), ancak yüksek ve orta gelirli hanelerde daha az, düþük gelirli hanelerde daha fazla katý atýk miktarý oluþmaktadýr (P<0,05). Ýlkbahar ve sonbahar mevsimlerinde oluþan katý atýk miktarý arasýnda bir fark tespit edilememiþtir(p>0,05). Kýþ- Ýlkbahar, Kýþ-Yaz, Kýþ-Sonbahar, Ýlkbahar-Yaz ve Yaz- Sonbahar mevsimleri arasýnda uygulanan T testi sonuçlarýna göre üretilen katý atýk miktarlarý arasýnda büyük farklar vardýr(p<0,05). Þekil 2'de mevsimlere ve gelir seviyesine göre kiþi baþýna atýk üretimi verilmiþtir. Türkiye'de hanehalký atýk oluþumu 0,57 kg/kiþi.gün, belediye sýnýrlarý içinde tüm atýklarda ise 0,97 kg/kiþi.gün'dür (Metin ve ark. 2003). Ýlçe Türkiye'nin batý kesiminde kalmasý, ulaþým yolu üzerinde bulunmasý ve sosyo-ekonomik seviyenin orta sýnýfta olmasý katý atýk miktarýnýn yüksek seviyede çýkmasýna neden olmuþtur. Atýk yoðunluðu 0,4 ton/m 3 olarak belirlenmiþtir. Düþük gelir grubunun kýþýn kül, yazýn ise su içeriði yüksek sebze ve çürüyebilen katý atýk oluþturmasýndan dolayý yoðunluðu yüksek çýkmaktadýr. T testi ile istatislik olarak, düþük gelir grubu ve orta gelir grubu ile yüksek gelir grubu yoðunluklarý farklýdýr (P<0,05). Düþük gelir grubu ile orta gelir No: 65, 2007 47
M. ÞEN, K. KESTÝOÐLU grubu arasýnda yoðunluk farký yoktur (P>0,05). Yüksek gelir grubunda geri kazanýlabilir katý atýk miktarýnýn daha fazla olmasý, düþük ve orta gelir grubuna oranla yoðunluðunun daha az çýkmasýna neden olmuþtur. Mevsimsel olarak en düþük yoðunluk ilkbahar mevsimindedir. Hanelerin ýsýnma sorunu az ve oluþan küllerin minimum oranda çýkmasý(hava þartlarýnýn bu mevsimde ýlýk ve sýcak olmasý) ve kuru sebze ve çürüyebilen maddelerin bu mevsimde çok tüketilmesidir. Bu mevsimdeki yoðunluk ile yaz mevsimindeki yoðunluk farklýdýr (P<0,05). Sulu gýdalarýn yaz mevsiminde fazla tüketilmesi sonucu yoðunluk bu mevsimde artmýþtýr. Diðer mevsimlerdeki yoðunluklar arasýnda fark yoktur (P>0,05). Atýk yoðunluðunun gelir seviyesi ve mevsimlere göre deðiþimi Þekil 3'de verilmiþtir. Hanehalký katý atýklarýn geri kazaným kapasitesi %80'dir (Tucker ve ark. 1998). Tüm atýklar içinde hane halký katý atýk geri kazanýmý %9,4 oranýndadýr. Ýyi bir performans ile bu deðer %25 seviyelerine çýkarýlabilir (Parfitt ve ark. 2001). Yapýlan bir karakterizasyon çalýþmasýnda geri kazanýlabilir katý atýklarýn oraný teorik olarak %20 olduðu ancak uygulamada ise bu oranýn %8 seviyesinde kaldýðý belirlenmiþtir. Bunun nedeni muhtemelen çok miktarda ýslak katý atýklarýn geri kazanýlabilir katý atýklarla karýþmasýdýr (Chan 1998). Kaynakta ayrý toplama sistemi ile bu araþtýrma yapýldýðýndan geri kazaným oraný %22'dir. Herhangi bir karýþým olmadýðýndan diðer bir deyiþle ýslak katý atýklar ve kül ve cüruf ile birlikte toplanmadýðý için %22 geri kazaným oraný uygulama oranýdýr. Ayrýca ýslak katý atýklarýn kompostlaþtýrýlmasýnýn geri kazaným olarak kabul edilmesi ile katý atýklarýnýn geri kazaným oranýnýn (%40 [10-50 mm elek arasý ve 50 mm> üstü ýslak katý atýklar] + %22) %62 seviyelerine çýkabileceði öngörülebilmektedir. Hanehalký geri kazanýlabilir katý atýk bileþenleri (%22 orandaki) %43 kâðýt/karton, %27 plastik, %12 cam, %8 tekstil, %4 metal, %3 lamine karton ve ahþaptýr. Plastik bileþeninin, %11'i naylon, %8'i PET, %5'i PE, %1'i PS ve %1'i PP'dir (Þekil 4). Yapýlan bir araþtýrmada konut geri kazanýlabilen katý atýk bileþenlerinin, %36'sý kâðýt/karton, %21'i plastik, %32'si cam, %9'u metal, %2'si lamine kartondur. Plastik geri kazaným bileþeninin yüzdesel daðýlýmý ise, %6 naylon, %4 PET, %6 PP/PE, %1 PS'dir(Metin ve ark. 2003). Mustafakemalpaþa Ýlçesinde kaðýt/karton ve plastik geri kazaným 48 bileþenleri yüksek, cam, metal bileþenleri ise literatür verilerine göre daha düþüktür. Türkiye'de %30 kâðýt, %25-30 cam, %30-35 metal ve %30 plastik geri kazanýlabilir katý atýklar ekonomiye geri dönüþtürülmektedir (Kirkitsos ve ark. 2002). Bu atýklarýn geri kazanýmlarýnda en etkin parametreler kaynaðýnda ayrý toplama ve madde Þekil 1. Hanelerde oluþan katý atýklara ait bileþenlerin aðýrlýkça yüzdesel daðýlýmý. Þekil 2. Gelir seviyesi ve Mevsimlere göre katý atýk üretimi. Þekil 3. Gelir seviyesi ve mevsimlere göre katý atýk yoðunluk deðiþimi. Þekil 4. Hane halký geri kazanýlabilir katý atýk bileþenlerinin yüzdesel daðýlýmý. No: 65, 2007
Kýrsal Belediyelerde Evsel Katý Atýklarýn Geri Kazanýmý... bileþenlerinin ayrýldýðý ayýrma tesisleridir. Geri kazanýlabilen katý atýklar toplandýktan sonra toplama araçlar ile ayýrma tesislerine getirilir ve mavi poþetler poþet parçalayýcý bulunan yükleme bandýna boþaltýrýlýr. Bu atýklar ortasýnda manyetik seperatör bulunan ayýrma bandýna iletilir (Þekil 5). Türkiye'de bulunan ayýrma tesisleri kapasite ve minimum personel sayýsýna göre; Bursa, Adapazarý, Bakýrköy ve Kadýköy Belediyelerinde 10 ton/vardiya (8 sa), 11 personel, Yalova ve Düzce Belediyelerinde ise 6 ton/vardiya (8 sa), 9 personeldir (Anonymous 2002b). Yapýlan araþtýrmada önerilen ayýrma sisteminin yatýrým ve iþletme maliyetleri Tablo 2'de verilmiþtir. Ayýrma tesisi için 25m uzunluðunda 20 m geniþliðinde ve 10m yükseklikte bir kapalý alan gerekmektedir. Bu alan için iki maliyet vardýr. Bunlar arazi bedeli ve yapýlacak inþaat maliyetidir. Arazi bedeli 1258,8 YTL/ton ve inþaat maliyeti ise 8727,9 YTL/ton atýktýr. Geri kazanýlabilen katý atýklarýn depolama maliyeti toplam 9986,7 YTL/ton atýktýr (Tablo 3). Tablo 3'e göre, günlük geri kazanýlabilen katý atýklarýn birim iþletme maliyeti 58 YTL/ton atýktýr. Deðerlendirilebilen geri kazanýlabilir katý atýk miktarý içindeki madde bileþenlerinin miktarlarý, birim iþletme maliyetleri, birim satýþ fiyatlarý ve elde edilecek net kar Tablo 4'de verilmiþtir. Mustafakemalpaþa Ýlçesi meskûn bölgelerinden kaynaklanan geri kazanýlabilen katý atýklardan, 123,83 YTL/ton gelir elde edilebilir. Ýlçedeki meskûn bölgelerin tamamýnda Geri Kazaným Projesinin yatýrým maliyeti 56634,8 YTL/ton atýktýr. Bu projenin onbeþ aydaki net karý yatýrým maliyetini karþýlamaktadýr (Sen 2004). 80000 kiþilik, günde 75 ton ve kiþi baþý 0,94 kg/gün atýk oluþan bir kentte 5 çeþit geri kazanýlabilir katý atýk toplamýþtýr. Fayda ve maliyet analizi sonucunda maliyet 80,5 YTL/ton, elde edilen gelir ise 43397 YTL 'dir (Yu ve ark.1996) Belediye pilot geri kazaným programý dahilinde yapýlan bir araþtýrmada, maddelerin ayrýlarak toplanmasý, iþlenmesi ve nakliye maliyetleri 29,16 YTL/ton'dur. Geri kazanýlabilir atýk bileþenlerinin %35'i kâðýt, %20'si cam, %30'u metal (alüminyum) ve %35'i organik katý atýktýr. Bu çalýþma sonucunda %35 katý atýk geri kazanýlmasý depolama sahasý ömrünü 6 yýl artýrmaktadýr (Diamapoulos ve ark. 1995). Site ve tek katlý hanelerde toplama maliyeti 84,39-101,64 YTL/ton'dur (Anonymous 1999). Þekil 5. Geri kazanýlabilen katý atýklarý ayýrma sisteminin þematik gösterimi. Tablo 2. Geri kazanýlabilen katý atýklarýn ayýrma maliyeti. Tablo 3. Katý atýklarýn toplam geri kazanýlabilirlik maliyetleri (239 ton/ay, 15 yýl süreli tesis). Tablo 4. Geri kazanýlabilen katý atýklarýn bileþenleri, miktarlarý, toplama, ayýrma ve depolama maliyeti, satýþ fiyatlarý ve net gelir. Türkiye'de katý atýk toplama maliyetleri 42-56 YTL/ton arasýndadýr (Armaðan ve Demir 2003). Geri kazaným oraný Mustafakemalpaþa ilçesinde %22 olup bu hem teorik hem de uygulama oranýdýr. Oluþan 239 ton/ay geri kazanýlabilen katý atýk ayýrma maliyeti 31,5 YTL/ton, toplam iþletme maliyeti 58,1 YTL/ton ve bu atýklardan elde edilecek net kar 123,83 YTL/ton'dur. Ýlçeye yapýlacak geri kazaným proje yatýrýmý 15 ayda geri kazanýlabilen katý atýklarýn satýþýndan karþýlanacaktýr. Ancak faydamaliyet analizine göre 2,7 ton/gün altýnda geri kazanýlabilir katý atýk toplanmasý ve iþlenmesi, bu proje yatýrýmýný karþýlamayacaktýr. SONUÇLAR Katý atýklarý günümüzde problem olmaktan No: 65, 2007 49
M. ÞEN, K. KESTÝOÐLU çýkarmak için iyi bir geri kazaným çalýþmasýnýn yapýlmasý gerektiði yapýlan bu araþtýrmada belirtilmiþtir. Geri kazaným projeleri ile nihai bertaraf metodu olan düzenli depolama alanlarýnýn ekonomik ömürleri uzatýlmaktadýr. Bu çalýþmada yaklaþýk günde 20 m 3 katý atýk çöp olmaktan, depolama alanýna gitmekten kurtarýlacak, düzenli depolama alanýnýn 7 yýl ömrü uzatýlacak ve ayrýca ilçede istihdam yaratýlacaktýr. Geri kazaným projeleri ile doðal kaynaklarýmýz korunacak, ülke ekonomisinin gerek duyduðu hammadde ihtiyaçlarý daha ucuz maliyetler ile karþýlanabilecek ve milli servetimiz ülke ekonomisi içinde kalabilecektir. Ancak Mustafakemalpaþa ilçesinde 2,7 ton/gün deðerlendirilebilen geri kazanýlabilir katý atýk miktarýnýn altýnda toplanmasý halinde önerilen ayýrma tesisi maliyetleri karþýlamamaktadýr. Diðer bir deyiþle belediyenin bu tesisi sübvanse etmesi gerekmektedir. KAYNAKLAR Aldan HO (2001) Mustafakemalpaþa revizyon-ilave imar planý araþtýrma raporu. Þehir planlama bürosu, Bursa. Anonymous (2002a) Mustafakemalpaþa Belediyesi Sýnýrlarý Ýçinde Bulunan 18 Mahalle ve Küçük Sanayi Sitesi Ýle Yeni Ýmara Açýlan Sahalarýn Temizliði, Süpürülmesi, Çöplerin Toplanmasý, Nakliyesi ve Belediye Çöplüðüne Dökülmesi Ýþine Ait Özel Þartname, Bursa. Anonymous (2002b) Dönüþüm. Çevko Vakfý Yayýný Sayý: 8, Ýstanbul. Anonymous (1999) Multifamily Recycling A Golden Opportunity for Solid Waste Reduction. Environmental Protection Agency, EPA530-F-99-010, New York. Armaðan B, Demir Ý (2003) Coðrafi Bilgi Sistemi Ortamýnda Katý Atýk Toplama Araçlarý Ýçin Güzergah Optimizasyonu-Örnek Bir Uygulama. 2.Ulusal Katý Atýk Kongresi Bildirisi (UKAK 2003). Ýzmir, 7-9 Mayýs 2003, DEU Çevre Mühendisliði Bölümü ve Çevre Araþtýrma ve Uygulama Merkezi (ÇEVMER) Yayýný, Ýzmir, 18-26. Chan K (1998) Mass Communication and Pro- Environmental Behaviour: Waste Recycling in Hong Kong. Journal of Environmental Management 52, 317-325. Diamadopoulos E, Koutsantonakis Y, Zaglara V (1995) Optimal Design of Municipal Solid Waste Recycling Systems. Resources, Conservation and Recycling 14, 21-34. Günay K (1994) Atýksu Arýtma Çamurlarý ve Katý Atýk ve Kompost Örneklerinin Analiz Yöntemleri. Boðaziçi Üniversitesi Çevre Bilimleri Enstitüsü, Ýstanbul. Kirkitsos P, Dalamagas A, Toksöz F, Eröztürk A, Loutsi P, Metin E, Hopkins T (2002) Strategic Planning for the Implementation of an Integrated Solid Waste Management and Recycyling Program of Large Coastal Cities of Turkey in the Aegean. In: ISWA 2002, 8-12 July 2002, Boðaziçi University Publication, Vol. 1, Ýstanbul, 1-9. Metin E, Eröztürk A, Neyim C (2003) Solid Waste Management Practices and Review of Recovery and Recycling Operations in Turkey. Waste Management 23, 425-432. Newenhouse SC, Schmit JT (2000) Qualitative Methods Add Value to Waste Characterization Studies. Waste Management & Research 18, 105-114. Petersen CHM, Berg PEO (2004) Use of Recycling Stations in Borlange, Sweden-Volume Weights and Attitudes. Waste Management 24, 911-918. Parfit JP, Lovett AA, Sünnenberg G (2001) A Classification of Local Authority Waste Collection and Recycling Strategies in England and Wales. Resources, Conservation and Recycling 32, 239-257. Rushbrook P, Pugh M (1999) Solid Waste Landfills in Middle-and Lower-Income Countries A Technical Guide to Planning, Design and Operation. World Bank Technical Paper, Published No: 426, Washington. Sen M (2004) Mustafakemalpaþa Ýlçesi Meskun Bölgelerinden Kaynaklanan Katý Atýklarýn Sýnýflandýrýlmasý ve Sýnýflandýrýlan Katý Atýklarýn Ekonomik Yönden Deðerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Uludað Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Bursa. Tilman C, Sandhu R. (1998) A Model Recycling Program for Alabama. Resources, Conservation and Recycling 24,183-190. Tchobanoglous G, Theisen H, Vigil S (1993) Integrated Solid Waste Management Engineering Principles and Management Issues. McGraw-Hill, New York. 50 No: 65, 2007
Kýrsal Belediyelerde Evsel Katý Atýklarýn Geri Kazanýmý... Tucker P, Murney G, Lamont J (1998) Predicting Recycling Scheme Performance: A Process Simulation Approach. Journal of Environmental Management 53, 31-48. Vencatasawmy CP, Öhman M and Brannström T (2000) A Survey of Recycling Behaviour in Households in Kiruna, Sweden. Waste Management & Research 18, 545-556. Yý Y, Hartloff S, Meyer PB (1999) Factors affecting Household-Level Environmental Decision Making: A three- Country Comparison of the Detrminants of Household Recycling. Urban Ecosystems 3, 149-161. Yu PH, Leu HG, Lin SH. (1996) Analysis of a Municipal recyclable Material Recycling Program. Resources, Conservation and Recycling 17, 47-56. No: 65, 2007 51