16 Kromozom Değişimleri Ocak 2007 Bu çalışma EuroGentest, Avrupa Birliği FP6 tarafından desteklenmiştir. Kontrat Numarası: 512148. Çeviri; Dr. Türker BİLGEN, Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Tıbbi Biyoloji ve Genetik Anabilim Dalı 07059. Resimler; Rebecca J Kent www.rebeccajkent.com rebecca@rebeccajkent.com Hastalar ve Aileler İçin Bilgiler
2 15 Kromozom Değişimleri Bu broşürde kromozom değişimlerinin ne olduğu, nasıl kalıtıldığı ve ne zaman bir hastalığa neden olabileceğinden bahsedilecektir. Bu bilgiler genetik uzmanı ile yapacağınız görüşmeler sırasında kullanılmak üzere düzenlenmiştir. Kromozom değişimlerini anlamak için genler ve kromozomları tanımak faydalı olabilir. Gen ve Kromozom nedir? Vücudumuz milyonlarca hücreden oluşur. Hücrelerin çoğu genlerin tamamını içerir. Genler büyümemizi ve vücudumuzun nasıl çalışacağını kontrol eden bir yönergeler dizisi gibidir. Ayrıca genler göz rengimiz, kan grubumuz ve boyumuz gibi birçok özelliğimizin oluşmasından sorumludurlar. Genler kromozom olarak tanımlanan ipliksi yapılar üzerinde taşınırlar. Genellikle çoğu hücremizde 46 kromozom bulunur. Kromozomlarımızı anne ve babamızdan alırız. 23 kromozomluk bir takımı annemizden ve diğer 23 kromozomluk takımı babamızdan alırız. Böylelikle 2 takım 23 kromozoma veya diğer bir ifade ile 23 çift kromozoma sahip oluruz. Kromozomlar genlerden oluştuğu için hemen hemen tüm genlerimizin iki kopyasını, her biri bir ebeveynden gelecek şekilde anne ve babamızdan alırız. Ebeveynlerimiz ile benzer özelliklere sahip olmamızın altında yatan gerçek budur. Kromozomlar ve dolayısı ile genler DNA ismi verilen bir kimyasal molekülden yapılmıştır.
14 Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Tıbbi Biyoloji ve Genetik Anabilim Dalı nın resmi web sayfasıdır. Genetik laboratuarlarında yapılan testler ve bölüm hakkında detaylı bilgi bulmak mümkündür. Adres: Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Tıbbi Biyoloji ve Genetik Anabilim Dalı. Dekanlık Binası 3. Kat Kampus 07059- ANTALYA Tel: +90 242 2496970 Web: www.akdeniz.edu.tr/tip/genetik Gülhane Askeri Tıp Akademisi nin resmi web sayfasıdır. Address: Gülhane Askeri Tıp Akademisi, Askeri Tıp Fakültesi. 06018 Etlik, ANKARA, Web: www.gata.edu.tr Ege Üniversitesi nin resmi web sitesidir. Genetikle ilgili konularda kısa bilgiler veren ve genetik laboratuvarının güncel olarak hangi hizmetleri verdiğini gösteren web sayfasıdır. Adres: Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıbbi Genetik Anabilim Dalı, Bornova, 35100-İZMIR, Türkiye Tel: +90 232 390 4917 E-posta: tibbigenetik@mail.ege.edu.tr Web: www.tibbigenetik.ege.edu.tr Şekil 1: Genler, Kromozomlar ve DNA 3 Kromozomlar (Şekil 2 ye bakınız) kadın ve erkeklerde 1 den 22 ye kadar aynı şekilde numaralandırılır. Bunlar otozomlar olarak isimlendirilir. 23 üncü çift kromozomlar kadın ve erkeklerde farklıdır ve bunlar cinsiyet kromozomları olarak isimlendirilir. İki çeşit cinsiyet kromozomu vardır. Birisi X kromozomu, diğeri ise Y kromozomu olarak isimlendirilir. Kadınlar normalde iki X kromozomuna (XX) sahiptir. Bir kadın bir X kromozomunu annesinden alırken, diğerini babasından alır. Erkekler ise normalde bir X ve bir Y kromozomuna sahiptir (XY). Bir erkek X kromozomunu annesinden alırken, Y kromozomunu babasından alır. Dolayısıyla Şekil 2, kromozomların son çifti XY olduğu için bir erkeğin kromozomlarını göstermektedir.
4 Şekil 2: 23 çift kromozom büyüklüklerine göre düzenlenmiştir. Kromozom 1 en büyük olandır. Son iki kromozom ise cinsiyet kromozomlarıdır. 13 Orphanet Nadir hastalıklar, klinik denemeler, ilaçlar ve tüm Avrupa daki destek grupları hakkında bilgi sağlayan ücretsiz web sayfasıdır. Web: www.orpha.net EuroGentest Genetik testler ve tüm Avrupa daki destek grupları hakkında bilgi sağlayan, ücretsiz web sayfasıdır. Web: www.eurogentest.org Ulusal genetik merkezler: Bu web sayfası Hacettepe Üniversitesi tarafından yaygın genetik hastalıklar hakkında kısa bilgiler vermek üzere hazırlanmıştır. Adres: Hacettepe Üniversitesi, 06532 - ANKARA Tel: +90 312 305 5000 Web: www.gen.hacettepe.edu.tr Kromozom Değişimleri Kromozomal materyale denge halinde sahip olmamız önemlidir. Bu denge, vücudumuzdaki hücrelere yol gösteren genlerin kromozomlar üzerinde bulunmasının sonucudur. Kromozomlarımızın yapısı, sayısı ya da büyüklüğündeki her hangi bir değişim genetik bilginin düzeni ya da miktarında bir değişim anlamına gelir. Genetik bilginin düzeni veya miktarındaki bir değişim çocukta öğrenme yeteneğinin kaybolması, gelişme geriliği veya sağlık sorunlarına yol açabilmektedir. Kromozomal değişimler anne ya da babadan aktarılabilir. Daha yaygın olarak yumurta ya da sperm hücresi oluşturulurken veya gebelik sürecinde meydana gelirler. Bu değişimler bizim kontrolümüz dışında ortaya çıkarlar. Dr. Zekai Tahir Burak Kadın Sağlığı Eğitim ve Araştırma Hastanesi nin resmi web sayfasıdır. Genetik testler ve verilen hizmetler hakkında bilgiler bulmak mümkündür. Adres: Talatpaşa Bulvarı Samanpazarı / ANKARA Tel: (0312) 306 50 00 E-posta: info@ztb.gov.tr Web: www.ztb.gov.tr Ankara Üniversitesi, Pediatrik Moleküler Genetik Bölümü nün hazırladığı genetikle ilgili oldukça kapsamlı bilgiler veren resmi web sayfasıdır. Adres: KORU Mahallesi, 606. Sokak, UYUM Sitesi No: 19. 06530 Cayyolu, ANKARA, FAX : 90-312-3620581 or 90-312-3201433 www.medicine.ankara.edu.tr/internal_medical/pediatrics/mol-gen
12 Kromozom değişiminin iki temel tipi vardır 5 Kromozom sayısındaki değişimler: Bir kromozomun alışılmış kopya sayısından fazla ya da daha az olması durumudur. Kromozomal değişiklikler hakkında daha fazla bilgiyi nereden temin edebilirim? Bu broşür kromozomal değişiklikler için hazırlanmış kısıtlı bilgi içeren bir rehberdir. Daha fazla bilgi aşağıda verilmiş olan adreslerden temin edinilebilir. Unique - The Rare Chromosome Disorder Support Group in the UK PO Box 2189, Caterham, Surrey United Kingdom CR3 5GN Telephone: + 44 (0) 1883 330766 E-posta: info@rarechromo.org Web:www.rarechromo.org Denge Fiziksel ve/veya zihinsel yetersizlikleri bulunan çocuklara özel eğitim veren bir merkezdir. Adres:Yıldırım Beyazıt Cd. No: 112 Yenibosna / İSTANBUL Tel: 0 212 654 37 36 E-posta: info@dengerehabilitasyon.com Web: www.dengerehabilitasyon.com Kromozom yapısındaki değişimler: Bir kromozomdaki materyalin her hangi bir şekilde bozulması veya yeniden şekillenmesi durumudur. Bu tipteki değişimler, kromozomal materyale ilave ya da kayıpları içerebilir. Bu broşürde kromozomlardaki artışlar, eksilmeler, kromozomal materyalde araya ilaveler ve yüzük (halka) şeklindeki kromozomlar ele alınacaktır. Eğer kromozom translokasyonları hakkında bilgi edinmek isterseniz lütfen Kromozom Translokasyonları isimli broşüre bakınız. Kromozom sayısındaki değişimler Genellikle bir insanın vücudundaki hücrelerin neredeyse tamamında 46 kromozom vardır. Bununla birlikte bebek bazen fazla ya da eksik kromozomla doğabilir. Dolayısıyla bebek normalden fazla ya da az gen veya direktifleri taşıyacaktır. Fazla kromozomun neden olduğu genetik hastalıklara verilen en yaygın örneklerden birisi Down sendromudur. Bu hastalığa sahip olan bir kişi 46 yerine 47 kromozoma sahiptir. Bu durum, 21 numaralı kromozomun iki yerine üç kopyası olmasından kaynaklanır.
6 Şekil 3: Down sendromlu bir kız çocuğunun kromozomları (kromozomların son çifti XX). 21 numaralı kromozomun iki yerine üç kopyası var. Hatırlanması gereken noktalar Bir kromozomal değişiklik ebeveynlerden aktarılabileceği gibi, gebelik sırasında da ortaya çıkabilir. 11 Kromozomal değişiklikler düzeltilemez yaşam boyunca kalıcıdır. Kromozomal değişiklik bir insandan diğer insanlara bulaşan bir durum değildir. Örneğin bir translokasyon taşıyıcısı kan bağışı yapabilir. İnsanlar ailede bulunan bir kromozomal değişiklikten dolayı kendilerini suçlu hissedebilirler. Bu durumun oluşmasında kimsenin bir kusuru olmadığı ve buna sebep olacak hiç bir şey yapmadığını akılda bulundurmak önemlidir. Dengeli kromozomal değişikliği taşıyanların büyük çoğunluğu sağlıklı çocuklara sahip olabilmektedir. Kromozom yapısındaki değişimler Bir kromozom herhangi bir şekilde kırıldığında ve yeniden düzenlendiğinde kromozomun yapısında değişiklikler meydana gelir. Bu yapısal değişiklik kromozomal materyalin artışına veya kaybına neden olabilir. Bu olay aşağıda tartışıldığı gibi birçok yolla meydana gelebilir. Kromozom yapısındaki değişiklikler laboratuvarda bilim adamlarının belirleyemeyeceği kadar küçük olabilir. Yapısal bir değişiklik bulunsa bile çocukta nasıl bir etkiye sebep olabileceğini tahmin etmek çoğu zaman zordur. Bu durum çocuklarının geleceği hakkında mümkün olduğu kadar çok bilgi edinmek isteyen ebeveynler için moral bozucu olabilir.
10 Kromozomal değişiklikler için testler Translokasyonlar 7 Bir kişinin kromozomal değişiklik taşıyıp taşımadığını öğrenebilmek için genetik testler mevcuttur. Basit bir kan testi ile yapılmaktadır. Böylece kandaki hücreler kromozomal değişiklikler açısından değerlendirilmektedir. Ayrıca hamilelik sırasında bebeğin kromozom yapısını değerlendirmek de mümkündür. Bu prenatal tanı olarak isimlendirilir ve bu doktorunuzla konuşmak isteyeceğiniz bir durum olabilir (Bu testler hakkında daha fazla bilgi CVS ve Amniyosentez broşürlerinde mevcuttur). Ailedeki diğer bireylerin durumları Eğer ailenin bir üyesinde kromozomal bir değişiklik bulunmuşsa, bunu ailenin diğer bireyleri ile konuşmak isteyebilirsiniz. Bu ailenin diğer bireylerine istedikleri takdirde kan testi yaptırarak, bu kromozomal değişikliği taşıyıp taşımadıklarını öğrenme şansı verecektir. Bu, özellikle şuanda çocuğu olan ya da çocuk sahibi olma ihtimali olan aile bireyleri için önemli olabilir. Eğer ebeveynler kromozomal değişikliği taşımıyorlarsa, bunu çocuklarına aktarmayacaklardır. Eğer kromozomal değişikliği taşıyorlarsa, kendilerine gebelik sırasında bebeğin kromozomlarının kontrol edilmesi önerilebilir. Bazı kişiler, ailenin diğer üyelerine bu kromozomal değişikliği söylemekte zorlanabilirler. Ailede endişe yaratacaklarını düşünebilirler. Bazı ailelerde, bireyler akrabaları ile olan bağlantılarını kaybetmiş ve yeniden iletişim kurmanın güç olduğunu düşünebilirler. Genetik uzmanları böyle durumdaki ailelerle sıkça karşılaşır ve diğer aile üyeleri ile bu durumu konuşmanıza yardımcı olmayı teklif edebilirler. Translokasyonlar hakkında bilgi edinmek için lütfen Kromozom Translokasyonları isimli broşüre bakınız. Delesyonlar K r o m o z o m d e l e s y o n u t e r i m i, kromozomun bir parçasının kaybolması veya eksilmesi anlamını taşır. Delesyon herhangi bir kromozomun herhangi bir bölgesinde meydana gelebilir. Delesyon herhangi bir büyüklükte olabilir. Eğer vücut için önemli bilgiler içeren genler kaybolursa, bu kişi öğrenme güçlüğü, gelişme geriliği ya da sağlık sorunlarına sahip olabilir. Sorunların şiddeti kromozomun kaybolan bölgesinin yeri ve büyüklüğüne bağlıdır. Duplikasyonlar Kromozom duplikasyonları terimi, bir kromozoma ait parçanın aynı kromozom üzerinde birden fazla kopyasının bulunması anlamını taşır. Dolayısıyla normalden fazla kromozomal materyal bulunur. Bu ilave kromozomal materyal vücut fonksiyonları için normalden fazla direktiflerin bulunması anlamına gelebilir. Bunun sonucunda çocukta öğrenme güçlüğü, gelişme geriliği ve sağlık sorunları görülebilir.
8 İnsersiyonlar İnversiyonlar 9 Kromozom insersiyonu terimi, bir kromozoma ait bir parçanın aynı kromozomda farklı bir bölgeye veya başka bir kromozom içine yerleşmesi anlamı taşır. Eğer kromozomal materyalde eksilme veya artma yok ise, bu kişi genellikle sağlıklıdır. Bununla birlikte eğer kromozomal materyalde eksilme veya artma var ise bu kişi öğrenme güçlüğü, gelişme geriliği ve sağlık sorunlarına sahip olabilir. Ring (Yüzük, Halka) Kromozomlar Ring (yüzük, halka) kromozomu, bir kromozomun uçlarının kopması ve halka şeklinde birleşmesi sonucu meydana gelir. Bu durum genellikle bir kromozomun her iki ucundaki bölgelerin kaybolması sonucu oluşur. Kromozomun geri kalan uçları yapışkandır ve halka şeklini oluşturacak biçimde birleşir. Bunun kişiye olan etkisi, ring kromozomu oluşurken kromozomda kaybolan bölgenin büyüklüğüne, dolayısıyla içerdiği bilgiye bağlıdır. K r o m o z o m i n v e r s i y o n u, kromozomun bir parçasının ters d ö n e r e k a y n ı b ö l g e y e yerleşmesidir, böylelikle kromozom üzerindeki genlerin sırası kısmen değişir. Bu durum vakaların büyük çoğunluğunda herhangi bir sağlık sorununa neden olmaz. Eğer ebeveynlerden birisi normal olmayan kromozom yapısına sahipse, bunu her zaman çocuklarına aktarır mı? Zorunlu olmamakla birlikte, her bir hamilelik için birçok olasılık mevcuttur. Çocuk tamamıyla normal kromozomları alabilir. Çocuk ebeveyndeki ile aynı olan değişmiş (yeniden düzenlenmiş) kromozomu alabilir. Çocuk öğrenme güçlüğü, gelişme geriliği ve sağlık problemleri ile doğabilir. Hamilelik düşükle sonuçlanabilir. Dolayısıyla, değişmiş (yeniden düzenlenmiş) kromozom yapısına sahip bir kişi sağlıklı çocuklara sahip olabilir. Her bir kromozom değişikliği kendine özgü olduğu için taşıyıcılar kendi özel durumlarını doktorları ile konuşmalıdırlar. Ebeveynleri normal kromozoma sahip olsa bile, bazen çocuk anormal kromozom yapısına sahip olarak doğabilir. Buna de novo (Latince den) ya da ilk kez ortaya çıkan denir. Bu durumda, ebeveynlerin aynı değişmiş (yeniden düzenlenmiş) kromozom yapısına sahip başka bir çocuğa sahip olma ihtimali çok düşüktür.