1.GÜMRÜK TARİFELERİNİN TANIMI

1.GÜMRÜK TARİFELERİNİN TANIMI Gümrük tarifeleri, ülkeler arasında serbest mal akışına koyulan en önemli ve en eski kısıtlamalardandır. Tarifelerin ekonomi üzerindeki etkileri fiyat mekanizmasının işleyişine dayanır. Ülke için yararı olmayacak malların ülkeye girmesine engel olur ve yeni kurulan genç sanayi dallarını dış rekabete karşı korur. Gümrük vergisi, belli bir malın gümrük sınırını geçişinde ödenen vergi ve harçlardır. Tarife ise, uluslararası ticarete konu olan bütün mallara uygulanan vergileri belirleyen listelerdir. Uluslararası iktisatta, gümrük vergisi yerine gümrük tarifeleri terimi kullanılır. Nedeni ise, dış ticarette çok sayıda mal olması, her malın gümrük vergisi oranlarının farklı bir tarifede olması, ayrıca ülke veya ülke gruplarına göre de gümrük vergisi oranlarının farklılıklar göstermesidir. Gümrük tarife cetvelleri ithalat rejimi kararlarına ek olarak yayınlanır. Bunlarla ilgili örnekler bu bölümün sonunda ek olarak verilmiştir. Gümrük tarifeleri konuluş esaslarına göre otonom ve sözleşmeli tarifeler olmak üzere ikiye ayrılır.

210 ULUSLARARASI İKTİSAT Prof.Dr.Kenan ÇELİK Otonom Tarife Ülkenin tek taraflı olarak aldığı kararlarla, bir yasa ile konan gümrük tarifelerine denir. Ülkeler egemenlik haklarının gereği olarak, bu tür vergileri tek taraflı olarak koyabilir, kaldırabilir veya oranlarını değiştirebilir. Sözleşmeli Tarife Uluslararası anlaşmalar ve karşılıklı görüşmeler sonucunda belirlenen tarifelere denir. Avrupa Birliği ile alınan gümrük birliği kapsamında sanayi ürünlerine uygulanan gümrük tarifeleri sözleşmeli tarifelere örnektir. Ayrıca, yine gümrük birliği kararı gereği, tercihli ticaret anlaşması yapılan ülkelere uygulanan tarifeler de sözleşmeli tarifedir. EFTA ülkeleri, İsrail, Suriye, Mısır, Fas, Makedonya, Hırvatistan gibi ülkelerle tercihli ticaret anlaşmaları yapılmıştır. Genel Tercihler Sistemi (GPS) kapsamındaki ülkelere de bu tür vergiler uygulanmaktadır. Sözleşmeli tarifeler bir ülke tarafından tek taraflı olarak değiştirilemez ve kaldırılamaz. Kaldırıldığı durumlarda uluslararası bir sözleşmeye uyulmamış olur ve ülke uluslararası ticaret sisteminden soyutlanır, ülkeye güven azalır. 2.GÜMRÜK TARİFELERİNİN AMAÇLARI Uluslararası ticarete konulan gümrük tarifelerinin başlıca devlet hazinesine gelir sağlama ve milli ekonomiyi dış rekabetten koruma olmak üzere iki amacı vardır: a)devlet Hazinesine Gelir Sağlama İlk zamanlar tarifeler genellikle gelir elde etme amacına yönelikti. Hatta, transit taşımacılığa bile bu amaçla tarife uygulandığı zamanlar olmuştur. Eğer bir mal ülke içinde hiç üretilmiyorsa, bu malın ithalatına gümrük tarifesi konulması gelir amacına yöneliktir. b)milli Ekonomiyi Dış Rekabete Karşı Koruma Günümüzde tarifeler, koruma amacıyla konulmaktadır. İthal malının yurt içinde satış fiyatı, konulan tarife oranında artmaktadır. Böylece, iç piyasada yüksek maliyetle yapılan üretime rekabet şansı tanınmaktadır. AB ülkelerinin gümrük tarife gelirine ihtiyacının olmadığı açıktır. Ancak üçüncü ülkelerden gelen mallara ortalama gümrük tarifesi uygulanmaktadır. Özellikle tarımsal ürünlerin ithalatına yüksek gümrük tarifeleri uygulanmaktadır. Zaten alınan gümrük tarifeleri hiçbir üye ülkenin hazinesine gitmez. AB nin ortak bütçesine girer ve AB nin ortak masrafları ve politi-

9.BÖLÜM:İTHALATA KONULAN GÜMRÜK TARİFELERİ 211 kalarının finansmanında kullanılır. İşte bu şekilde konulan gümrük tarifeleri koruma amacına yöneliktir. 3.GÜMRÜK TARİFELERİNİN ÇEŞİTLERİ Gümrük tarifeleri, spesifik, ad-valorem ve karma olmak üzere üç çeşittir. a) Spesifik Gümrük Tarifeleri Birim ve ağırlık gibi malların fiziki ölçü birimleri üzerinden alınırlar. Örneğin, her ithal otomobilden 100 TL gümrük vergisi alınıyorsa, bu spesifik vergidir. Bu tür vergiler, malların düşük veya yüksek kaliteli olduğunu göz önünde bulundurmaz. Örneğin, Mercedes marka otomobil ile Lada marka otomobilden aynı vergi alınır. Enflasyonun yüksek olduğu ülkelerde alınan spesifik gümrük vergisinin değeri yıldan yıla azalır ve sürekli olarak vergi miktarlarını ayarlamak gerekmektedir. Bu da uzun bürokratik işlemleri gerektirmektedir. Eğer ayarlanamazsa, devlet hazinesine giren gümrük vergisi gelirinde azalma olur. Yukarıdaki zorlukları yanında, uygulamasının kolay olması, malın fiziki birimi gibi objektif kıstaslara dayanması ve anlaşmazlıklara fazla yol açmaması gibi kolaylıkları da vardır. Özellikle standart mallar için daha faydalı bir gümrük tarifesi türüdür. b) Ad-Valorem Gümrük Tarifeleri Malın değerinin belirli bir yüzde oranı şeklinde alınmaktadırlar. Örneğin, ithal edilen otomobilin fatura değeri üzerinden yüzde 25 vergi alınması gibi. Bu durumda malların kalite bakımından ayrılır ve pahalı olan lüks mallardan daha fazla gümrük tarifesi alınır. Örneğin, otomobil için gümrük tarifeleri yüzde 25 oranında belirlendiğinde, 10 bin TL değerindeki bir otomobilden 2.5 bin TL, 100 bin TL değerindeki bir otomobilden de 25 bin TL gümrük tarifesi alınır. Ad-Valorem gümrük tarifelerinde malın değerinin belirlenmesinde bazı zorluklar olabilmektedir. Bir malın üretildiği işyerindeki değeri ile gümrüğe geldiğindeki değeri farklıdır. Çünkü, gümrüğe gelinceye kadar nakliye, indirme-bindirme, sigorta vb. masraflar da yapılır. Bu konuda Milletlerarası Ticaret Odasının belirlediği dış ticarette teslim şekilleri yol gösterir. Türkiye de ve diğer birçok ülkede gümrük tarifeleri C.I.F bedeli üzerinden uygulanır. C.I.F, malın maliyeti, sigorta masrafları ve navlunu kapsamaktadır. İhracatta ise geminin güvertesine kadar yapılan masrafların ihracatçıya ait olduğu yani fatura bedeli içinde geminin güvertesine kadar yapılan masrafları kapsayan F.O.B bedeli üzerinden değerlendirme yapılır.

212 ULUSLARARASI İKTİSAT Prof.Dr.Kenan ÇELİK c) Karma Gümrük Tarifeleri Daha çok hammaddesi vergilendirilmiş mamul mallara uygulanmaktadır. Bu durumda verginin spesifik kısmı hammadde üzerine konulan gümrük vergisine eşittir. Ad-valorem kısmı ise malın üzerine yaratılan katma değere uygulanır. Ek olarak alınan ad-valorem vergi ise iç ekonomide o sanayi dalına sağlanan koruma oranını yansıtır. Bazı durumlarda, ithal mallarının hammaddesine bakılmaksızın, belirli bir miktarda spesifik vergiye ilave olarak belirli bir oranda ad-valorem vergi alınır. Örneğin, ABD de ithal edilen otomobillerden 1000 dolar artı otomobilin değeri üzerinden %1 ad-valorem vergi alınmaktadır. Diğer bir ifade ile 10.000 dolarlık otomobilden [1000 dolar + (10.000 x %1)] toplam 1100 dolar karma gümrük vergisi alınmaktadır. Uygulamada dünya ülkelerinde genellikle ad-valorem gümrük tarifeleri kullanılmaktadır. ABD ve Kanada hem spesifik, hem de ad-valorem, Avrupa Birliği ve Türkiye ad-valorem gümrük tarifelerini kullanmaktadır. 4.GÜMRÜK TARİFELERİNİN MİKRO EKONOMİK ETKİLERİ Gümrük tarifelerinin mikro ekonomik etkileri, dış ticaret hacmi, üretim kaybı, tüketim kaybı, hazineye gelir getirmesi ve bölüşüm etkisi olmak üzere beş grupta toplanabilir. a) Üretim Kaybı Tarife dolayısıyla yurt içinde satış fiyatı yükselen ithal malının yerli üretimi artırmasıdır. Ülke içinde arz esnekliği ne kadar fazla ise, üretim de o kadar fazla artacaktır. Serbest ticareti savunanlar üretim etkisini, gümrük duvarları arkasına sığınarak daha yüksek maliyetle üretime neden olduğu için kaynak israfı olarak görürler. Bir ülkede üretim miktarının artması, istihdam düzeyinin artması, milli gelirin artması anlamına gelir. Bu durum ülke için makro ekonomik açıdan iyi bir şeydir. Ancak, mikro ekonomik açıdan, yurtiçi üretimin artması, maliyetlerin yükselmesi pahasına, yani verimliliğin düşmesi pahasına sağlanmaktadır. Eğer artan yurtiçi üretimde kullanılan kaynaklar, aynı miktarda verimli dünya üreticilerine verilse idi, daha fazla miktarda üretim yapılabilecekti. Aynı kaynakla daha fazla üretilirse, birim başına düşen maliyetler, düşük dünya fiyatları seviyesinde olacaktı. Gümrük korumaları arkasına sığınmış yerli verimsiz üreticiler kaynakları israf etmekte ve daha az mal üretmektedirler. Bu yüzden marjinal üreticinin maliyeti, dünya fiyatı ile gümrük vergisinin toplamı kadar yükselebilmektedir.

9.BÖLÜM:İTHALATA KONULAN GÜMRÜK TARİFELERİ 213 b)tüketim Kaybı Talep kanunu olarak, eğer bir malın fiyatı yükselirse, o maldan tüketilen miktar azalır. O malın talep esnekliği ne kadar yüksek ise, talep miktarındaki azalma da o kadar fazla olacaktır. Eğer talep esnekliği düşükse, fiyat yükselmesi karşısında talep azalması da nispeten az olacaktır. Bir malın ithalatına tarife konulursa, tarife kadar ithal mallarının yurt içindeki satış fiyatı yükselecektir. Bunun yanında yurt içinde üretilen malların fiyatlarında da paralel artışlar görülebilecektir. Sonuçta, talep kanunu işleyecek, tarife oranında fiyatı yükselen ithal mallarına olan talep, ithal mallarının yurtiçi talep esnekliğine de bağlı olarak azalacaktır. Tüketimde meydana gelecek azalma ithal malının iç piyasadaki talep esnekliğine bağlıdır. Esneklik birden büyük ise, tarife dolayısıyla artan fiyatlar, tüketimi daha fazla kısar. Tüketicilerin refah kaybına neden olur ve ekonomi için reel bir kayıptır. c)hazineye Gelir Etkisi Tahsil edilen gümrük vergileri, diğer vergilerde olduğu gibi devlet hazinesine gelir olarak gider. Gümrük vergileri, çoğu devlet için önemli bir gelir kaynağıdır. Toplam gümrük vergisi geliri, ithalat miktarı ile birim başına verginin çarpılmasıyla bulunur. Devletin tarife ile gelir sağlayabilmesi için, gümrük tarifelerinin, ithalat hacmini sıfıra düşürecek kadar yüksek olmaması gerekir. Eğer çok yüksek gümrük vergisi konulursa, ithal mallarının yurt içinde satış fiyatı o kadar yükselir ki, yurt içinde alıcı bulamaz. Dolayısıyla ithalat yapılmayacağı için gümrük vergisi tahsilatı olmaz ve buradan elde edilen gelir sıfıra düşer. Eski zamanlarda çoğu ülke gümrük vergilerini hazinesine gelir getirsin diye koymakta idiler. Hatta, yurtiçi sanayiler için girdi veya enerji gibi ithal edilmesi zorunlu olan mallara daha fazla gümrük vergisi konulmaktaydı. Ancak günümüzde bu şekilde gümrük vergisi politikası izlenmesinin, ülkenin rekabet gücünü azalttığı anlaşılmıştır. Bu yüzden konulan gümrük vergileri, gelir elde etme amacından ziyade, yurtiçi üreticileri uluslararası rekabete karşı korumak içindir. Örneğin, AB ülkeleri zengin ülkelerdir. Gümrük vergisi gelirine ihtiyacı yoktur. Ancak tarım ürünleri başta olmak üzere birçok ürünün ithalatına gümrük vergisi koymaktadırlar. Bunun amacı gelir elde etmek değil, AB üreticilerini uluslararası rekabetin zararlı etkilerinden korumaktır. Eğer tekstil ürünlerine gümrük tarifesi konulmazsa, AB tekstil üreticileri iflas edebilecek veya kazançları çok azalacaktır. d)bölüşüm Etkisi Tarife dolayısıyla fiyatı yükselen malın yurtiçi üretimi genişler. Çünkü, daha yüksek maliyetle üretim yapan firmalar piyasaya girer. Bu arada, gümrük vergisin-

214 ULUSLARARASI İKTİSAT Prof.Dr.Kenan ÇELİK den önce düşük maliyetle çalışan ve mallarını düşük fiyatla satmakta olan üreticiler de aynı malları yüksek fiyattan satar ve normalüstü kar elde ederler. Bu da söz konusu malları tüketen tüketicilerin daha yüksek fiyat ödemeleri, üreticilerin daha yüksek gelir elde etmeleri anlamına gelir. Diğer bir ifadeyle gelir, tüketicilerden üreticilere doğru yeniden dağıtılmış olur. e)dış Ticaret Hacmi Etkisi Bir mala gümrük tarifeleri konulduğunda, o malın yurt içindeki satış fiyatı gümrük tarifesi kadar yükseleceği için ithalat miktarında azalma olur. İthalat miktarının ne kadar azalacağı ise ithal mallarının yurtiçi talep esnekliğine bağlıdır. Eğer esneklik birden büyük ise, ithalattaki azalma oranı gümrük vergisi oranından daha fazla olur. Aksi durumda ise daha az olacaktır. Tarife öncesi ithalat miktarı ile tarife sonrası ithalat miktarı arasındaki farka dış ticaret hacmi etkisi denilmektedir. Gümrük tarifelerinin dar anlamdaki ekonomik etkileri şekil 9.1 yardımıyla geometrik olarak da açıklanabilir. Dışa kapalı bir ekonomide arz-talep dengesi D 0 noktasında sağlanır. İç fiyatlar f 0, arz ve talep miktarı ise m 0 dır. Arz ve talep eğrileri beyaz renklerle gösterilmiştir. Böyle bir ekonomi uluslararası serbest ticarete açıldığında F u dünya fiyatlarıyla (kırmızı doğru) karşılaşır. Ülkenin dünya fiyatlarını etkileyemeyecek kadar küçük olduğu varsayıldığında, dünya fiyatlarından istediği kadar mal satın alabilecek ve üretebildiği kadar malı aynı fiyattan satabilecektir. O yüzden dünya fiyatları doğrusu yatay eksene paralel olarak kırmızı renkte doğru şeklinde çizilmiştir. Ekonomi dışa açıldığında fiyatın düşmesi sonucu, yurtiçi arz m 0 m 1 aralığı kadar azalarak m 1 e düşecektir. Buna karşılık talep m 0 m 2 kadar artarak m 2 ye çıkacaktır. Arz ve talep arasındaki fark, m 1 m 2 kadar ithalatla kapatılacaktır. Hükümetin daha önce belirtilen dış ticaret politika amaçlarından biri veya birkaçı nedeniyle F u F g kadar gümrük vergisi koyduğunu varsayalım. Bu durumda, fiyatlar F g ye (siyah doğru) yani gümrük tarifesi oranında yükselecektir. Yurtiçi üretim m 1 m 3 kadar artarak m 3 e çıkacak, talep ise m 2 m 4 kadar azalarak m 4 e düşecektir. İthalat miktarı da azalarak m 3 m 4 kadar olacaktır. Şekilde m 1 m 3 +m 4 m 2 ithalattaki azalmayı gösterdiği için, buna dış ticaret hacmi etkisi denir.

9.BÖLÜM:İTHALATA KONULAN GÜMRÜK TARİFELERİ 215 F + = Toplumsal Kayıp A f 1 f 0 D 0 F g b n Fu+GT F u a c r s Gümrük Tarifesi Fu İthalat T m 1 m 3 m 0 m 4 m 2 M Şekil 9. 1.İthalata Konulan Gümrük Tarifelerinin Mikro Ekonomik Etkileri Şekilde siyah renkli üçgenin alanı üretim kaybını gösterir. F u F g aralığı kadar gümrük tarifesi konulması, konulan gümrük tarifesi kadar ithal mallarının yurtiçi satış fiyatlarını artıracaktır. Bu durumda mallar F g fiyatından satılacaktır. Satış fiyatlarının yükselmesi sonucu yurtiçinde dünya fiyatları üzerinde maliyetle çalışan firmalar da piyasaya girecek ve üretim yapmaya başlayacaktır. Maliyetleri F g seviyesindeki üreticiler de gümrük tarifesi sayesinde üretim yapabilir duruma gelecektir. Yurtiçi üretimin m 1 den m 3 e çıkması makro ekonomik açıdan üretim artışı, gelir artışı, ödemeler açıklarını kapatması, istihdam hacmini artırması gibi olumlu etkiler doğurur. Mikro ekonomik açıdan ise üretim artışı daha yüksek bir maliyetle yapıldığı için kaynak israfı olarak değerlendirilir. Yurtiçi üretim m 1 den m 3 e yükselirken maliyetler de artmaktadır. m 1 kadar mal F u fiyatından üretilirken, m 3 üretim hacminde maliyetler F g seviyesine yükselmektedir. Eğer aynı kaynaklar dünyada daha verimli üretim yapan üreticilere verilseydi, bu üreticiler daha fazla mal üretecekti. Gri renkli nrs üçgenin alanı tüketim kaybını verir. Gümrük tarifesi sonucunda söz konusu malın iç piyasada satış fiyatı F g seviyesine çıkmaktadır. Talep kanununa göre bir malın fiyatı yükselirse, o mala olan talep azalmaktadır. Fiyat arttıkça

216 ULUSLARARASI İKTİSAT Prof.Dr.Kenan ÇELİK bazı tüketiciler bu malı tüketmekten vazgeçecektir. Şekilde görüldüğü gibi talep gümrük tarifesi nedeniyle m 2 m 4 aralığı kadar azalmıştır. İşte toplumdaki bazı tüketicilerin bu malı tüketemez hale gelmesi tüketim kaybıdır ve bir daha geri gelmeyecektir. Kırmızı renkli dikdörtgenin alanı (bc x cr) hazineye gelir etkisini gösterir. Şekilde bc aralığı konulan gümrük tarifesini, cr aralığı ise ithalat miktarını gösterir. İthalat esnasında tahsil edilen ve hazineye yatırılan gümrük vergisinin miktarı bcnr alanının sayısal değerine eşittir. Beyaz renkli yamuğun alanı bölüşüm etkisini gösterir. Çünkü serbest ticaret şartları altında ticaret yapılırken yurtiçindeki m 1 kadar malı üreten üreticiler bu malları F u fiyatından satmakta ve normal karlarını elde etmekteydiler. Gümrük tarifeleri nedeniyle piyasa fiyatlarının F g seviyesine çıkmasıyla, aynı mallar F g seviyesinden satılmakta ve üreticiler rant elde etmektedirler. 0m 1 kadar üretim yapan üreticilerin tamamı F u F g aralığı kadar rant elde eder. m 1 den sonra ise maliyetler giderek yükseldiğinden elde edilecek rantlar da giderek azalmaktadır. Son birim (m 3. mal) malı üreten üreticinin maliyetleri F g seviyesinde olduğundan bu üreticinin rantı sıfır olur yani normal kar elde eder. Dolayısıyla gümrük tarifesi nedeniyle üreticilerin rantlarında beyaz renkli yamuğun alanı kadar artış olur. Rantlar F g fiyatından tüketmeye devam eden tüketicilerce ödenir. Bu yüzden gümrük tarifeleri tüketicilerden üreticilere doğru bir gelir transferine neden olmaktadır. Gümrük tarifeleri ithal mallarının iç piyasada satış fiyatlarını artırdığı için, ithal malına olan talep de ithal malının yurtiçi talep esnekliğine bağlı olarak azalmaktadır. İthalatın azalması ise dış ticaret hacmini azaltmaktadır. Şekilde m 1 m 3 ve m 4 m 2 aralıklarının toplamı dış ticaret hacmi etkisini göstermektedir. Üretim ve tüketim kayıplarının toplamı toplumsal kayıp olarak adlandırılmaktadır. Çünkü üretim kaynakları israf edilmiş ve bir daha geri gelmeyecektir. Yapılamayan tüketim ise bir daha yapılamayacaktır. Hazineye ve üreticilere giden kısımlar ise toplum içinde bir kesimden diğer kesime el değiştirme olayıdır. Ancak kayıp değildir. f)tüketici Rantı Etkisi Bir mal daha yüksek fiyatlardan tüketilmeye razı olunduğu halde, piyasada tek fiyat oluşması sonucu, aynı miktarda mal daha düşük fiyatlardan alınır ve tüketicilerin bir miktar geliri kendilerinde kalır. İşte ödemeye razı olunduğu halde, kendilerinde kalan gelire tüketici rantı veya tüketici artığı denir. Şekil 9.2 de m 5 kadar mal F 1 fiyatından tüketilmek istenmektedir. Ancak piyasa fiyatlarının F 0 düzeyinde oluş-

9.BÖLÜM:İTHALATA KONULAN GÜMRÜK TARİFELERİ 217 ması sonucu, bu tüketici m 5 kadar malı alır ve F 0 fiyatını öder. F 0 F 1 veya yz aralığı kadar geliri kendisinde kalır. Bunun gibi piyasa fiyatının üzerinde çeşitli fiyatları vermeye razı olan tüketiciler de vardır. Bütün bunların toplamı tüketici rantını verir. Aşağıdaki şekildeki zy, hu ve kv gibi çok sayıdaki aralığın sayısal değerlerinin toplamıyla tüketici rantı bulunur. Geometrik olarak, talep doğrusunun altı ile fiyat doğrusunun üstü arasında kalan üçgen şeklindeki alanın sayısal değeri tüketici rantını vermektedir. Buna göre şekil 9.2 de, kapalı ekonomi şartlarında, kırmızı üçgenin alanının sayısal değeri tüketici rantıdır. Serbest dış ticaret yapılmaya başlanırsa fiyatlar F u düzeyinde olacaktır. Fiyat doğrusu kırmızı renkli doğru gibi olur. Bu durumda tüketici rantı kırmızı üçgen, gri F g f 0 D 0 p yamuğu ve siyah yamuk alanlarının toplamı kadardır. Yani F u ns büyük üçgeninin sayısal değeridir. Serbest ticaret yapılması tüketicilerin lehinedir. Çünkü kapalı ekonomi şartlarına nispeten tüketici rantında gri ve siyah alanların toplamı kadar artış olur. Bu artış üretim kazançları (ad 0 r), tüketim kazançları (rd 0 s) ve üreticilerden tüketicilere doğru gelir transferinden (F u F 0 D 0 a) oluşur. F n f 1 z h k A f 0 F g y u b v D 0 p Dışa Kapalı Ekonomide Fiyat Doğrusu Fu+GT F u a c r e s Gümrük Tarifesi Fu T m 5 m 1 m 3 m 0 m 4 m 2 M Şekil 9. 2.İthalata Konulan Gümrük Tarifelerinin Tüketici Rantına Etkileri

218 ULUSLARARASI İKTİSAT Prof.Dr.Kenan ÇELİK Eğer F u F g aralığı kadar gümrük tarifesi konursa, fiyat doğrusu F g seviyesine yükselir. Fiyat doğrusu siyah renkte çizilen gibi olur. Bu durumda tüketici rantı gri yamuk ve kırmızı üçgen alanlarının toplamı kadardır. Tarife nedeniyle tüketici rantı siyah yamuk alanı kadar azalmıştır. Demek ki, gümrük tarifesi konulması tüketicilerin aleyhinedir. Azalan rantın bir kısmı hazineye, bir kısmı üreticilere giderken, bir kısmı da üretim ve tüketimdeki kayıplardan dolayı yok olmaktadır. g)üretici Rantına Etkiler Bir malı daha düşük fiyatlardan satmaya razı olan üreticiler, piyasada fiyatların yüksek oluşması sonucu mallarını yüksek piyasa fiyatlarından satarlar ve fazladan bir rant elde ederler. Buna üretici rantı denir. Şekil 9.3 de m 1 kadar mal F 1 fiyatından satmaya razı olan üreticiler veya satıcılar vardır. Ancak piyasa fiyatlarının F 0 düzeyinde oluşması sonucu, bu üretici m 1 kadar malı F 0 fiyatından satar. F 0 F 1 veya yz aralığı kadar fazladan gelir elde eder. Bunun gibi piyasa fiyatının altında çeşitli fiyatlardan malını satmaya razı olan üreticiler vardır. Satmaya razı oldukları fiyat ile piyasa fiyatları arasındaki farkların toplamı üretici rantını verecektir. Şekil 9.3 de, yz, ha ve kb gibi çok sayıda aralığın sayısal değerlerinin toplamı ile üretici rantı bulunur. Geometrik olarak, arz doğrusunun üstü ile fiyat doğrusunun altında kalan üçgen şeklindeki alanın sayısal değeri üretici rantını vermektedir. Buna göre aşağıdaki şekilde, kapalı ekonomi şartlarında, kırmızı yamuk, gri yamuk ve siyah üçgen alanlarının sayısal değeri üretici rantıdır. Serbest dış ticaret yapılmaya başlanırsa fiyatlar F u düzeyinde olacaktır. Fiyat doğrusu da kırmızı doğru şeklinde olur. Bu durumda üretici rantı siyah üçgen alanının sayısal değeri kadardır. Serbest ticaret yapılması üreticilerin aleyhinedir. Çünkü kapalı ekonomi şartlarına nispeten üretici rantında kırmızı ve gri yamuk alanlarının toplamı kadar azalış olur. Bu azalış üreticilerden tüketicilere doğru gelir transferine neden olur. Eğer F u F g aralığı kadar gümrük tarifesi konursa, fiyat F g seviyesine yükselir. Fiyat doğrusu siyah doğru konumuna gelir. Bu durumda üretici rantı siyah üçgen ve gri yamuk alanlarının toplamı kadardır. Tarife nedeniyle üretici rantı gri yamuk alanı kadar artmıştır. Demek ki gümrük tarifesi konulması üreticilerin lehinedir. Artan rant, malı tüketmeye devam eden tüketicilerden sağlanmaktadır.

9.BÖLÜM:İTHALATA KONULAN GÜMRÜK TARİFELERİ 219 F A f 0 F g y h b k D 0 p Dışa Kapalı Ekonomide Fiyat Doğrusu Fu+GT F u a c r e s Gümrük Tarifesi Fu f 1 n z T m 5 m 1 m 3 m 0 m 4 m 2 M Şekil 9. 3. İthalata Konulan Gümrük Tarifelerinin Üretici Rantına Etkileri h) Gümrük Tarifelerinin Mikro Ekonomik Etkilerine Sayısal Örnek Gümrük tarifelerinin sayısal olarak açıklanması mümkündür. Bunun için televizyon gibi bir mal örnek alınarak şekil 9.4 üzerindeki rakamlara göre açıklamalar ve hesaplamalar yapılabilir. Kapalı Ekonomi Dengesi Kapalı ekonomi dengesi D 0 noktasında sağlanmıştır. Kapalı ekonomide, 250$ dan 750 adet televizyon üretilmekte ve tüketilmektedir. Televizyon üretiminden sağlanan hasıla; 0kD 0 t alanının sayısal değeri kadardır. Yani; 250 x 750 = 187.500$ dır. Tüketici rantı; khd 0 alanının sayısal değeri kadardır. Yani; (150 x 750)/2 = 56.250$ dır.

220 ULUSLARARASI İKTİSAT Prof.Dr.Kenan ÇELİK Üretici rantı; 0kD 0 alanının sayısal değeri kadardır. Yani; (250 x 750) /2 = 93.750$ dır. Televizyon Fiyatı ($) h 400 320 f A 250 k g D 0 d 150 z b n Fu+GT Gümrük s Tarifesi 100 c a r Fu e m İthalat y p t i j 0 300 450 750 1250 1500 Şekil 9. 4. İthalata Konulan Gümrük Tarifelerine Sayısal Örnek T Televizyon Miktarı (Adet) Açık Ekonomi Dengesi Açık ekonomide 100$ lık dünya fiyatları geçerli olacaktır. Bu fiyattan yurtiçi üretim dengesi c noktasında, tüketim dengesi ise s noktasında oluşacaktır. Yani yurtiçi televizyon üretimi 300 adet, tüketimi 1500 adet ve aradaki fark olan ithalat miktarı ise 1200 adettir. Kapalı ekonomiye nispeten yurtiçi televizyon üretimi (750-300) 450 adet azalmış, televizyon tüketimi (1500-750) 750 adet artmıştır. Yurtiçi televizyon üretiminden sağlanan hasıla, 157.500$ azalarak 30.000$ a düşmüştür. Yani 0ecy alanının sayısal değeri kadar olmuştur. Televizyon tüketimine yapılan harcama miktarı ise 1.500 x 100 = 150.000$ dır. Bunun 30.000$ lık kısmı yerli mallarına, 120.000$ lık kısmı ise ithal mallarına harcanmıştır.

9.BÖLÜM:İTHALATA KONULAN GÜMRÜK TARİFELERİ 221 Tüketici rantı artarak ehs alanı kadar olmuştur. Bu alanın sayısal değeri ise (1500 x 300) /2 = 225.000$ dır. Kapalı ekonomiye nispeten 168.750$ artış olmuştur. Üretici rantı ise azalmış ve 0ec alanı kadar olmuştur. Bu alanın sayısal değeri ise (100 x 300) / 2 = 15.000$ dır. Kapalı ekonomiye nispeten 78.750$ azalma olmuştur. Serbest ticarete geçilmesiyle, ekd 0 c alanının sayısal değeri kadar yani (150 x 300) + (150 x 450) / 2 = 78.750$ üreticilerden tüketicilere doğru gelir aktarımı (bölüşüm etkisi) olmuştur. Ayrıca cd 0 m alanı kadar yani (450 x 150)/2 = 33.750$ üretim kazancı, md 0 s alanı kadar yani (750 x 150) /2 = 56.250$ tüketim kazancı elde edilmiştir. Bunların üçünün toplamı tüketici rantındaki artışa yani 168.750$ a eşittir. Toplumsal kazanç üretim ve tüketim kazançları toplamı, cd 0 s alanının sayısal değerine yani 33.750$ + 56.250$ = 90.000$ a eşittir. Tarife Sonrası Denge İthalata %50 oranında ad-valorem veya birim başına 50$ spesifik vergi konulursa, ithal televizyonların yurtiçinde satış fiyatı 150$ a yükselecektir. Fiyat yükseldiği için yurtiçinde 150$ a kadar maliyetle çalışan üreticiler piyasaya girecek ve yurtiçi arz artarak 450 birime yükselecektir. Bu üretim miktarında hiç ithalat yapılmasaydı fiyatlar 320$ a yükselecekti. Öte yandan fiyatlar yükseldiği için talep azalacak ve 1250 birime düşecektir. Bir taraftan yurtiçi üretimin artması, diğer taraftan tüketimin azalmasıyla ithalat miktarı 800 birime düşecektir. Televizyon üretiminden yurtiçinde sağlanan hasıla 150 x 450 = 67.500$ a yükselecek, tüketim harcamaları 1.250 x 150 = 187.500$ a yükselecektir. İthalata yapılan ödeme ise 80.000$ olacaktır. Tüketim kaybı gri renkli nrs üçgeninin alanına, yani (250 x 50)/2=6.250$ a eşittir. Üretim kaybı ise siyah üçgenin alanına, yani (150 x 50)/2=3.750$ a eşittir. İkisinin toplamı olan toplumsal kayıp ise gri ve siyah üçgenlerin alanlarının toplamına yani 6.250 + 3.750= 10.000$ a eşittir. Hazineye gelir etkisi, kırmızı dikdörtgenin alanı kadar yani 800 x 50 =40.000$ dır. Bölüşüm etkisi beyaz yamuğun alanına yani 18.750$ a eşittir. Dış ticaret etkisi 400 adet televizyon veya 40.000$ dır. Tüketici rantında edns alanı kadar yani 68.750$ lık azalma olmuştur. Bunun 6.250$ ı tüketim kaybına, 3750$ ı üretim kaybına, 40.000$ ı devletin hazinesine ve 18.750$ ı yurtiçi üreticilere gitmiştir. Tarife sonrası toplam tüketici rantı dhn alanı kadar yani (1.250 x 250)/2 = 156.250$ dır.

222 ULUSLARARASI İKTİSAT Prof.Dr.Kenan ÇELİK Üretici rantı ise edbc alanı kadar yani 18.750$ artmıştır. Tarife sonrası toplam üretici rantı 0db alanı kadar yani (150 x 450)/2 = 33.750$ dır. Üreticiler bu geliri televizyon tüketmeye devam eden tüketicilerden sağlamıştır. İthalattaki 40.000$ lık azalmanın 15.000$ ı yurtiçi üretim artışından, 25.000$ ı tüketim azalışından kaynaklanmıştır. Bu durum şekilde sırasıyla cayp ve rsij alanları olarak gösterilebilir. 5.YASAKLAYICI TARİFE İthalatı sıfıra düşürecek oranda konulan gümrük tarifesine yasaklayıcı tarife denir. Şekil 9.5 de görüldüğü gibi, F u F 0 aralığı veya daha yüksek oranda bir gümrük tarifesi konulmasıyla ithalat sıfır olmaktadır. Çünkü ithal mallarının fiyatları o kadar yükselir ki artık iç piyasada talep görmez ve ithal edilmez. Özellikle ithal ikameci bir dış ticaret politikasının izlendiği az gelişmiş ülkelerde bu duruma sıkça rastlanır. Yasaklayıcı gümrük tarifeleri yerli sanayileri yabancı rekabetinden koruma amacına yöneliktir. Yasaklayıcı tarifelerde üretim ve tüketim kayıplarından oluşan toplumsal kayıp en yüksek düzeydedir. Şekilde siyah üçgenin alanı üretim kaybını, gri D 0 bc üçgenin alanı tüketim kaybını ve ikisinin toplamı olan D 0 ac alanının sayısal değeri de toplumsal kaybı gösterir. Tüketicilerden üreticilere doğru gelir transferi en yüksek seviyededir. Şekilde beyaz yamuğun alanı bölüşüm etkisini gösterir. İthalat sıfır olduğundan hazineye gelir etkisi de yoktur. Dış ticaret hacmi etkisi ise ithalattaki azalma kadar yani m 1 m 2 aralığı kadardır.

9.BÖLÜM:İTHALATA KONULAN GÜMRÜK TARİFELERİ 223 F + = Toplumsal Kayıp A f 0 D 0 Fu+GT Gümrük Tarifesi F u a b c Fu Üretimdeki artış Tüketimdeki azalış T m 1 m 0 m 2 Dış Ticaret Hacmi Etkisi M Şekil 9. 5.İthalata Yasaklayıcı Gümrük Tarifesi Konulması Şekil 9.4 de verilen rakamlı örnekte, eğer 150$ veya daha fazla bir tarife konulsaydı ithalat sıfıra düşecekti. Bu durumda, dış ticaret etkisi 1200 adet veya 120.000$ lık televizyon olacaktı. Tüketim kaybı (750 x 150)/2=56.250$, üretim kaybı (450 x 150)/2=33.750$ ve bölüşüm etkisi 78.750$ olacaktı. Hazineye gelir etkisi ise ithalat yapılmadığı için olmayacaktır. Tüketici rantında 168.750$ azalma, üretici rantında ise 78.750$ artış olacaktı. 6.GÜMRÜK TARİFESİNİN BÜYÜK ÜLKENİN DIŞ TİCARET HADDİNE ETKİSİ Büyük ülke uluslararası piyasalara fazla miktarda mal sattığında, bolluk yaratarak dış ticaret hadlerinin düşmesine neden olan veya satış miktarını azaltarak uluslararası piyasalarda kıtlık yaratıp dış ticaret hadlerini artırabilen bir ülkedir. Aynı şekilde, büyük ülke bir malın dünyadaki önemli miktarda alıcısı demektir. İthalat miktarını azalttığında dış ticaret hadlerini kendi lehine değiştirebilmektedir.

224 ULUSLARARASI İKTİSAT Prof.Dr.Kenan ÇELİK Büyük bir ülke ithal etmekte olduğu bir mal üzerine gümrük tarifesi koyarsa, ithal malının yurtiçi piyasada satış fiyatı tarife oranında yükselecektir. Satış fiyatı yükseldiğinde ise ithal malının yurtiçi talep esnekliğine bağlı olarak, ithal mallarına talep azalacaktır. Gümrük tarifesi nedeniyle dış ticaret hadleri tarifeyi koyan ülkenin lehine değişir. Dış ticaret hadlerindeki değişme teklif eğrileri yardımıyla açıklanabilir. Araba TT 2 FU 2 TT 1 FU 1 a 1 a 2 D 2 D 1 AT 1 t 2 t 1 Televizyon Şekil 9. 6. İthalata Konulan Gümrük Tarifelerinin Büyük Ülkenin Dış Ticaret Haddine Etkileri Şekil 9.6 da Türkiye ve Almanya gibi iki büyük ülke ve televizyon ve araba gibi iki mal ele alalım. Televizyon Türkiye nin, araba ise Almanya nın ihraç ürünüdür. Başlangıçta Türkiye nin teklif eğrisi siyah TT 1, Almanya nın teklif eğrisi ise beyaz AT 1 eğrisi şeklinde olsun. İki ülke arasında dış ticaret dengesi teklif eğrilerinin kesiştiği D 1 noktasındadır. Dış ticaret hadleri beyaz FU 1 doğrusu ve dış ticaret hacmi 0a 1 D 1 t 1 alanının sayısal değeri kadardır. Televizyonun dış ticaret hadleri tan α 1, arabanın dış ticaret hadleri ise tan β 1 dir.

9.BÖLÜM:İTHALATA KONULAN GÜMRÜK TARİFELERİ 225 Dış ticaret dengede iken Türkiye nin Alman arabalarına gümrük tarifesi koyduğunu kabul edelim. Teklif eğrisi analizinde bu durumu Türkiye nin kendi ihraç malına karşı daha fazla ithal malı istemesi şeklinde açıklayabiliriz. Diğer açıdan bakıldığında, Türkiye Alman arabalarına eskisinden daha az televizyon teklif etmektedir. Örneğin, Türkiye nin ithal ettiği bir arabaya 100 televizyon verdiğini kabul edelim. Eğer yüzde 10 gümrük tarifesi koyarsa, artık bir Alman arabasına 90 televizyon teklif eder. 10 adet televizyon gümrük tarifesi olarak kesilir. Sonuçta gümrük tarifesi öncesi bir ithal arabaya 100 televizyon teklif ederken, gümrük tarifesi sonrası 90 televizyon teklif etmektedir. Bu durumu yukarıdaki şekilde Türkiye nin teklif eğrisinin kırmızı eğri şeklinde sola kayması ile açıklayabiliriz. Gümrük tarifeleri Türkiye tarafından konulduğu için sadece Türkiye nin teklif eğrisinde değişme olur, Almanya nın teklif eğrisi eskisi gibi kalır. Yeni denge noktası D 2 dir. Yeni dış ticaret hadleri kırmızı doğrudur. Dış ticaret hadleri gümrük tarifesi koyan Türkiye nin lehine değişmiştir. Bu durum şekilde tan α 1 açısının tan α 2 şeklinde büyümesinden anlaşılmaktadır. Almanya nın dış ticaret hadleri ise tan β 1 den tanβ 2 ye değiştiği için kötüleşmiştir. Dış ticaret hacmi gri renkli 0a 2 D 2 d 2 dikdörtken şeklinde daraldığı için iki ülkenin de refahı olumsuz yönde etkilenir. Demek ki büyük bir ülke gümrük tarifesi koyarak dış ticaret hadlerini kendi lehine değiştirebilir. Ancak dış ticaret hacmi daraldığı için tarife konulmasının kesin olarak bu ülkenin refahını yükselteceğini söyleyemeyiz. Çünkü olumlu dış ticaret haddi etkisi ve olumsuz dış ticaret hacmi etkisi söz konusudur. Eğer dış ticaret haddi etkisi daha büyükse bu ülkenin refahı olumlu yönde etkilenir. Aksi durumda ülke refah kaybına uğrar. Hangisinin daha büyük olacağı ithal mallarının yurtiçi talep esnekliğine bağlıdır. Örneğin arabanın talep esnekliği birden büyük olduğundan, yüzde 10 gümrük tarifesi konulması, ithal araba talebini daha fazla oranda azaltacaktır. Dolayısıyla dış ticaret hacmi etkisi daha büyük olacağı için Türkiye nin refahının olumsuz yönde etkileneceği söylenebilir. Almanya ise hem dış ticaret hadleri, hem de dış ticaret hacmi aleyhine değiştiği gibi kesin olarak zararlı çıkar ve misilleme yapabilir. 7.GÜMRÜK TARİFESİNİN KÜÇÜK ÜLKENİN DIŞ TİCARET HADDİNE ETKİSİ Küçük bir ülke daha fazla ihracat yapıp uluslararası fiyatların düşmesine neden olamayan veya daha az ihracat yaparak kıtlık yaratıp fiyatları artıramayan bir ülkedir. Kısaca, dış ticaret hadlerini etkileyemeyen bir ülkedir. O yüzden dış ticaret hadlerini veri olarak kabul eder. Yani bir birim ithal malına karşılık kendi teklifini artırarak veya azaltarak dış ticaret haddi doğrusunu değiştiremez. Dış ticaret haddi

226 ULUSLARARASI İKTİSAT Prof.Dr.Kenan ÇELİK doğrusu aynı zamanda diğer ülkenin teklif eğrisi olarak kabul edilir. Bu durum şekil 9.7 yardımıyla açıklanabilir. Türkiye ile Almanya arasındaki ticaret dengesini yeniden ele alalım. Şimdi ise televizyon ihracatçısı Türkiye nin küçük bir ülke olduğunu varsayalım. Diğer bir deyişle, Türkiye önemli bir araba ithalatçısıdır ve televizyon ihracatçısı ülke değildir. Televizyon ihracatını azaltarak kıtlık yaratıp dış ticaret hadlerini lehine değiştiremez. Araba ithalatını azaltarak da dış ticaret hadlerini lehine değiştiremez. Araba TT 1 TT 2 FU 1 (AT 1 ) a 1 D 1 a 2 D 2 b 1 0 a 1 t 2 t 1 Televizyon Şekil 9. 7. İthalata Konulan Gümrük Tarifelerinin Küçük Ülkenin Dış Ticaret Haddine Etkileri Şekil 9.7 de ilk denge noktası D 1 dir. Türkiye nin teklif eğrisi siyah ve Almanya nın teklif eğrisi aynı zamanda dış ticaret hadleri doğrusu olan beyaz doğrudur. Dış ticaret hacmi ise 0a 1 D 1 t 1 alanının sayısal değeri kadardır. Eğer Türkiye Alman arabalarına gümrük tarifesi koyarsa, Türkiye nin teklif eğrisi kırmızı eğri şeklinde sola kayacaktır. Yeni denge D 2 noktasında oluşacaktır. Dış ticaret hadleri değiş-

9.BÖLÜM:İTHALATA KONULAN GÜMRÜK TARİFELERİ 227 meyecek, fakat dış ticaret hacmi azalacak ve sarı dikdörtgenin alanı kadar olacaktır. Dış ticaret haddi etkisi iki ülke için de nötr olurken, dış ticaret hacminin daralması iki ülkenin aleyhine refah etkileri doğuracaktır. 8.GÜMRÜK TARİFE SAVAŞLARI Bir önceki konuda Türkiye ve Almanya nın büyük ülke olması durumunda gümrük tarifesi konularak dış ticaret hadlerinin tarife koyan ülke lehine değiştirilebileceği belirtilmişti. Buna göre dış ticaret hadleri Türkiye nin lehine, Almanya nın aleyhine değişmişti. Ayrıca dış ticaret hacmi her iki ülkenin aleyhine daralmıştı. Almanya Türkiye nin gümrük tarifesi koymasından kesin olarak zararlı çıkacağı için misilleme yaparak dış ticaret hadlerini eski seviyesine hatta kendi lehine değiştirebilir. Bu durum şekil 9.8 yardımıyla açıklanabilir. Araba TT 1 TT 3 TT 2 FU 2 FU 1 a 1 a 2 D 2 D 1 AT 1 a 3 AT 2 a 4 D 4 D 3 a 5 b 1 b 2 D 5 AT 3 0 a 2 a 1 t 5 t 4 t 3 t 2 t 1 Televizyon Şekil 9. 8.Gümrük Tarife Savaşları İlk denge noktası D 1 iken Türkiye ve Almanya nın teklif eğrileri beyaz renkli çizilmiştir. Denge dış ticaret haddi doğrusu ise beyaz renkli doğrudur. Türkiye nin gümrük tarifesi koyması nedeniyle kendi teklif eğrisi kırmızı renkli teklif eğrisi pozisyonuna kayarsa, yeni denge noktası D 2 de oluşur. Dış ticaret hadleri Türkiye nin

228 ULUSLARARASI İKTİSAT Prof.Dr.Kenan ÇELİK lehine değişir ve kırmızı FU 2 doğrusu şekline gelir. Dış ticaret hacmi küçülür. Eğer Almanya misilleme yaparak, dış ticaret hadlerini eski haline getirecek kadar Türk televizyonlarına gümrük tarifesi koyarsa, Almanya nın teklif eğrisi kırmızı renkli AT 2 teklif eğrisi pozisyonuna kayar. Yeni denge noktası D 3 te oluşur. Dış ticaret hadleri başlangıçtaki seviyesine yani tekrar beyaz doğru şekline gelir. Fakat dış ticaret hacmi daha da daralarak iki ülkenin aleyhine olur. Türkiye gümrük tarifesi koyarak dış ticaret hadlerini kendi lehine değiştirmekte ısrar ederse, gümrük tarifelerini artırabilir. Böylece denge D 4 noktasında oluşur. Dış ticaret hadleri Türkiye nin lehine değişir fakat dış ticaret hacmi daha da daralır. Almanya da misilleme yapmakta ısrar ederse, yeni denge noktası D 5 te oluşur. Dış ticaret haddi tekrar başlangıç seviyesine gelirken, dış ticaret hacmi iyice daralır. Eğer iki ülke arasında bu misillemeler gümrük tarifesi savaşına dönüşürse, eninde sonunda dış ticaret hacmi sıfıra düşer. Diğer bir ifadeyle, gümrük tarifelerinin aşırı yükselmesi sonucu her iki ülkenin piyasasında ithal malları öyle pahalı hale gelir ki hiç talep görmez. Bu durum iki ülkenin de dış ticaretin faydalarından yararlanamamaları demektir. Bunun örnekleri dünya ticaretinde 1929 dünya bunalımından sonra görülmüştür. 1930 lu yıllarda bütün ülkeler dış açıklarını kapatmak için gümrük tarifelerini artırma yolunu seçmiştir. Örneğin, ABD 17 Temmuz 1930 da Smoot-Hawley tarifelerini koydu. Tarife oranları ortalama %50 seviyelerine yükseltildi. Bu uygulama tüm dünyada tepkilerle karşılandı ve bir çok ülke misillemelerde bulundu. Dünya ekonomik krizi daha da kötü hale geldi. İspanya üzüm, portakal, mantar ve soğan üzerine koyduğu tarifeleri artırdı. Saat, el işlemeleri ve ayakkabılara koyduğu tarifelerden dolayı İsviçre Amerikan mallarını boykot etti. İtalya zeytinyağı ve şapkalara konulan tarifelere misilleme olarak; Fransız ve Amerikan otomobillerine çok yüksek gümrük tarifeleri koydu. Kanada bir çok gıda maddesi, tomruk ve keresteye konulan yüksek tarifelere misilleme olarak kendi tarifelerini üç kat artırdı. Avustralya, Küba, Fransa, Meksika ve Yeni Zelanda da tarife savaşlarına katıldı. Bu tür komşuyu fakirleştirme politikaları, tüm ülkelerde, dünya ticaretinin yavaş yavaş azalmasına, yüksek işsizlik ve düşük ücretlerin birbirini takip etmesine neden oldu. 1933 yılındaki dünya ticareti, 1929 dakine göre üçte bir oranında azaldı 1. 1940 lı yıllara gelindiğinde ise dünya ticareti durma noktasına kadar gelmişti. O yıllarda toplanan Bretton Woods Konferansı sonucunda oluşturulan GATT (bugünkü ismiyle DTÖ), dış ticaretin önündeki engellerin kaldırılması, sonuçta gümrük tarifelerinin sıfırlanması için çalışmaktadır. 1 Chacholiades, M., International Economics, 1990, s.172

9.BÖLÜM:İTHALATA KONULAN GÜMRÜK TARİFELERİ 229 9.GÜMRÜK TARİFESİNİN KÜÇÜK ÜLKENİN REFAH SEVİYESİNE ETKİSİ Serbest ticaret, ticaret yapan her iki ülkenin de lehineydi. Çünkü dış ticaret yapıldığında toplum, kendi üretim imkanlarının ötesinde tüketim yapabiliyordu. Yani dönüşüm eğrisinin daha ilerisinde bir toplumsal farksızlık eğrisinde tüketim dengesini sağlayabiliyordu. Şekil 9.9 da kapalı ekonomi şartlarındaki Türkiye nin dengesi D i noktasındadır. Dış ticarete açıldıktan sonra dış ticaret hadleri kırmızı doğru, yeni üretim dengesi D Ü, tüketim dengesi ise D T noktasında oluşur. Toplum dış ticaret yaparak siyah toplumsal farksızlık eğrisinden orijinden daha ilerideki kırmızı toplumsal farksızlık eğrisinde tüketme imkanına kavuşmaktadır. u 0 u 2 aralığı toplam dış ticaret kazancını gösterir ve üretim ile tüketim kazançlarının toplamına eşittir. Araba FU 1 '' FU 1 ' FU 1 a 2 D T Tarife sonrası ithalat a 4 a 0 D T2 Di u 0 u 3 u 2 Refah Azalışı a 3 Dü 2 a 1 Tarife sonrası üretim artışı Dü 0 a a 1 a 1 1 t 0 t 4 t 2 t 3 t 1 Televizyon Şekil 9. 9. İthalata Konulan Gümrük Tarifelerinin Küçük Ülkenin Refah Seviyesine Etkisi

230 ULUSLARARASI İKTİSAT Prof.Dr.Kenan ÇELİK Ancak serbest ticaret şartlarında araba üretimi a 0 miktarından a 1 miktarına düşmüştür. Bu durum mikro açıdan üretim ve tüketim kazançlarına neden olurken, diğer taraftan üretimin azalması, milli gelirin azalması, istihdam hacminin azalması gibi olumsuz etkilere de neden olur. Özellikle işsizlik bir ülkede ciddi istikrarsızlık türlerindendir. Bu durumda hükümetler işsizliği azaltmak, yurtiçi üretimi artırmak gibi nedenlerle dış ticaret politikası uygulayabilir. Araç olarak gümrük tarifeleri kullanıldığında, ithal mallarının yurtiçi fiyatları yükselecek ve ithal mallarına olan talep azalacaktır. Dolayısıyla gümrük tarifelerinden sonra yurtiçi araba üretimi a 3 seviyesine yükselecektir. Yeni üretim dengesi Dü 2 noktasındadır. Burada gümrük tarifesi koyan Türkiye için küçük ülke varsayımı yapıldığından dış ticaret hadleri değişmeyecektir. Kırmızı dış ticaret hadleri doğrusu paralel olarak sol tarafa kaydırılarak Dü 2 noktasından geçirilir. Bu doğrunun yatay ve dikey eksenle yaptığı açıların değişmemesi dış ticaret hadlerinin değişmediği anlamına gelir. Toplumun tüketim dengesi ise beyaz toplumsal farksızlık eğrisi düzeyinde D T2 de oluşur. Toplumsal farksızlık eğrisinin orijine yaklaşması toplumsal refahın azaldığı anlamına gelmektedir. Şekilde u 2 u 3 aralığı toplumsal kayıptır ve üretim ile tüketim kayıplarının toplamından oluşur. Eğer yasaklayıcı tarife konulursa, ithalat hacmi sıfıra düşeceğinden yurtiçi araba üretimi de a 0 düzeyine çıkacaktır. Denge, D i noktasına kayacaktır. Dış ticaret haddi doğrusu D i noktasından geçtiğinde toplumsal kayıpların daha da fazla olacağı görülmektedir. Şekilde u 2 u 0 aralığı yasaklayıcı tarife uygulanması durumundaki toplumsal kaybı göstermektedir. 10.GÜMRÜK TARİFESİNİN BÜYÜK ÜLKENİN REFAH SEVİYESİNE ETKİSİ Gümrük tarifesini koyan ülke büyük bir ülke ise dış ticaret hadlerini lehine değiştirebilir. Ancak dış ticaret hadleri iyileşmesine rağmen dış ticaret hacminde daralma olacaktır. Ülkenin net olarak refahını artırıp artırmadığı hangi etkinin daha büyük olduğuna bağlıdır. Hangisinin daha büyük olduğu ise tarife konulan ithal malının yurtiçi talep esnekliğine bağlıdır. Buna göre üç farklı esneklik durum vardır: a)talep Esnekliğinin Birden Büyük Olması Tarife konulan ithal malının yurtiçi talep esnekliği birden büyük ise, dış ticaret hacmindeki daralma dış ticaret hadlerindeki iyileşmeden daha fazla olacaktır. Diğer bir ifade ile olumsuz etkiler olumlu etkilerden daha fazla olacağı için toplum

9.BÖLÜM:İTHALATA KONULAN GÜMRÜK TARİFELERİ 231 refah kaybına uğrayacaktır. Bu durum şekil 9.10 da gösterilmiştir. İlk denge kırmızı renk ile, gümrük tarifesi konulması sonrası dengedeki değişmeler ise siyah renk ile temsil edilmiştir. İthal arabalara tarife konulduğunda yeni dış ticaret hadleri siyah doğru şekline dönüşür. Televizyonun dış ticaret hadleri iyileşmiş, arabanın dış ticaret hadleri ise kötüleşmiştir. Yurtiçi araba üretimi artmış, araba ithalatı azalmış ve tüketim dengesi orijine yaklaşmıştır. Toplumsal kayıp ise küçük ülkeye nispeten daha azdır. Araba FU 1 FU 2 a 2 a 4 D T ' D T Tarife sonrası ithalat a 3 Dü' u 1 u 2 Tarife sonrası üretim artışı a 1 Dü a 2 >a 1 0 t 4 t 2 t 3 a2 t 1 a 1 Televizyon Şekil 9. 10. İthalata Konulan Gümrük Tarifelerinin Büyük Ülkenin Refah Seviyesine Etkisi (Talep Esnekliğinin Birden Büyük Olması Durumu) b)talep Esnekliğinin Birden Küçük Olması Tarife konulan ithal malının yurtiçi talep esnekliği birden küçük ise, dış ticaret hacmindeki daralma dış ticaret hadlerindeki iyileşmeden daha az olacaktır. Diğer bir ifade ile olumsuz etkiler olumlu etkilerden daha az olacağı için toplumun refahı artacaktır. Bu durum şekil 9.11 de gösterilmiştir. İlk denge kırmızı renk ile, gümrük tarifesi konulması sonrası dengedeki değişmeler ise siyah renk ile temsil edilmiştir. İthal arabalara tarife konulduğunda yeni dış ticaret hadleri siyah doğru şekline dö-

232 ULUSLARARASI İKTİSAT Prof.Dr.Kenan ÇELİK nüşür. Televizyonun dış ticaret hadleri iyileşmiş, arabanın dış ticaret hadleri ise kötüleşmiştir. Yurtiçi araba üretimi artmış, araba ithalatı azalmış ve tüketim dengesi orijinden daha ilerideki bir toplumsal farksızlık eğrisinde gerçekleşmiştir. Toplumun refahı artmıştır. Araba FU 2 FU 1 u 1 a 4 D T ' a 2 D T u 2 Tarife sonrası ithalat a 3 Dü' a 1 Dü a 2 >a 1 a 2 a 1 0 t 2 t 4 t 3 t 1 Televizyon Şekil 9. 11. İthalata Konulan Gümrük Tarifelerinin Büyük Ülkenin Refah Seviyesine Etkisi (Talep Esnekliğinin Birden Küçük Olması Durumu) c)talep Esnekliğinin Bire Eşit Olması Tarife konulan ithal malının yurtiçi talep esnekliği bire eşit ise, dış ticaret hacmindeki daralma dış ticaret hadlerindeki iyileşmeye eşit olacaktır. Diğer bir ifade ile olumsuz etkiler olumlu etkilere eşit olacağı için toplumun refahı değişmez. Bu durum şekil 9.12 de gösterilmiştir. İlk denge kırmızı renk ile, gümrük tarifesi konulması sonrası dengedeki değişmeler ise siyah renk ile temsil edilmiştir. İthal arabalara tarife konulduğunda yeni dış ticaret hadleri siyah renkli doğru şekline dönüşür. Televizyonun dış ticaret hadleri iyileşmiş, arabanın dış ticaret hadleri ise kötüleşmiş-

9.BÖLÜM:İTHALATA KONULAN GÜMRÜK TARİFELERİ 233 tir. Yurtiçi araba üretimi artmış, araba ithalatı azalmış ve tüketim dengesinde bir değişiklik olmamıştır. Aynı toplumsal farksızlık eğrisinde dengeye gelinmiştir. Sadece tarife nedeniyle fiyatı artan ithal arabalar yerine yerli arabalar ikame edilmiştir. Toplumun refahı değişmemiştir. Araba FU 2 FU 1 a 2 D T u 1 a 3 Dü' a 1 Dü a 2 a 2 >a 1 a 1 0 t 2 t 3 t 1 Televizyon Şekil 9. 12. İthalata Konulan Gümrük Tarifelerinin Büyük Ülkenin Refah Seviyesine Etkisi (Talep Esnekliğinin Bire Eşit Olması Durumu) Büyük bir ülke, bir malın önemli miktardaki ithalatçısı anlamına gelmektedir. Eğer tarife koyarak ithalatını azaltırsa, karşı ülkenin ihracatçı firmasının da ihracatı azalır. İhracatçı firma dış pazarını kaybetmemek için mallarının fiyatında indirim yapabilir. Eğer büyük ülkenin koymuş olduğu gümrük tarifesi kadar indirim yaparsa, tarife koyan büyük ülkenin ithalatında bir değişme olmaz. Yani gümrük tarifesi konulduğunda, ithalatın ne derece kısıtlanacağı diğer ülkenin ihracatçı firmasının yapacağı misillemeye de bağlıdır.

234 ULUSLARARASI İKTİSAT Prof.Dr.Kenan ÇELİK 11.EN UYGUN GÜMRÜK TARİFESİ En uygun gümrük tarifesi, ülkenin ticari kazançlarını maksimuma çıkaracak orandaki gümrük tarifesine denir. Bir ülke gümrük tarifesi koyduğunda, karşı ülkenin misilleme yapmaması durumunda, dış ticaret hadlerini kendi lehine değiştirebilir. Fakat dış ticaret hacminin azalması bu ülkenin aleyhine olur. Önemli olan ülkenin dış ticaret hadlerini kendi lehine çevirerek kazançlı çıkmasıdır. Eğer dış ticaret haddi etkisi, dış ticaret hacmi etkisinden daha büyükse ülke kazançlı çıkar. Aksi durumda ise zararlı çıkacaktır. Araba TT 2 TT 1 Tf Fu 2 2 Tf 1 Fu 1 TT 3 Af 1 a 1 a 2 D 2 D 1 AT 1 e 0 t 2 t 1 Televizyon Şekil 9. 13.En Uygun Gümrük Tarifesi

9.BÖLÜM:İTHALATA KONULAN GÜMRÜK TARİFELERİ 235 Şekil 9.13 de ilk denge noktası D 1 dedir. Dış ticaret hadleri kırmızı doğru ve dış ticaret hacmi 0a 1 D 1 t 1 alanı kadardır. Her ülkenin dış ticaret hadlerine ve iki ülkenin teklif eğrisine teğet ticaret farksızlık eğrileri vardır. Her iki ülkenin ilk ticaret farksızlık eğrileri kırmızı renklidir. Bir ülke kendi iç maliyetlerinden ne kadar ileride dış ticaret dengesini gerçekleştirirse o kadar kazançlı çıkacaktır. Türkiye Alman arabalarına gümrük tarifesi uygularsa, teklif eğrisi sol tarafa doğru siyah renkli TT 2 teklif eğrisi durumuna kayacaktır. Yeni denge noktası D 2 dedir. Dış ticaret hadleri Türkiye nin lehine ama dış ticaret hacmi daralması aleyhinedir. Türkiye ve Almanya nın ticaret farksızlık eğrileri de yeni denge noktasından geçecek şekilde kayacaktır. Türkiye'nin siyah renkli ticaret farksızlık eğrisi yeni denge noktası olan D 2 de Almanya nın teklif eğrisine teğet olur. Türkiye gümrük tarifesi koyarak daha kazançlı çıkmıştır. Çünkü kendi iç maliyetlerinden diğer bir ifadeyle kendi ekseninden daha ileride bir ticaret farksızlık eğrisinde dengeye gelmiştir. Türkiye nin tarifeden kaynaklanan birim başına ticari kazanç artışı, kırmızı ve siyah ticaret farksızlık eğrileri aralığı kadardır. Almanya için durum tam tersidir. Yani Almanya nın ticaret farksızlık eğrisi, Almanya nın ihraç ürünü olan Araba eksenine yaklaşacağı için ticari kazançlar azalacaktır. Türkiye daha fazla tarife koyarak ticaret hadlerini kendi lehine çevirebilir ama daha kazançlı olamaz. Eğer tarife oranları artırılırsa, örneğin yeni denge noktası e gibi bir yerde oluşursa, bu ticaret farksızlık eğrisinin geriye doğru, kırmızı ticaret farksızlık eğrisine kayması demektir. Bu durum siyah Tf 2 ticaret farksızlık eğrisinden daha az ticari kazanç anlamına gelir. En uygun gümrük tarifesi, ticaret farksızlık eğrisinin diğer ülkenin teklif eğrisine dıştan teğet olduğu denge noktasıdır. 12.GÜMRÜK TARİFELERİNİN YANSIMASI Gümrük tarifeleri genellikle malın ithalatı esnasında tahsil edilir. Normal şartlar altında gümrük tarifelerini ilk aşamada ithalatçılar öder. Ancak ödedikleri gümrük tarifelerini malların yurtiçi satış fiyatına yansıttıkları için sonuçta tarife koyan ülkenin tüketicileri tarafından ödenmiş olur. Fakat her zaman böyle de olmaz. Bir ülke gümrük tarifesi koyduğunda, bu tarifeyi ihracatçı ülkelerin üreticileri de ödeyebilir. Buna gümrük tarifelerinin yansıması denir. Yansımayı belirleyen faktörler şunlardır: İthalatçı ülkedeki talep esnekliği: İthalatçı ülkedeki talep esnekliği ne derece yüksek ise konulan tarifenin o kadar büyük bir kısmı ihracatçı

236 ULUSLARARASI İKTİSAT Prof.Dr.Kenan ÇELİK ülkenin üreticilerince ödenir. Tersi durumda ise, konulan tarifeler ithalatçı ülkenin tüketicilerince ödenecektir, yani yansımayacaktır. İhracatçı ülkedeki arz esnekliği: İhracatçı ülkedeki arz esnekliği düşük veya sıfır ise, konulan tarifenin büyük bir kısmı, ihracatçı ülkenin üreticileri tarafından ödenir, yani yansıma olacaktır. Tersi durumda ise yansıma olmayacaktır. İthalatçı ülkenin büyük bir ülke olması, diğer bir ifadeyle monopsoncu durumda olması: Bir ülke eğer tek alıcı durumunda ise karşı ülkeyi düşük fiyatlardan malı satmaya zorlayabilir. İhracatçı ülke ise buna uymak zorunda kalır. Çünkü başka ihracat yapacağı ülke yoktur. Malları hiç ihraç etmemektense düşük fiyatlardan da olsa ihraç etmek daha ekonomik bir tercih olacaktır. Bu durumda ithalatçı ülkenin koyacağı gümrük tarifesinin büyük bir kısmı ihracatçı ülkenin üreticilerine yansıyacaktır. Bu durum Tablo 9.1 deki bir örnek yardımıyla daha kolay açıklanabilir. Türkiye Almanya ya fındık ihraç etmektedir. Almanya Türkiye için büyük bir ülkedir. Serbest ticaret şartları altında 1kg fındık 4 ya ihraç edilmekte iken, Almanya nın Türk fındığına 2 lık spesifik gümrük tarifesi uygulamaya başladığını kabul edelim. Fındığın Alman tüketicilerine satış fiyatı 6 ya çıkmıştır. Talep kanunu gereği bir malın fiyatı yükseldiğinde, o mala olan talep azalacaktır. Eğer Almanya da fındık talep esnekliği yüksekse daha fazla, düşükse daha az azalacaktır. Sonuçta Almanya da Türk fındığına talep azalır. Tablo 9. 1.Gümrük Tarifelerinin Yansıması A B C D Türkiye nin Fındık İhraç Fiyatı ( ) 4 4 2 3 Almanya nın Koyduğu Gümrük Tarifesi ( ) Yok 2 2 2 Türkiye nin Misillemesi ( ) Yok 0 2 1 Almanya da Fındık Satış Fiyatı ( ) 4 6 4 5 Alman Tüketicilerinin Ödediği Gümrük Tarifesi ( ) Yok 2 Yok 1 Türk Fındık Üreticilerinin Ödediği Gümrük Tarifesi ( ) Yok Yok 2 1 Gümrük Tarifesinin Yansıma Oranı (%) 0 0 100 50 Bu durum karşısında Türkiye nin misilleme yapıp yapmayacağını belirleyen faktörlerden en önemlisi arz esnekliğidir. Eğer fındığın arz esnekliği yüksek olsaydı, Türkiye fındık arzını hemen azaltacak ve herhangi bir misillemede bulunmayacaktı.