TR72 BÖLGESİ (KAYSERİ, SİVAS, YOZGAT) GIDA SEKTÖRÜNE YÖNELİK İMALAT SANAYİ RAPORU

TR72 BÖLGESİ (KAYSERİ, SİVAS, YOZGAT) GIDA SEKTÖRÜNE YÖNELİK İMALAT SANAYİ RAPORU Ağustos 2013 Ankara

TR72 BÖLGESİ (KAYSERİ, SİVAS, YOZGAT) GIDA SEKTÖRÜNE YÖNELİK İMALAT SANAYİ RAPORU Ağustos 2013 Ankara

Hazırlayanlar: Filiz KESKİN Kıdemli Uzman Bayram Ali EŞİYOK Kıdemli Uzman Koordinasyon: Oktay KÜÇÜKKİREMİTÇİ Müdür Ömür GENÇ Müdür Yardımcısı Mustafa ŞİMŞEK Müdür Yardımcısı Dr. Faruk Cengiz TEKİNDAĞ - Müdür TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş. EKONOMİK ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR MÜDÜRLÜĞÜ Ağustos 2013

İÇİNDEKİLER TABLOLAR... iv GRAFİKLER VE HARİTALAR... ix ÖNSÖZ... xi YÖNETİCİ ÖZETİ... xiii GİRİŞ... 1 SEKTÖRE İLİŞKİN ÖZET BİLGİLER... 5 1. SEKTÖRÜN TANIMI, KAPSAMI ve SINIFLANDIRMASI... 6 2. DÜNYA GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜ... 7 2.1. DÜNYA VE TÜRKİYE YE İLİŞKİN SEÇİLMİŞ GIDA VE TARIM GÖSTERGELERİ... 7 2.2. SEKTÖRÜN PAZAR DURUMU... 9 2.2.1. Seçilmiş Ürünlerde Pazarın Boyutları... 9 2.3. DÜNYA GIDA SEKTÖRÜNDE YARATILAN KATMA DEĞER... 12 2.3.1. Seçilmiş Ülkeler Düzeyinde Gıda Sektöründe Yaratılan Katma Değer ve İmalat Sanayi Katma Değer Payları... 14 2.4. DÜNYADA GIDA SEKTÖRÜNÜN ÖZELLİKLERİ... 17 2.4.1. Gıda ve İçecek Sektöründe Avrupa'ya Satış Yapan Önemli Şirketler ve Satışları... 19 2.5. GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜNDE DÜNYADAKİ EĞİLİMLER VE BEKLENTİLER... 20 2.5.1. Seçilmiş Ürünlerde İhracat Projeksiyonu... 26 2.5.2. Seçilmiş Ürünlerde İthalat Projeksiyonu... 29 2.6. GIDA FİYATLARI VE BEKLENTİLER... 29 2.7. AVRUPA BİRLİĞİ NDE GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜ... 32 2.7.1. Gıda ve İçecek Sektöründe En Büyük İhracatçı Ülkeler ya da Bölgeler ve Dünya İhracat Payları... 38 2.7.2. Gıda ve İçecek Sektöründe En Büyük İthalatçı Ülkeler ya da Bölgeler ve Dünya İthalat Payları... 38 2.7.3. AB nin Gıda ve İçecek Sektörü Dış Ticaretinde Öne Çıkan Ürünler... 39 2.8. DÜNYA GIDA SEKTÖRÜNÜN DIŞ TİCARET ANALİZİ... 40 2.8.1. Gıda ve İçecek Sektörünün Dünya Dış Ticareti İçerisindeki Yeri ve En Büyük İthalatçı ve İhracatçı Ülkeler... 40 2.9. ÜLKELER DÜZEYİNDE DÜNYA GIDA SEKTÖRÜ İHRACATI... 44 2.10. ÜLKELER DÜZEYİNDE DÜNYA GIDA SEKTÖRÜ İTHALATI... 47 2.10.1. Gıda Sanayinde Büyük İhracatçı Ülkelerin İhraç Ürünleri... 50 2.10.2. Gıda Sanayinde Büyük İthalatçı Ülkeler ve İthal Ürünleri... 50 2.11. GIDA ÜRÜNLERİ VE İÇECEK SEKTÖRÜNDE DÜNYA DIŞ TİCARETİ: SEKTÖREL BİR ANALİZ... 51 2.12. GIDA SEKTÖRÜNDE İNOVASYONUN (YENİLİĞİN) ÖNEMİ... 99 2.12.1. Patent Başvuruları... 102 3. TÜRKİYE DE GIDA ÜRÜNLERİ İŞLEME SEKTÖRÜ... 103 3.1. TÜRKİYE DE SEKTÖRÜN TARİHSEL GELİŞİMİ... 103 3.2. TÜRKİYE DE SEKTÖRÜN DURUMU... 104 3.3. TÜRKİYE DE SEKTÖRÜN ANALİZİ... 107 3.3.1.İşyeri Sayısı... 107 3.3.2. Üretim... 110 3.3.2.1. Üretim Değeri... 110 3.3.2.2. Üretim Endeksi... 112 3.3.3. Kapasite Kullanım Oranı... 115 3.3.4. Katma Değer... 119 3.3.5. Girdi-Çıktı Analizi... 121 3.3.5.1. Girdi-Çıktı (Input-Output) Tabloları... 122 3.3.5.2. Sektörlerarası Etkileşim (Bağlantı Katsayıları)... 128 3.3.5.3. Gıda Sektörleri Bağlantı Katsayıları... 129 3.3.5.4. Gıda Sektörleri Kısmî Bağlantı Katsayıları... 130 i

3.3.5.4.1. Gıda Sektörleri Kısmî Doğrudan Geri Bağlantı Katsayıları... 131 3.3.5.4.2. Gıda Sektörleri Kısmî Toplam Geri Bağlantı Katsayıları... 131 3.3.5.4.3. Gıda Sektörleri Kısmî Toplam Geri Bağlantı Katsayıları... 133 3.3.5.4.4. Gıda Sektörleri Önemli Katsayılar Analizi... 134 3.3.5.4.5. Gıda Sektörlerinin İthalata Bağımlılığı... 138 3.3.6. İstihdam Durumu... 139 3.3.6.1. Ücretli Çalışan Başına Üretim ve Katma Değer... 142 3.3.6.2. İstihdam Endeksi... 143 3.3.7. Verimlilik... 144 3.3.7.1. Üretimde Çalışılan Saat Endeksi... 144 3.3.7.2. Üretimde Çalışan Kişi Başına Üretim Endeksi... 146 3.3.7.3. Çalışılan Saat Başına Üretim Endeksi... 147 3.4. SEKTÖRÜN DIŞ TİCARET DURUMU... 149 3.4.1. İhracat... 150 3.4.2. İhracatın Ülkelere Göre Dağılımı... 153 3.4.3. İthalat... 154 3.4.4. İthalatın Ülkelere Göre Dağılımı... 156 3.4.5. İhracatın İthalatı Karşılama Oranı... 158 3.5. TÜRKİYE DE GIDA ÜRÜNLERİ İŞLEME SEKTÖRÜNÜN VİZYONU... 161 3.6. TÜRKİYE DE GIDA ÜRÜNLERİ İŞLEME SEKTÖRÜNÜN GELECEKTEKİ EĞİLİMİ... 161 3.7. TÜRKİYE DE SEKTÖRE YÖNELİK SORUN VE ÖNERİLER... 164 3.8. TÜRKİYE DE GIDA ÜRÜNLERİ İŞLEME SEKTÖRÜNÜN SOSYO-EKONOMİK HEDEFLERİ... 167 4. TR72 DÜZEY 2 BÖLGESİ GIDA ÜRÜNLERİ İŞLEME SEKTÖRÜ... 168 4.1.TR72 BÖLGESİ İMALAT SANAYİNİN BOYUTU... 168 4.1.1. TR72 Bölgesi Sanayi Yoğunlaşması... 170 4.1.2. TR72 Bölgesel İmalat Sanayi Kümelenmesi... 180 4.2. TR72 BÖLGESİ GIDA ÜRÜNLERİ İŞLEME SEKTÖRÜ DIŞ TİCARET ANALİZİ... 185 4.2.1. TR72 Bölgesi Gıda Ürünleri İhracatı... 186 4.2.2. TR72 Bölgesi Gıda Ürünleri İthalatı... 188 4.2.3. TR72 Bölgesi Gıda Ürünleri Dış Ticaretinin Ülkelere Göre Dağılımı... 190 4.2.4. Dış Ticaretteki Rekabet Gücünün Bölge Açısından Değerlendirilmesi... 192 4.2.4.1.Rekabet Gücü Metodolojisi... 192 4.2.4.2.Türkiye, TR72 Bölgesi, Kayseri, Sivas ve Yozgat ta Sektörel Rekabet Gücü:2 li Sektör Ayrımına Göre... 193 4.2.4.3.Türkiye, TR72 Bölgesi, Kayseri, Sivas ve Yozgat ta Sektörel Rekabet Gücü: 3 lü ve 4 lü Sektör Ayrımına Göre... 195 4.3. TR72 BÖLGESİ NDE İMALAT SANAYİ VE GIDA ÜRÜNLERİ İŞLEME SANAYİ... 199 4.3.1. Kayseri İlinde İmalat Sanayi ve Gıda Ürünleri İşleme Sanayi... 199 4.3.2. Sivas İlinde İmalat Sanayi ve Gıda Ürünleri İşleme Sanayi... 202 4.3.3.Yozgat İlinde İmalat Sanayi ve Gıda Ürünleri İşleme Sanayi... 206 4.4. TR72 BÖLGESİ NDE ORGANİZE SANAYİ BÖLGELERİNİN (OSB) MEVCUT DURUMU... 209 4.4.1. Kayseri İlinde Organize Sanayi Bölgeleri... 210 4.4.1.1. Kayseri Organize Sanayi Bölgesi... 210 4.4.1.2. İncesu Organize Sanayi Bölgesi... 211 4.4.1.3. Mimarsinan Organize Sanayi Bölgesi... 211 4.4.2. Sivas İlinde Organize Sanayi Bölgeleri... 212 4.4.2.1. Sivas-Merkez 1. Organize Sanayi Bölgesi... 212 4.4.2.2. Sivas-Gemerek Organize Sanayi Bölgesi... 213 4.4.2.3. Şarkışla Organize Sanayi Bölgesi... 213 4.4.3. Yozgat İlinde Organize Sanayi Bölgeleri... 214 4.4.3.1. Yozgat Organize Sanayi Bölgesi... 214 4.4.3.2. Kaleseramik Özel Organize Sanayi Bölgesi... 214 4.5. TR72 BÖLGESİ NDE TEKNOLOJİ GELİŞTİRME BÖLGELERİ (TEKNOPARKLAR)... 214 4.6. TR72 BÖLGESİ NDE LOJİSTİK MERKEZLER... 216 4.7.TR72 BÖLGESİ NİN TARIM VE HAYVANCILIK POTANSİYELİ... 218 4.7.1.Düzey 2 ye Göre Bitkisel Üretim Değeri ve Payları... 218 4.7.2. Düzey 2 ye Göre Canlı Hayvan Değeri ve Bölgesel Paylar... 219 4.7.3.Bölgesel Düzeyde Hayvansal Ürün Değeri... 220 4.7.4.Bölgesel Düzeyde Hayvansal Ürünler Üretimi... 221 ii

4.7.5.Hayvansal Ürünler Üretiminde Bölgesel Paylar... 222 4.7.6.Bölgesel Tarım Alet ve Makine Sayısı ve Bölgesel Paylar... 223 4.7.8.Organik Bitkisel Üretim... 226 4.8. TR72 BÖLGESİ NDE GIDA ÜRÜNLERİ İŞLEME SEKTÖRÜNÜN TEŞVİK DURUMU... 226 4.9. TR72 BÖLGESİ NDE GIDA ÜRÜNLERİ İŞLEME SEKTÖRÜ POTANSİYEL YATIRIM KONULARI... 232 5.GZFT ANALİZİ... 237 5.1. GÜÇLÜ YÖNLER... 237 5.2. ZAYIF YÖNLER... 238 5.3. FIRSATLAR... 238 5.4. TEHDİTLER... 239 6.GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ... 240 EK 1: 90 SEKTÖRLÜ GİRDİ-ÇIKTI TABLOSUNDA YER ALAN SEKTÖRLERİN NACE REV. 1.1. KARŞILIKLARI... 244 EK 2: REKABET GÜCÜ... 247 KAYNAKÇA... 250 iii

TABLOLAR TABLO 1: TÜRKİYE VE DÜNYA YA İLİŞKİN SEÇİLMİŞ TARIM VE GIDA GÖSTERGELERİ... 7 TABLO 2: DÜNYA GIDA İÇECEK PAZAR BÜYÜKLÜKLERİ... 9 TABLO 3: SÜT ÜRÜNLERİ VE DONDURMADA KİŞİ BAŞINA DÜŞEN PARKENDE SATIŞLAR (KİŞİ BAŞINA USD) (2011)... 10 TABLO 4: UNLU MAMULLERDE KİŞİ BAŞINA PARKENDE SATIŞLAR (KİŞİ BAŞINA USD) (2011)... 11 TABLO 5: YİYECEK VE İÇECEK SEKTÖRÜNDE YARATILAN KATMA DEĞERİN İMALAT SANAYİ KATMA DEĞER İÇERİSİNDEKİ PAYI: DÜNYA, GELİŞMİŞ VE GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELER (%)... 12 TABLO 6: YİYECEK VE İÇECEK SEKTÖRÜNDE GELİŞMİŞ VE GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELERİN DÜNYA İMALAT SANAYİ KATMA DEĞER PAYLARI (%)... 13 TABLO 7: SEÇİLMİŞ ÜLKELERDE GIDA, İÇECEK VE TÜTÜN SANAYİNDE YARATILAN KATMA DEĞER (2000 FİYATLARIYLA, MİLYON USD)... 14 TABLO 8: SEKTÖR KODLARI VE SEKTÖR ADLARI... 15 TABLO 9: SEÇİLMİŞ ÜLKELERDE GIDA SEKTÖRÜNE İLİŞKİN KATMA DEĞER GÖSTERGELERİ (CARİ FİYATLARLA)... 16 TABLO 10: TÜRKİYE GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜNDE KATMA DEĞER (CARİ FİYATLARLA)(ISIC REV. 3-2 DİGİT)... 17 TABLO 11: DÜNYA ÇAPINDA GIDA VE İÇECEK ŞİRKETLERİNİN SATIŞ DEĞERLERİ, İSTİHDAM VE ÜRETİM DALLARI... 18 TABLO 12: ÇOK ULUSLU YA DA ULUSLAR ÖTESİ YİYECEK VE İÇECEK ŞİRKETLERİNİN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI... 19 TABLO 13: GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜNDE AVRUPA'YA SATIŞ YAPAN ŞİRKETLER, SATIŞLARI VE ÜRETİM KOLLARI... 20 TABLO 14: DÜNYA NÜFUS GÖSTERGELERİ... 25 TABLO 15: SEÇİLMİŞ ÜRÜNLERDE DÜNYA İHRACAT PROJEKSİYONU (BİN TON)... 28 TABLO 16: SEÇİLMİŞ ÜRÜNLERDE DÜNYA İTHALAT PROJEKSİYONU (BİN TON)... 29 TABLO 17: GIDA ÜRÜNLERİNDE REEL FİYAT ENDEKSİ (2002-2004:100)... 30 TABLO 18: AB DE GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜNDE CİRO DEĞERİ, KATMA DEĞER, İSTİHDAM VE İŞYERİ SAYISI... 32 TABLO 19: GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜNÜN AB İMALAT SANAYİNDE CİRO, KATMA DEĞER, İSTİHDAM VE ŞİRKET PAYI (%)... 33 TABLO 20: AB DE GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜNDE CİRO DEĞERİ, KATMA DEĞER, İSTİHDAM VE ŞİRKET SAYISI (%) (2010)... 33 TABLO 21: AVRUPA ÜLKELERİNDE GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜNDE NET SATIŞLARI (MİLYAR AVRO)... 35 TABLO 22: GIDA VE İÇECEKTE AB'NİN TİCARİ PARTNERLERİ (2009)... 36 TABLO 23: GELİŞEN PİYASALARA AB'NİN YAPTIĞI İHRACAT (2009)... 37 TABLO 25: AB VE EN BÜYÜK GIDA VE İÇECEK ÜRÜNLERİ İHRACATÇISI ÜLKELER VE DÜNYA PAYLARI (%)(2010)... 38 TABLO 26: AB VE EN BÜYÜK GIDA VE İÇECEK ÜRÜNLERİ İTHALATÇISI ÜLKELER VE DÜNYA PAYLARI (%) (2010)... 39 TABLO 27: AB NİN GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜNDE İHRACAT VE İTHALATINDA ÖNE ÇIKAN ÜRÜNLER (2010) (MİLYAR AVRO)... 39 TABLO 28: DÜNYA GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜNÜN DÜNYA TOPLAM İHRACAT VE İTHALATI İÇERİSİNDEKİ PAYI (BEC E GÖRE)... 41 TABLO 29: DÜNYA GIDA VE İÇECEK İHRACAT VE İTHALATINDA ÖNE ÇIKAN ÜLKELER, DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT PAYLARI (2009-2012 TOPLAMI) (MİLYON USD)... 42 TABLO 30: DÜNYA GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜNDE 10 MİLYAR DOLARIN ÜZERİNDE İHRACAT YAPAN ÜLKELERİN DAĞILIMI (USD) (BEC E GÖRE) (2011)... 45 TABLO 31: GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜ İHRACATININ ÜLKELER İTİBARİYLE DAĞILIMI (USD) (BEC E GÖRE) (2011)... 46 TABLO 32: DÜNYA GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜNDE 10 MİLYAR DOLARIN ÜZERİNDE İTHALAT YAPAN ÜLKELERİN DAĞILIMI (USD) (BEC E GÖRE) (2011... 48 TABLO 33: GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜ İTHALATININ ÜLKELER İTİBARİYLE DAĞILIMI (USD) (BEC E GÖRE) (2011)... 49 TABLO 34: GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜNDE BÜYÜK İHRACATÇI ÜLKELER VE İHRAÇ ÜRÜNLERİ (2010)... 50 TABLO 35: GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜNDE EN BÜYÜK İTHALATÇI ÜLKELER VE İTHAL ÜRÜNLERİ... 51 TABLO 36: SITC REV.3, 3 LÜ DİGİTE GÖRE GIDA VE İÇECEK SEKTÖR SINIFLANDIRMASI... 52 TABLO 37: SIĞIR ETİ-TAZE/SOĞUTULMUŞ/DONDURULMUŞ GIDA SEKTÖRÜNDE DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 53 TABLO 38: SIĞIR ETİ-TAZE/SOĞUTULMUŞ/DONDURULMUŞ GIDA ÜRÜNLERİNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011) (MİLYON USD)... 53 TABLO 39: HAYVANLARIN (SIĞIR HARİÇ) ETİ-TAZE/SOĞUTULMUŞ/DONDURULMUŞ GIDA SEKTÖRÜNDE DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 54 TABLO 40: HAYVANLARIN (SIĞIR HARİÇ) ETİ-TAZE/SOĞUTULMUŞ/DONDURULMUŞ GIDA ÜRÜNLERİNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011) (MİLYON USD)... 55 TABLO 41: ET VE YENİLEN SAKATAT-TUZLU/SALAMURA/KURUTULMUŞ-SAKATAT UN VE EZMELERİ SEKTÖRÜNDE DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 55 TABLO 42: ET VE YENİLEN SAKATAT-TUZLU/SALAMURA/KURUTULMUŞ-SAKATAT UN VE EZMELERİ SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011) (MİLYON USD)... 56 iv

TABLO 43: BAŞKA YERDE SINIFLANDIRILMAMIŞ HAZIRLANMIŞ ET VE ET ÜRÜNLER SEKTÖRÜNDE DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 57 TABLO 44: BAŞKA YERDE SINIFLANDIRILMAMIŞ HAZIRLANMIŞ ET VE ET ÜRÜNLER SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011) (MİLYON USD)... 58 TABLO 45: SÜT VE KREMA SEKTÖRÜNDE DÜNYA İHRACAT VER İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 58 TABLO 46: SÜT VE KREMA SEKTÖRÜ DIŞ TİCARETİNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011) (MİLYON USD)... 59 TABLO 47: TEREYAĞI, SÜT ESASLI KATI-SIVI YAĞLAR SEKTÖRÜNDE DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 59 TABLO 48: TEREYAĞI, SÜT ESASLI KATI-SIVI YAĞLAR SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011) (MİLYON USD)... 60 TABLO 49: PEYNİR VE LOR SEKTÖRÜNDE DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 61 TABLO 50: PEYNİR VE LOR SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011) (MİLYON USD)... 62 TABLO 51: YUMURTA VE YUMURTA ALBÜMİNLERİ SEKTÖRÜNDE DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 62 TABLO 52: YUMURTA VE YUMURTA ALBÜMİNLERİ SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011) (MİLYON USD)... 63 TABLO 53: CANLI BALIKLAR, TAZE, SOĞUTULMUŞ VE DONDURULMUŞ ÜRÜNLERDE DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 63 TABLO 54: CANLI BALIKLAR, TAZE, SOĞUTULMUŞ VE DONDURULMUŞ ÜRÜNLERDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 64 TABLO 55: BALIKLAR (KURU, TUZLU, SALAMURA, TÜTSÜLÜ), BALIK UNU, EZMESİ VE PALETİ SEKTÖRÜNDE DÜNYA İHRACATI VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 65 TABLO 56: BALIKLAR (KURU, TUZLU, SALAMURA, TÜTSÜLÜ), BALIK UNU, EZMESİ VE PALETİ SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011) (MİLYON USD)... 65 TABLO 57: KABUKLU HAYVANLAR VE YUMUŞAKÇALAR SEKTÖRÜNDE DÜNYA İHRACATI VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 66 TABLO 58: KABUKLU HAYVANLAR VE YUMUŞAKÇALAR SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 66 TABLO 59: BALIKLAR, KABUKLU HAYVANLAR VE YUMUŞAKÇALARIN KONSERVELERİ SEKTÖRÜNDE DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 67 TABLO 60: BALIKLAR, KABUKLU HAYVANLAR VE YUMUŞAKÇALARIN KONSERVELERİ SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 68 TABLO 61: BUĞDAY DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 68 TABLO 62: BUĞDAYDA EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011) (MİLYON USD)... 69 TABLO 63: PİRİNÇTE DÜNYA İHRACATI VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 70 TABLO 64: PİRİNÇTE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011) (MİLYON USD)... 70 TABLO 65: ARPADA DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 71 TABLO 66: ARPADA EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011) (MİLYON USD)... 72 TABLO 67: MISIRDA, DÜNYA İHRACATI VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 72 TABLO 68: MISIRDA EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011) (MİLYON USD)... 73 TABLO 69: BUĞDAY, PİRİNÇ, ARPA VE MISIR DIŞI TAHILLARDA DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 74 TABLO 70: BUĞDAY, PİRİNÇ, ARPA VE MISIR DIŞI TAHILLARDA EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 74 TABLO 71: BUĞDAY VE MAHLUT UNU, BULGUR, İRMİK VE PELETTE DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 75 TABLO 72: BUĞDAY VE MAHLUT UNU, BULGUR, İRMİK VE PELLETTE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 76 TABLO 73: DİĞER HUBUBAT UN, BULGUR, İRMİK VE PELLETTE DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 76 v

TABLO 74: DİĞER HUBUBAT UN, BULGUR, İRMİK VE PELLETTE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011) (MİLYON USD)... 77 TABLO 75:EKMEKÇİLİK VE PASTACILIK ÜRÜNLERİ, MAKARNA DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 77 TABLO 76: EKMEKÇİLİK VE PASTACILIK ÜRÜNLERİ, MAKARNA SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 78 TABLO 77: BUHARDA VEYA SUDA KAYNATILMIŞ, PİŞİRİLMİŞ, MEYVE VE BAŞKA SEBZELER DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 79 TABLO 78: BUHARDA VEYA SUDA KAYNATILMIŞ, PİŞİRİLMİŞ, MEYVE VE BAŞKA SEBZELER SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 80 TABLO 79: KURUTULMUŞ SEBZELER, SEBZE VE MEYVELERİN UNU, EZMESİ, TOZLARI DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 80 TABLO 80: KURUTULMUŞ SEBZELER, SEBZE VE MEYVELERİN UNU, EZMESİ, TOZLARI SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 81 TABLO 81: TAZE/KURU MEYVE VE KABUKLU YEMİŞLER, BUNLARIN KARIŞIMLARI DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 81 TABLO 82: TAZE/KURU MEYVE VE KABUKLU YEMİŞLER, BUNLARIN KARIŞIMLARI SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 82 TABLO 83: SEBZE VE MEYVEDEN HAZIRLANMIŞ KONSERVELER DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 83 TABLO 84: SEBZE VE MEYVEDEN HAZIRLANMIŞ KONSERVELER SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 83 TABLO 85: MEYVE SULARI (ÜZÜM ŞIRASI DAHİL) SEBZE SULARI DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 84 TABLO 86: MEYVE SULARI (ÜZÜM ŞIRASI DAHİL) SEBZE SULARI SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 85 TABLO 87: ŞEKER, BAL VE ŞEKER MELASI DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 85 TABLO 88: ŞEKER, BAL VE ŞEKER MELASI SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 86 TABLO 89: KAHVE VE KAHVE YERİNE İKAME OLAN GIDALAR DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 86 TABLO 90: KAHVE VE KAHVE YERİNE İKAME OLAN GIDALAR SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 87 TABLO 91: KAKAO DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 88 TABLO 92: KAKAODA EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 88 TABLO 93: ÇİKOLATA VE KAKAO İÇEREN DİĞER MADDELER DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 89 TABLO 94: ÇİKOLATA VE KAKAO İÇEREN DİĞER MADDELER SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 90 TABLO 95: ÇAY VE PARAGUAY ÇAYI DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 90 TABLO 96: ÇAY VE PARAGUAY ÇAYI SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 91 TABLO 97: BİBER VE DİĞER BAHARATLAR DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 92 TABLO 98: BİBER VE DİĞER BAHARATLAR SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 92 TABLO 99: HAYVAN GIDASI OLARAK KULLANILAN MADDELER DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 93 TABLO 100: HAYVAN GIDASI OLARAK KULLANILAN MADDELER SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 93 TABLO 101: MARGARİN DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 94 TABLO 102: MARGARİNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 95 TABLO 103: BAŞKA YERDE SINIFLANDIRILMAMIŞ GIDA MÜSTAHZARLARI DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 95 TABLO 104:BAŞKA YERDE SINIFLANDIRILMAMIŞ GIDA MÜSTAHZARLARI SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 96 vi

TABLO 105: ALKOLSÜZ İÇECEKLER DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 97 TABLO 106: ALKOLSÜZ İÇECEKLER SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 97 TABLO 107: ALKOLLÜ İÇKİLER DÜNYA İHRACAT VE İTHALAT DEĞERLERİ (CARİ FİYATLARLA, MİLYAR USD)... 98 TABLO 108:ALKOLLÜ İÇKİLER SEKTÖRÜNDE EN TEMEL İHRACATÇI VE İTHALATÇI ÜLKELER, DÜNYA PAYLARI VE YOĞUNLAŞMA ORANLARI (2011)(MİLYON USD)... 99 TABLO 109: İŞLETMELERİN AR-GE İÇİN GIDA VE İÇECEK SEKTÖR İLE BİRLİKTE İMALAT SANAYİNE AYIRDIKLARI KAYNAKLAR VE GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜNÜN AR-GE PAYLARI (%)(ISIC REV.3)(SAGP 2005 SABİT FİYATLARLA, BİN USD)... 101 TABLO 110: SEÇİLMİŞ DOKUZ SEKTÖRDE DÜNYADA VE AB DE PATENT BAŞVURULARI (1999-2008)... 102 TABLO 111: TÜRKİYE GIDA ÜRÜNLERİ SEKTÖRÜ İŞYERİ SAYISI... 107 TABLO 112: GIDA ÜRÜNLERİ SANAYİ ÜRETİM DEĞERİ... 110 TABLO 113: ÜRETİM ENDEKSİNİN GELİŞİMİ (2010=100)... 113 TABLO 114: KAPASİTE KULLANIM ORANININ GELİŞİMİ... 115 TABLO 115: KAPASİTE KULLANIM ORANININ ALT FAALİYET KOLLARI İTİBARİYLE GELİŞİMİ... 118 TABLO 116: GIDA ÜRÜNLERİ SANAYİ KATMA DEĞERİ... 120 TABLO 117: GIDA SANAYİ İLE İLGİLİ SEKTÖRLER... 122 TABLO 118: İLGİLİ SEKTÖRLERİN BAĞLANTI KATSAYILARI, KATMA DEĞER ORANLARI VE 90 SEKTÖR İÇİNDEKİ SIRALARI... 129 TABLO 119: İLGİLİ SEKTÖRLERİN KISMÎ DOĞRUDAN GERİ BAĞLANTI KATSAYILARI İLE EN YÜKSEK KATSAYIYA SAHİP İLK 10 SEKTÖR 131 TABLO 120: İLGİLİ SEKTÖRLERİN KISMÎ TOPLAM GERİ BAĞLANTI KATSAYILARI İLE EN YÜKSEK KATSAYIYA SAHİP İLK 10 SEKTÖR... 132 TABLO 121: İLGİLİ SEKTÖRLERİN KISMÎ TOPLAM İLERİ BAĞLANTI KATSAYILARI İLE EN YÜKSEK KATSAYIYA SAHİP İLK 10 SEKTÖR... 134 TABLO 122: İLGİLİ SEKTÖRLERİN BAĞLANTI KATSAYILARI AÇISINDAN ÖNEMLİ SEKTÖRLERİ... 136 TABLO 123: İLGİLİ SEKTÖRLERİN KISMÎ İTHALAT DOĞRUDAN GERİ BAĞLANTI KATSAYILARI... 138 TABLO 124: İLGİLİ SEKTÖRLERİN İTHAL GİRDİLERİNİN ARA GİRDİLER İÇİNDEKİ PAYI... 139 TABLO 125: TÜRKİYE GIDA ÜRÜNLERİ SEKTÖRÜ İSTİHDAMI... 140 TABLO 126: İSTİHDAM ENDEKSİ (2005=100)... 143 TABLO 127: ÇALIŞILAN SAAT ENDEKSİ (2005=100)... 145 TABLO 128: ÇALIŞAN KİŞİ BAŞINA ÜRETİM ENDEKSİ (2005=100)... 146 TABLO 129: ÇALIŞILAN SAAT BAŞINA ÜRETİM ENDEKSİ (2005 =100)... 148 TABLO 130:GIDA ÜRÜNLERİ DIŞ TİCARET HACMİ (BİN USD)... 150 TABLO 131: İHRACATIN GELİŞİMİ... 151 TABLO 132: İHRACATIN ALT FAALİYET KOLLARINA GÖRE DAĞILIMI... 152 TABLO 133: GIDA ÜRÜNLERİ İHRACATININ ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI (2008, 2012)... 153 TABLO 134: İTHALATIN GELİŞİMİ... 154 TABLO 135: İTHALATIN ALT FAALİYET KOLLARINA GÖRE DAĞILIMI... 155 TABLO 136: GIDA ÜRÜNLERİ İTHALATININ ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI (2008, 2012 ) (BİN USD)... 157 TABLO 137: YILLAR İTİBARİYLE DIŞ TİCARET DENGESİ VE İHRACAT/İTHALAT ORANI... 158 TABLO 138: ALT SEKTÖRLER BAZINDA DIŞ TİCARET DENGESİ VE İHRACAT/İTHALAT ORANI... 160 TABLO 139: TÜRKİYE VE TR72 BÖLGESİ İMALAT SANAYİNE İLİŞKİN TEMEL GÖSTERGELER (2010)... 168 TABLO 140: TR72 BÖLGESİ İMALAT SANAYİ ALT SEKTÖRLERİNİN BÜYÜKLÜĞÜ (2010, YÜZDE PAY)... 169 TABLO 141: TÜRKİYE VE TR72 BÖLGESİ İÇİN İKTİSADİ FAALİYETİN ANA SEKTÖRLER İTİBARİYLE DAĞILIMI (2010, YÜZDE PAY)... 170 TABLO 142: TÜRKİYE VE TR72 BÖLGESİ İÇİN İMALAT SANAYİNİN ALT SEKTÖRLER İTİBARİYLE DAĞILIMI (2010, YÜZDE PAY)... 172 TABLO 143: TR72 BÖLGESİ VE TÜRKİYE İMALAT SANAYİ KARŞILAŞTIRMASI (2010, ENDEKS)... 175 TABLO 144: TR72 BÖLGESİ İMALAT SANAYİİNDE ÖNE ÇIKAN SEKTÖRLER VE PERFORMANSLARI... 176 TABLO 145: TÜRKİYE VE TR72 BÖLGESİ İÇİN SEKTÖRLERİN YOĞUNLAŞMASI (2010)... 179 TABLO 146: TR72 BÖLGESİ İMALAT SANAYİ ALT SEKTÖRLERİNİN KÜMELENME ANALİZİ (2010, YÜZDE)... 183 TABLO 147: TR72 BÖLGESİ İMALAT SANAYİ SEKTÖRLERİNİN KÜMELENMESİ... 184 TABLO 148:TR72 BÖLGESİ GIDA ÜRÜNLERİ DIŞ TİCARET HACMİ (BİN USD)... 186 TABLO 149:TR72 İMALAT SANAYİ İHRACATINDA GIDA İHRACATININ PAYI... 187 TABLO 150: TR72 BÖLGESİ GIDA ÜRÜNLERİ İHRACATININ ALT FAALİYET KOLLARINA GÖRE DAĞILIMI... 187 TABLO 151: TR72 BÖLGESİ GIDA ÜRÜNLERİ İHRACATININ İLLERE GÖRE DAĞILIMI (USD)... 188 TABLO 152: TR72 BÖLGESİ İMALAT SANAYİ İTHALATINDA GIDA İTHALATININ PAYI... 189 TABLO 153: TR72 BÖLGESİ GIDA ÜRÜNLERİ İTHALATININ ALT FAALİYET KOLLARINA GÖRE DAĞILIMI... 189 TABLO 154:TR72 BÖLGESİ GIDA ÜRÜNLERİ İTHALATININ İLLERE GÖRE DAĞILIMI (USD)... 190 TABLO 155: TR72 BÖLGESİ GIDA ÜRÜNLERİ İHRACATININ ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI (2008, 2012 )... 190 TABLO 156: TR72 BÖLGESİ GIDA ÜRÜNLERİ İTHALATININ ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI (2008, 2012 )... 191 TABLO 157: GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜNDE TÜRKİYE, TR72 BÖLGESİ VE TR 72 Yİ OLUŞTURAN KENTLERİN REKABET GÜCÜ (RCA) DEĞERLERİ (2 Lİ SEKTÖR AYRIMINA GÖRE)... 194 vii

TABLO 158: GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜNDE TÜRKİYE, TR72 BÖLGESİ VE TR 72 Yİ OLUŞTURAN KENTLERİN REKABET GÜCÜ (RCA) DEĞERLERİ (2 Lİ SEKTÖR AYRIMINA GÖRE) (SİMGESEL GÖSTERİM)... 194 TABLO 159: GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜNDE TÜRKİYE, TR 72 BÖLGESİ VE TR 72 Yİ OLUŞTURAN KENTLERİN ORTALAMA REKABET GÜCÜ (RCA) DEĞERLERİ VE TEKNOLOJİ YOĞUNLUĞU (2 Lİ SEKTÖR AYRIMINA GÖRE)... 195 TABLO 160: HAYVANCILIK, TARIM VE GIDA VE İÇECEK SANAYİNDE TÜRKİYE NİN REKABET GÜCÜ DEĞERLERİ... 197 TABLO 161: TÜRKİYE, TR72 BÖLGESİ VE TR72 BİLEŞENİ KENTLERDE ORTALAMA REKABET GÜCÜ DEĞERLERİ... 198 TABLO 162: KAYSERİ İLİ GIDA ÜRÜNLERİ SANAYİ ALT SEKTÖR DAĞILIMI (2013)... 201 TABLO 163: SİVAS İLİ GIDA ÜRÜNLERİ SANAYİ ALT SEKTÖR DAĞILIMI (2013)... 205 TABLO 164: YOZGAT İLİ GIDA ÜRÜNLERİ SANAYİ ALT SEKTÖR DAĞILIMI (2013)... 208 TABLO 165:SİVAS-MERKEZ OSB SEKTÖREL DAĞILIMI (ADET)... 213 TABLO 166: TR72 BÖLGESİ VE DİĞER BÖLGELERİN BİTKİSEL ÜRETİM DEĞERLERİ VE BİTKİSEL ÜRETİM PAYLARI... 219 TABLO 167: TR72 BÖLGESİ VE DİĞER BÖLGELERİN CANLI HAYVAN DEĞERİ VE BÖLGESEL PAYLAR... 220 TABLO 168: TR72 BÖLGESİ VE DİĞER BÖLGELERİN HAYVANSAL ÜRÜN DEĞERLERİ VE BÖLGESEL PAYLAR... 221 TABLO 169: DÜZEY 2 YE GÖRE TÜRKİYE HAYVANSAL ÜRÜNLER ÜRETİMİ (TON)... 222 TABLO 170: DÜZEY 2 YE GÖRE TÜRKİYE HAYVANSAL ÜRÜNLER ÜRETİMİNDE BÖLGESEL PAYLAR (%)... 223 TABLO 171: TARIM ALET VE MAKİNE SAYISI... 224 TABLO 172: TARIM ALET VE MAKİNE SAYISININ BÖLGELER DÜZEYİNDE DAĞILIMI (%)... 225 TABLO 173: ORGANİK BİTKİSEL ÜRETİM... 226 TABLO 174: YATIRIMLARDA SAĞLANACAK DESTEK UNSURLARI... 227 TABLO 175: TEŞVİK SİSTEMİNE GÖRE BÖLGELER... 229 TABLO 176: TR72 BÖLGESİ İÇİN BÖLGESEL TEŞVİK UYGULAMALARINDA SAĞLANAN DESTEK UNSURLARI... 231 viii

GRAFİKLER VE HARİTALAR Grafik 1: Dünya, Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ekonomilerde Gıda Sektöründe Yaratılan Katma Değerin İmalat Sanayi Katma Değer İçerisindeki Payı (%)... 13 Grafik 2: Gıda Sektöründe Yaratılan Katma Değerin Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ekonomiler Arasında Dağılımı Payı (%)... 14 Grafik 3: Seçilmiş Gıda Ürünlerinde Reel Fiyat Endeksi (2002-2004:100)... 31 Grafik 4: AB de Gıda ve İçecek Sektöründe Ciro Değeri, Katma Değer, İstihdam ve Şirket Sayısı (%)(2010)... 34 Grafik 5: Dünya Toplam ve Gıda&İçecek Sektörü İhracat ve İthalatı... 41 Grafik 6: Gıda ve İçecek Sektöründe En Önemli İthalatçı Ülkelerin Dünya İthalat Payları (%) (2009-2012 Toplam Değerlerine Göre)... 42 Grafik 7: Gıda ve İçecek Sektöründe En Önemli İhracatçı Ülkelerin Dünya İhracat Payları (%) (2009-2012 Toplam Değerlerine Göre)... 43 Grafik 8 : İşyeri Sayısının Gelişimi... 108 Grafik 9 : Sektördeki İşyeri Sayısının Alt Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı (Yüzde ve Adet)... 109 Grafik 10: Üretim Değerinin Gelişimi... 111 Grafik 11: Sektör Üretim Değerinin Alt Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı (Yüzde ve Milyon TL)... 112 Grafik 12: Üretim Endeksinin Gelişimi... 113 Grafik 13: Üretim Endeksinin Aylar İtibariyle Gelişimi... 114 Grafik 14: Kapasite Kullanım Oranının Gelişimi... 116 Grafik 15: Kapasite Kullanım Oranının Aylar İtibariyle Gelişimi... 117 Grafik 16: Kapasite Kullanım Oranının Alt Faaliyet Kolları İtibariyle Gelişimi... 118 Grafik 17: Katma Değerin Gelişimi... 119 Grafik 18: Sektör Katma Değerinin Alt Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı (Yüzde ve Milyon TL)... 121 Grafik 19:İstihdamın Gelişimi... 140 Grafik 20: Sektördeki İstihdamın Alt Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı (Yüzde ve Kişi)... 141 Grafik 21: Ücretli Çalışan Başına Üretim Değeri ve Katma Değer (2010)... 142 Grafik 22: İstihdam Endeksinin Gelişimi... 144 Grafik 23: Üretimde Çalışılan Saat Endeksinin Gelişimi... 146 Grafik 24: Çalışan Başına Üretim Endeksinin Gelişimi... 147 Grafik 25: Çalışılan Saat Başına Üretim Endeksinin Gelişimi... 149 Grafik 26: Dış Ticaretin Gelişimi... 150 Grafik 27: İhracatın Alt Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı (Yüzde ve Milyon USD)... 152 Grafik 28 : İthalatın Alt Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı (Yüzde ve Milyon USD)... 156 Grafik 29 : İhracatın İthalatı Karşılama Oranı (X/M)... 159 Grafik 30:TR72 Bölgesi Dış Ticaretinin Gelişimi... 186 Grafik 31 : TR72 Bölgesi Gıda Ürünleri İhracatının İllere Göre Dağılımı... 188 Grafik 32 : TR72 Bölgesi Gıda Ürünleri Dış Ticaretinin Ülkelere Göre Dağılımı... 191 Grafik 33 : Kayseri de Sanayi Sicili ne Kayıtlı Sanayi İşletmelerinin Dağılımı (2013)... 200 Grafik 34 :Kayseri de Gıda Sanayinin Alt Sektörlere Göre Dağılımı (2013)... 202 Grafik 35 : Sivas ta Sanayi Sicili ne Kayıtlı Sanayi İşletmelerinin Dağılımı... 204 Grafik 36 :Sivas ta Gıda Sanayinin Alt Sektörlere Göre Dağılımı (2013)... 206 Grafik 37 : Yozgat ta Sanayi Sicili ne Kayıtlı Sanayi İşletmelerinin Dağılımı... 207 Grafik 38 :Yozgat ta Gıda Sanayinin Alt Sektörlere Göre Dağılımı (2013)... 209 Harita 1 :Türkiye Lojistik Köyleri... 218 Harita 2 : Teşvik Sistemi Bölgeler Haritası... 229 ix

x

ÖNSÖZ Bu rapor T.C. Orta Anadolu Kalkınma Ajansı ile Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. arasında yapılan protokol gereği, TR72 Bölgesi (Kayseri, Sivas, Yozgat) Gıda Sektörüne Yönelik İmalat Sanayinin yapısını analiz etmek amacıyla hazırlanmıştır. Rapor, Türkiye Kalkınma Bankası nın uzman kadrosu tarafından güvenilir olarak kabul edilen kaynaklardan elde edilen verilerle hazırlanmıştır. Raporda yer alan görüşler ve öngörüler rapor kapsamında belirtilen ve kullanılan yöntemlerle üretilen sonuçları yansıtmaktadır. Raporda belirtilen sonuçlar, görüşler, düşünceler ve öngörüler, Türkiye Kalkınma Bankası tarafından açık ya da gizli olarak bir garanti ve beklenti oluşturmaz. Bir başka ifadeyle; bu raporda yer alan tüm bilgi ve verilerin kullanım ve uygulama sorumluluğu, doğrudan veya dolaylı olarak, bu rapora dayanarak yatırım kararı veren ya da finansman sağlayan kişilere ait olup, bu konuda her ne şekilde olursa olsun Türkiye Kalkınma Bankası sorumlu tutulamaz. Bu raporun tüm hakları saklıdır. T.C. Orta Anadolu Kalkınma Ajansı nın ve/veya Türkiye Kalkınma Bankası nın yazılı onayı olmadan raporun içeriği kısmen veya tamamen kopyalanamaz, elektronik, mekanik veya benzeri bir araçla her hangi bir şekilde basılamaz, çoğaltılamaz, fotokopi veya teksir edilemez, dağıtılamaz. Kaynak göstermek suretiyle alıntı yapılabilir. Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. xi

xii

YÖNETİCİ ÖZETİ Türkiye de gıda ürünleri sektörü, Cumhuriyet in kuruluş yıllarından itibaren imalat sanayi içinde en hızlı gelişen sektörlerden biri olmuştur. Devlet, Kamu İktisadi Teşebbüsü (KİT) şeklinde büyük işletmeler kurarak sektöre yatırım yapmış, özel sektör yatırımlarına da öncü ve destek olmuştur. Gıda ürünleri sektöründe daha büyük ölçekli kamu işletmeleri yanında, daha küçük ölçekli özel sektör işletmeleri de faaliyetlerini ve gelişimlerini sürdürmüşlerdir. İhracata yönelik sanayileşme modeli ile 1980 li yıllardan itibaren dış ticaret rejiminde gıda sektörünü de etkileyen önemli değişiklikler yapılmış, gıda ve tarımsal ürünler dış ticareti serbestleştirilmiştir. 1980 li yıllardan başlayarak gıda ürünleri sanayiinde uluslararası sermayenin rolü artmış, yabancı sermayeli şirketler ile yabancı sermaye ile ortak şirket sayısında artışlar olmuştur. 1990 lı yılların başından itibaren ise özelleştirme uygulamaları ile hayvancılık alt sektöründe, girdi üretimi ve dağıtımı alanında ve tarım ticareti alanında faaliyet gösteren kamu teşebbüslerinin özelleştirilmesi sonucunda, tarımsal üreticilerin nicelik ve nitelik açıdan yetersiz örgütlenmiş olmaları pazarlama kanallarının sağlıksızlığı, finansman maliyetlerinin yüksekliği gibi nedenlerle tarımsal üreticilerin üretimden vazgeçmeleri ya da tarımsal üretimin sınırlanması, gıda ürünleri sektöründe hammadde arzı açısından sorunlar yaratabilmektedir. Sektörde stratejik önemi olan et, süt, hububat gibi ürünlerde piyasayı düzenleyici yapılara gerek duyulmaktadır. Özelleştirme süreci ile gıda sektöründe kamu sektörü, yerini tedrici olarak özel sektöre bırakmıştır. Günümüzde, sektörde, genel olarak küçük ve orta ölçekli olarak faaliyette bulunan işletmeler mülkiyet yapısı açısından daha çok özel sektöre ait kuruluşlardır. Gıda ürünleri imalatında, şeker ve çay alt sektörleri dışında sektör tamamıyla kamu sektöründen özel sektöre doğru yapılanmıştır. Gıda ürünleri sanayinde, son dönemde güvenilir, sağlıklı ve fonksiyonel gıda üretimine doğru bir eğilim sözkonusu olup, sektör hemen hemen tamamiyle özel sektörün üretim ve yatırım kararları doğrultusunda gelişim göstermektedir. Sektörün sağlıklı bir üretim yapısına doğru yönelmesinde geri kalmış, ekonomik ömrünü tamamlamış tesislerin yerine, ileri teknolojiye sahip daha fazla katma değer yaratacak tesislerin kurulması yönünde modernizasyon ve yenileme yatırımlarına gerek vardır. xiii

Türkiye de gıda ürünleri işleme sanayi, Türkiye ekonomisi açısından imalat sanayinin en önemli alt sektörlerinden birisidir. Gıda ürünleri sanayi, 2010 yılı itibariyle 35,172 adet işyeri ile işyeri sayısı açısından imalat sanayi genelinin %11.7 sine sahip olup, imalat sanayi toplam istihdamının da %13 ü sektöre aittir. Gıda ürünleri sektörü üretim değeri açısından, 2010 yılı itibariyle 79,476 milyon TL lık üretim değeri ile imalat sanayi üretim değerinden %15.2 pay alarak alt sektörler arasında birinci sırada yer almaktadır. Sektör, imalat sanayinin alt sektörleri arasında 2010 yılı itibariyle 11,631 milyon TL lık katma değer ile yaratılan katma değer açısından da birinci sırada yer almakta olup, imalat sanayi toplam katma değeri içindeki payı %11.7 dir. Tarıma dayalı bir endüstri kolu olarak gıda ürünleri sanayi, ihracat açısından da önemli bir sektör olup, imalat sanayinin dış ticaret dengesi artı değer veren alt sektörlerinden birisidir. 2012 yılı itibariyle sektör ihracatı 10,485 milyon USD, sektör ithalatı ise 5,403 milyon USD dır. 2012 yılı itibariyle imalat sanayinin toplam ihracatının %7.3 ünü gıda ürünleri ihracatı oluşturmaktadır. Gıda ürünleri sanayi, Türkiye ekonomisinin en önemli sektörlerinden biri olmakla birlikte katma değer oranı, kapasite kullanım oranları, verimlilik endeksleri gibi bazı parametreler açısından imalat sanayi ortalamalarının altında kalmaktadır. İmalat sanayi genelinde 2010 yılı itibariyle katma değer oranı %18.9 iken, gıda ürünleri sektöründe %14.6 dır. Sektörde yaratılan katma değerin artması için sektörün düşük teknolojili üretim yapan tesislerden yüksek teknolojili üretim yapan tesislere doğru yapılanmasına gerek vardır. 2012 yılı itibariyle imalat sanayi genelinde kapasite kullanım oranı %74.2 iken gıda ürünleri sektöründe %71.2 dir. Gıda ürünleri sektöründe genel olarak kapasite kullanım oranlarının düşüklüğüne özellikle bazı alt sektörlerde (un ve unlu mamuller gibi) atıl kapasite neden olmaktadır. Ayrıca tarımsal ürünlere dayalı bir sektör olarak hammadde arzında yaşanan mevsimsel ve ekonomik sorunlar kapasite kullanımı sınırlandırıcı etkiler yapmaktadır. Verimlilik göstergelerinden 2005=100 bazlı çalışan başına üretim endeksi 2012 yılı itibariyle imalat sanayinde 115.6 iken gıda sanayinde 96.6, çalışılan saat başına üretim endeksi de imalat sanayinde 119.1 iken gıda ürünleri sanayinde 100.7 dir. İmalat sanayi geneline göre verimlilik göstergelerinin daha düşük olması da büyük ülçüde sektörün emek yoğun üretim tarzından kaynaklanmaktadır. xiv

Genel olarak Türkiye de gıda ürünleri sektöründe teknolojik açıdan aralarında önemli farklılıklar bulunan çok sayıda işletme birlikte faaliyette bulunmaktadır. Geri teknoloji ve ileri teknoloji kullanan işletmelerin bir arada olduğu karmaşık bir üretim yapısı, sektörün teknolojik açıdan gelişimini sınırlandırıcı etki yapmakta, karmaşık üretim yapısında hem dış pazarda rekabet edebilecek ürünler hem de daha ilkel koşullarda üretilen daha çok iç pazara yönelik ürünler alıcı bulabilmektedir. Gıda ürünleri sanayiinin temel hammaddesi tarımsal ürünler olduğu için tarımsal üretimin gelişim düzeyi de sektörü yakından ilgilendirmektedir. Tarımsal üretimin mevsimsellik özelliğine, nitelik ve niceliğine göre sektörün çoğu alt kollarında üretim mevsimsel özellikler arz etmekte ve tarımsal ürünlerin yeterlilik durumu ve kalitesine göre hammadde ithalatı sözkonusu olabilmektedir. Türkiye de coğrafi ve ekolojik koşulların uygunluğuna bağlı olarak, gıda ürünleri sektörünün hammadde gereksiniminin büyük ölçüde yurt içinden karşılanabilmesi, sektör açısından önemli bir avantaj yaratmaktadır. Tarımsal ürünlerinin hammadde olarak değil, katma değeri daha yüksek işlenmiş gıda sanayi ürünleri olarak dış pazarlara sunulması hem sektörün gelişimi hem de Türkiye ekonomisi açısından önemli bir husustur. Türkiye de gıda ürünleri sanayi daha çok iç piyasaya yönelik yapılanmış olmakla birlikte sektörün ihracatı da artış trendi göstermektedir. Özellikle Avrupa Birliği ile uyum çalışmaları, gıda ürünleri sektörünü, dış pazarlarda güçlü rakiplerle karşı karşıya getirmiştir. Sektörün dış pazarlarda dinamik koşullara uyum sağlayarak varlığını sürdürebilmesi, dünya standartlarında yeni teknolojilerle üretime, ambalajlama, depolama, dağıtım ve kalite kontrolü yapılmasına, araştırma ve geliştirme faaliyetlerine önem verilmesine ve markalaşma yolunda üretim ve pazarlama tekniklerinin yoğun kullanımına bağlıdır. Gıda ürünleri sanayinin, dış pazarlarda rekabet olanakları ve bazı ürünlerde rekabet şansının düşük oluşu, aynı zamanda iç pazarda karşılaşılan ithal ürünlerin rekabeti de gıda sanayinin gelişiminde belirleyici faktörler olmaktadır. Avrupa Birliği ne uyum çalışmaları ile birlikte uluslararası malların serbest dolaşıma girmesi ve Türkiye nin de üye olduğu Dünya Ticaret Örgütü yükümlülüklerinin yerine getirilmesi gıda ürünleri sanayi üzerinde ithalat baskısını güçlendirmektedir. TR72 Bölgesi nde de gıda ürünleri işleme sanayi, bölgenin imalat sanayi üretiminde önemli bir yere sahiptir. Bölge illerinden Kayseri de gıda ürünleri işleme sanayi imalat sanayi toplam xv

işletme sayısının %10 una sahip olup, faaliyette bulunan alt sektörler arasında üçüncü sırada yer almaktadır. Orta Anadolu Bölgesi nin önemli bir sanayi ve ticaret merkezi olan Kayseri de geleneksel üretici sektör olarak gıda ürünleri işleme sanayinde, sektörel katma değeri artırıcı yönde, teknoloji geliştirme, modernizasyon ve yenileme yatırımlarına gerek duyulmaktadır. Sivas ta imalat sanayi işletmelerinin %21 ini oluşturan gıda ürünleri işleme sanayi, imalat sanayi alt sektörleri arasında birinci sırada yer almaktadır. İl ekonomisinin tarım ve madencilik sektörlerine dayalı gelişimi, ilde imalat sanayinin de gıda ürünleri işleme ve diğer madencillik ve taşocakçılığı sektörlerinde gelişimine neden olmuştur.sivas ta gıda ürünleri işleme sanayi, tarımsal ürünlerin işlenmesine yönelik olarak sektörel katma değeri artırıcı teknoloji geliştirme, modernizasyon, yenileme ve komple yeni yatırımlarla geliştirilebilir. Yozgat ta toplam imalat sanayi işletmesi sayısının %28 ini oluşturan gıda ürünleri işleme sanayi, imalat sanayinin alt sektörleri arasında birinci sırada yer almaktadır. İl ekonomisinin tarım ve hayvancılık sektörlerine dayalı gelişimi, ilde imalat sanayinin de gıda ürünleri işleme sektöründe gelişimine neden olmuştur. Yozgat İli sanayi tesislerinin en büyük payının gıda sektörüne ait olmasına rağmen, ilin tarımsal ürünlerinin işlenerek daha yüksek katma değerli sınai ürünlere dönüştürüldüğü tesislere gerek duyulmaktadır. TR72 Bölgesi nde gıda ürünleri ihracatı, imalat sanayi ihracatı içinde önemli bir paya sahip görünmemektedir. Gıda ürünleri ihracatı, TR72 Bölgesinin toplam imalat sanayi ihracatından ortalama %2.9 oranında pay almaktadır. TR72 Bölgesi nin gıda ürünleri ihracatının %96.4 ü Kayseri tarafından gerçekleştirilmekte olup, en önemli ihracat ürünleri balık ürünleri, fırın ürünleri ve öğütülmüş tahıl ürünleridir. TR72 Bölgesi nde gıda ürünleri ithalatı, TR72 Bölgesinin imalat sanayi ithalatından ortalama %1.5 oranında pay almaktadır. TR72 Bölgesi nin gıda ürünleri ithalatının %99.5 i de Kayseri İline aittir. Bölge gıda ürünleri ithalatının %80 i bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağlardan oluşmaktadır. TR72 Bölgesi için gıda ürünleri işleme sanayi alanında uygun yatırım konuları önerilirken, bölgenin coğrafi konumu, illerin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyi, doğal kaynak potansiyeli, tarımsal üretim potansiyeli, sanayi üretimi ve ticari faaliyetlerin yoğunluğu, iç talep, dış talep, illerin gelişme dinamikleri ve gıda ürünleri sanayinde teşvik edilmeyen yatırım konuları ve xvi

belirtilen asgari kapasite şartlarına uyulması halinde bölgesel teşviklerden yararlanabilecek yatırım konuları gibi faktörler dikkate alınmıştır. TR72 Bölgesinin her üç ili için, mevcut gıda ürünleri işleme sanayi tesislerinde, gıda tüketiminde yeni trendlere uyum sağlayabilen, gerek iç gerekse dış pazarlara satış potansiyelini ve rekabet gücünü artırıcı, katma değeri artıran, teknoloji yenileme, modernizasyon ve tevsi yatırımları öncelikli olarak önerilmektedir. TR72 Bölgesi için önerilen gıda ürünleri işleme sanayi yatırım konuları şöyledir: Dondurulmuş gıda ürünleri, kırmızı et ve et ürünleri, beyaz et (kanatlı) ve et ürünleri, süt ve süt ürünleri (organik süt ürünleri), işlenmiş balık ürünleri, balık konservesi, konserve ve tütsülenmiş balık, işlenmiş sebze ve meyve (organik ürünler) üretimi, saklanması, ambalajlanması, paketlenmesi, soğuk hava deposu, organik şeker üretimi, bal ve arıcılık ürünlerinin işlenmesi ve ambalajlanması, paketlenmesi. Gıda ürünleri işleme sektörünün dünya, Türkiye ve bölge genelindeki durumu ve TR72 Düzey 2 Bölgesi illerinin ekonomik, sosyal ve doğal koşulları ve gelişme dinamikleri dikkate alınarak yapılan araştırmalar ve değerlendirmeler sonucunda, belirlenen gıda ürünleri işleme sanayi yatırım konuları öneri niteliğinde olup, bu yatırım konularının yapılabilirliği, her konu için teknik, ekonomik ve mali değerlendirmelerin yapılacağı fizibilite çalışmaları sonucunda belirlenecektir. xvii

xviii

GİRİŞ Sanayileşmeye sonradan katılan (late comer) ve sanayileşmede önemli gelişmeler kaydeden ülkelerin (Güney Kore, Malezya, Singapur vs.) sanayileşme deneyimleri incelendiğinde, sanayileşme stratejilerinde öncelikli sektör ya da stratejik sektör seçimlerinin önemli bir yer tuttuğu, seçilen bu sektörlere yönelik olarak verilen desteklerin söz konusu sektörlerin gelişmesinde önemli bir itki oluşturduğu bilinmektedir. Başka bir ifadeyle, sanayileşmenin (kalkınmanın) tarihi incelendiğinde, ister sanayileşmeye sonradan katılan Güney Kore, Malezya gibi Asya Kaplanları olsun, isterse de birinci sanayi devrimi ile sanayileşmeye başlayan ülkeler (İngiltere, Almanya vs.) olsun, bu ülkelerin hiç birinin statik rekabet gücüne dayalı bir sanayileşme politikası izlemedikleri, zaman içerisinde sektörel yapılarını çeşitlendirerek dinamik rekabet gücü sayesinde sanayileştikleri görülmektedir. Söz konusu ülkeler başlangıçtaki doğal kaynak ve işgücü maliyetlerini veri alıp düşük profilli (gıda, içecek, tekstil vs. gibi) sektörlerde ısrar etmemişler, zaman içerisinde yüksek katma değer üreten, teknolojik içeriği yüksek sektörlere dayalı bir sanayileşme politikası izleyerek sektörel çeşitliliği sağlamışlardır. Dünya ekonomisinde 1970 li yılların sonlarında yaşanan kriz, ekonomik paradigmada köklü değişiklikleri gündeme getirirken, mekânın da (bölgenin) yeniden yapılanmasını gündeme getirmiş, bazı kentler, bölgeler veya ülkeler sahip oldukları avantajlar sayesinde uluslararası ağlara eklemlenirken, ekonomik kapasiteleri zayıf ve sermaye birikimi görece düşük kentler bölgeler ve ülkeler bu döngünün dışında kalarak ekonomik gelişmenin dışına savrulmuştur. Başka bir ifadeyle, 1980 li yıllarda üretim süreçlerinin gittikçe dünya genelinde disentegrasyonu sonucu yeni mekânlar öne çıkarken, üretimin disentegrasyonu beraberinde küçük ölçekli işletmelerin önem kazanmasına neden olmuştur. Türkiye de 1980 li yıllar ile birlikte gündeme gelen yeniden yapılanma politikaları sonucunda Anadolu da birçok kentin (Kayseri, Denizli, Antep, Konya, Çorum vs.) tekstil başta olmak üzere gıda, mobilya gibi geleneksel sektörlerde uzmanlaşarak uluslararası ağlara ihracat kanalıyla eklemlendikleri görülmektedir. Anadolu sanayiinde, yeniden yapılanma sürecinde, bir yandan üretimin dünya ölçeğinde disentegrasyonu, diğer yandan tarihsel süreç içerisinde bazı kentlerin belirli sektörlerde edindiği birikimin ivmesiyle, küçük ve orta ölçekli işletmeler temelinde, alt-sözleşmelere dayalı bir kentsel ekonomik gelişme süreci başlamıştır. Ancak bu kentlerdeki birikim koşullarını büyük ölçüde emek sürecindeki ilişkiler belirlediğinden, bu 1

kentlerin önümüzdeki yıllarda aynı performansı sürdürebilmeleri oldukça tartışmalı gözükmektedir. Çünkü bu kentler, 1980 sonrası yeniden yapılanma süreci ile birlikte, teknoloji ve beşeri sermaye ile ilgili alanlarda bazı kısmi başarı elde etmiş olmakla birlikte, bu kentlerdeki gelişmeyi belirleyen temel unsur, emek kullanım biçiminin verdiği avantajlar ve ihracata dayalı sermaye birikim modeli olmuştur. Diğer yandan bu kentlerin az sayıda sektörde uzmanlaştıkları sanayi tabanının çeşitlenemediği de görülmektedir. Bu durum, başlangıç düzeyinde, sermaye birikim sürecini hızlandıran bir unsur olarak kabul edilse de, zamanla başat bir sektörde elde edilen birikimin diğer sektörlerin gelişmesini besleyen bir süreci de yaratması beklenirdi. Ancak bu durumda kentsel düzeyde sürdürülebilir bir kalkınmadan/sanayileşmeden bahsedilebilir. Bölge illerinden Kayseri, Sivas ve Yozgat a göre sektörel çeşitliliğe sahip olup, mobilya, fabrikasyon metal ürünleri imalatı ve gıda ürünleri işleme sanayi il sanayisinde ağırlıklı olan imalat sanayi alt sektörleridir. Gıda sanayine yönelik sabit yatırımların görece düşük olması ve sektörde tekelci eğilimlerin gözlenmemesi sonucunda, sektöre giriş kolay olmakta bu da zaman içerisinde sektörel yoğunlaşmayı ve atıl kapasite sorunlarını gündeme getirmektedir. Bölge illerinin üçünde de, fırın ve unlu mamuller üretimi gıda ürünlerinin alt sektörleri arasında öne çıkmakta, öğütülmüş tahıllar ve et ve et ürünleri (özellikle Kayseri için) diğer önemli alt sektörler olmaktadır. Söz konusu sektörde Kayseri de faaliyette bulunan birçok tesisin Türkiye ölçeğinde giderek markalaştığı görülmektedir. Türkiye de gıda sektöründe yer alan tesisler ikili (düal) bir yapıda üretimde bulunmaktadırlar. Bir yandan görece yüksek teknolojilere dayalı üretim yapan tesisler söz konusu iken, diğer yandan geri teknolojili ya da her türlü hijyen koşullarından uzak, geleneksel usullerle üretim yapan tesisler de mevcuttur. Bu yapı bölge için de geçerli olup, bu bağlamda bu üç kentle ilgili olarak öncelikle geleneksel yöntemlerle üretim yapan tesislerin makine parklarının yenilenmesine ve hijyen koşullarının geliştirilmesine yönelik teknoloji geliştirme, yenileme ve modernizasyon yatırımlarının uygun olacağı düşünülmektedir. TR72 kapsamında yer alan bu üç kentte gerek sermaye birikimi ve gerekse de sanayi sermaye birikiminin oldukça farklılık gösterdiğini belirtmek gerekir. Bu kentlerden Kayseri 1960 lardan günümüze sanayileşmede önemli gelişmeler sağlamış, sanayi tabanını birçok kente göre çeşitlendirmiştir. Kayseri nin gelişmesinde özel girişimcilik ögesi yanında kamunun 1960 lı, 70 li ve izleyen yıllarda uyguladığı teşvik ve diğer sanayileşme politikası ögeleri önemli bir itki 2

oluşturmuştur. Başka bir ifadeyle, söz konusu bu üç kentten Kayseri nin gerek sanayi sektöründe sağladığı sermaye birikimi ve gerekse de sektörel çeşitliği gerçekleştirmede diğer iki kente göre daha avantajlı bir konumda olduğu görülmektedir. Sivas tarihsel olarak önemli bir kent olmasına karşın sınai birikimi Kayseri ye göre geri kalmıştır. Kent ekonomisinde son yıllarda gözlenen gelişmeler olumlu olmakla birlikte, kentin sanayi sermaye birikimi yetersiz bulunmakta, mevcut yerel sermaye birikiminin Kayseri örneğinde olduğu gibi kentin sanayileşmesini sağlayacak çapta olmadığı görülmektedir. Benzer bir tablo Yozgat için de geçerli olup, bu kentin sanayileşmede ve sanayi birikiminde yetersiz bir yapıya sahip olduğu görülmektedir. Bu bağlamda bu üç kent için önerilecek gelişme stratejisinin bazı noktalardan farklılıklar göstereceğini belirtmek gerekir. Başka bir ifadeyle, Kayseri de gıda sanayinin mevcut teşvikler ve yerel sermaye birikimi ile yeniden yapılandırılması mümkün gözükmekle birlikte, aynı şeyin Sivas ve Yozgat için söylenmesi güç gözükmektedir. Sivas ve Yozgat kentlerinde hem gıda sanayinin hem de genel imalat sanayinde sermaye birikiminin cılız olduğu, mevcut tesislerin de büyük ölçekli modern üretim teknolojilerine sahip tesisler olmadığı göz önüne alındığında, bu iki kentin gıda sanayinde yeniden yapılanmasında ve yeni yatırımlarla ilgili süreçlerde kamu desteğinin gerekliliği gündeme gelebilecektir. Sonuç olarak, bu çalışmanın nesnesini oluşturan Kayseri, Yozgat ve Sivas ın gelişmesi için mevcut sektörlerin yeniden yapılanmasının ve sektörel çeşitliliğe dayalı bir gelişme stratejisinin uygun olacağı düşünülmektedir. Başka bir ifadeyle, söz konusu kentlerde imalat sanayi içerisinde ağırlıklı bir yer tutan gıda sanayi tesislerinin modernize edilerek etkin/verimli tesislere dönüştürülmesinin ve gıda sanayiinde ürün çeşitliliğine gidilmesinin sürdürülebilir bir kent ekonomisi açısından gerekli olduğu düşünülmektedir. Gıda ürünleri işleme sektörünün, dünya, Türkiye ve TR72 kapsamında analizini hedefleyen çalışma altı ana bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın birinci bölümünde sektörün tanımı, kapsamı ve sınıflandırması yapılırken, ikinci bölümün konusunu dünya gıda ve içecek sektörünün analizi oluşturmaktadır. Bu bölümde gıda ve içecek sektörünün dünya dış ticareti içerisindeki yeri, pazar büyüklüğü, sektörün özellikleri, dış ticaretin ülke ve sektör bağlamında analizi, dünyanın en önemli pazarlarından birini oluşturan AB de gıda ve içecek sektörünün durumu, sektörel yenilik (inovasyon) gibi birçok konu analiz edilmektedir. 3

Türkiye de gıda sektörünün analizi üçüncü bölümde yapılmakta, Türkiye de sektörün tarihsel gelişimi ve durumu belirtilerek, sektörün analizi nicel göstergelere dayanılarak çözümlenmektedir. Bu bölümde Türkiye gıda ürünleri işleme sanayine yönelik olarak, işyeri sayısı, üretim, kapasite kullanım oranları, katma değer, girdi-çıktı analizi, istihdam, verimlilik ve dış ticaret gibi alt başlıklarda sektörün yapısal özelliklerinin ortaya konulması hedeflenmektedir. Türkiye de sektörün vizyonu, gelecekteki eğilimi, sektöre yönelik sorun ve öneriler de bu bölümde ele alınmıştır. Çalışmada dördüncü bölümün konusunu TR72 Düzey 2 Bölgesi kapsamında, TR72 Bölgesinin bileşenlerini oluşturan Kayseri, Sivas ve Yozgat illerinin imalat sanayi ve gıda sektöründe mevcut durumu, alt yapısı, gıda sektöründe dış ticareti, dış ticarette rekabet gücü, kümelenme, imalat sanayinin analizi ve TR72 için önerilen yatırım konuları oluşturmaktadır. Çalışmanın beşinci bölümü gıda sektörüne ilişkin GZFT analizi oluştururken altıncı ve son bölümde ise sonuç ve genel değerlendirmeye yer verilmiştir. 4

SEKTÖRE İLİŞKİN ÖZET BİLGİLER İmalat Sanayi Gıda Sanayi İmalat Sanayi İçindeki Payı (%) İşyeri Sayısı (2010) (Adet) 299,928 35,172 11.7 Üretim Değeri (2010) (Milyon TL) 524,469 79,476 15.2 Katma Değer (2010) (Milyon TL) 99,229 11,631 11.7 Katma Değer Oranı (2010) (%) 18.9 14.6 İstihdam (2010) (Kişi) 2,852,352 371,624 13.0 Ücretli Çalışan Sayısı (2010) (Kişi) 2,564,244 333,021 13.0 - Kadın 528,637 77,283 14.6 - Erkek 2,035,607 255,738 12.6 Ücretli Çalışan Başına Üretim Değeri (2010) (TL) 204,532 221,087 Ücretli Çalışan Başına Katma Değer (2010) (TL) 38,697 34,925 Üretim Endeksi (2010=100) (2012 ort) 113.0 110.7 Kapasite Kullanım Oranı (2012 ort) (%) 74.2 71.7 İstihdam Endeksi (2012 ort) (2005=100) 110.1 135.1 Çalışılan Saat Endeksi (2012 ort) (2005=100) 106.9 129.6 Çalışan Başına Üretim Endeksi (2012 ort) (2005=100) 115.6 96.6 Çalışılan Saat Başına Üretim Endeksi (2012 ort) (2005=100) 119.1 100.7 İhracat (2012) (Milyon USD) 143,267 10,485 7.3 İthalat (2012) (Milyon USD) 176,234 5,403 3.1 Dış Ticaret Dengesi (2012) (Milyon USD) -32,968 5,082 İhracatın İthalatı Karşılama Oranı (2012) (%) 81 194 5

1. SEKTÖRÜN TANIMI, KAPSAMI VE SINIFLANDIRMASI Gıda ürünleri sanayii, gıda maddelerinin hammaddeden başlanarak, depolama, tasnif, işleme, değerlendirme, dayanıklı hale getirme, ambalajlama işlerinin birinin ya da birden fazlasının birlikte yapıldığı ve gıda maddeleri satış yerlerine gönderilmek üzere depolandığı tesisler ile bu tesislerin tamamlayıcısı kabul edilebilecek yerlerin tamamını kapsamaktadır. Gıda sanayii içinde insan gıdası üretimi ve hayvan gıdası üretimi birlikte yer almaktadır. Gıda ürünlerinin imalatı, NACE REV. 2 sınıflandırmasına göre üçlü düzeyde 9 alt sektör, dörtlü düzeyde ise 25 alt sektörden oluşmakta olup, aşağıdaki gibi sınıflandırılmaktadır: 10 Gıda ürünlerinin imalatı 10.1 Etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünlerinin imalatı 10.11 Etin işlenmesi ve saklanması 10.12 Kümes hayvanları etlerinin işlenmesi ve saklanması 10.13 Et ve kümes hayvanları etlerinden üretilen ürünlerin imalatı 10.2 Balık, kabuklu deniz hayvanları ve yumuşakçaların işlenmesi ve saklanması 10.20 Balık, kabuklu deniz hayvanları ve yumuşakçaların işlenmesi ve saklanması 10.3 Sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması 10.31 Patatesin işlenmesi ve saklanması 10.32 Sebze ve meyve suyu imalatı 10.39 Başka yerde sınıflandırılmamış meyve ve sebzelerin işlenmesi ve saklanması 10.4 Bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatı 10.41 Sıvı ve katı yağ imalatı 10.42 Margarin ve benzeri yenilenebilir katı yağların imalatı 10.5 Süt ürünleri imalatı 10.51 Süthane işletmeciliği ve peynir imalatı 10.52 Dondurma imalatı 10.6 Öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı 10.61 Öğütülmüş hububat ve sebze ürünleri imalatı 10.62 Nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı 10.7 Fırın ve unlu mamuller imalatı 10.71 Ekmek, taze pastane ürünleri ve taze kek imalatı 10.72 Peksimet ve bisküvi imalatı; dayanıklı pastane ürünleri ve dayanıklı kek imalatı 10.73 Makarna, şehriye, kuskus vb. unlu mamullerin imalatı 10.8 Diğer gıda maddelerinin imalatı 10.81 Şeker imalatı 10.82 Kakao, çikolata ve şekerleme imalatı 10.83 Kahve ve çayın işlenmesi 10.84 Baharat, sos, sirke ve diğer çeşni maddelerinin imalatı 10.85 Hazır yemeklerin imalatı 10.86 Homojenize gıda müstahzarları ve diyetetik gıda imalatı 10.87 Başka yerde sınıflandırılmamış diğer gıda maddelerinin imalatı 10.9 Hazır hayvan yemleri imalatı 10.91 Çiftlik hayvanları için hazır yem imalatı 10.92 Ev hayvanları için hazır gıda imalatı 6

2. DÜNYA GIDA VE İÇECEK SEKTÖRÜ Bu bölümde Dünya gıda ve içecek sektörünün incelenmesi hedeflenmektedir. Bu bağlamda gıda ve içecek sektörüne ilişkin pazar, ülkesel ve sektörel dış ticaret, gıda ve içecek sektörüne ilişkin beklentiler, gıda ve içecek sektörünün özellikleri, inovasyon (yenilik), dünya gıda ve içecek sektörünün dünya dış ticareti içerisindeki yeri, gıda ve içecek sektöründe yaratılan katma değer gibi birçok parametrenin ele alınarak çözümlenmesi amaçlanmaktadır. 2.1. Dünya ve Türkiye ye İlişkin Seçilmiş Gıda ve Tarım Göstergeleri Gıda sektörüne ilişkin, pazar, dış ticaret, gelecekle ilgili beklentiler, inovasyon gibi bu çalışmanın ana temalarını oluşturan olgulara geçmeden önce, Dünya ve Türkiye bağlamında gıda ve gıda sektörü ile ilintili tarım sektörüne ilişkin kimi göstergelerin incelenmesi hedeflenmektedir. Gıda ve tarım sektörüne ilişkin Dünya ve Türkiye bağlamında seçilmiş parametrelerin gelişimini gösteren Tablo 1 incelendiğinde, Türkiye tarım sektöründe yaratılan katma değerin dünya tarım sektörü katma değeri içerisindeki payının 2007, 2008, 2009 ve 2010 yıllarında %2.1 oranında bulunduğu görülmektedir. Tablo 1: Türkiye ve Dünya ya İlişkin Seçilmiş Tarım ve Gıda Göstergeleri 2007 2008 2009 2010 2011 Dünya Tarım Katma Değeri/GSYH (%) 2.9 2.8 2.8 2.8 - Tarımda Yıllık Katma Değer Büyüme Oranı (%) 1.4 4.2 2.4 1.9 - Tarım Sektörü Katma Değeri (2000 ABD USD) 1,308,990 1,363,601 1,396,650 1,422,759 - Gıda İhracatı (Mal İhracatının Yüzdesi Olarak) 6.9 7.4 8.5 8.2 8.1 Gıda İthalatı (Mal İthalatının Yüzdesi Olarak) 6.6 6.8 8.0 7.4 7.2 Gıda Üretim Endeksi (2004-2006:100) 118.1 122.3 123.0 - - Türkiye Tarım Katma Değeri/GSYH (%) 8.7 8.6 9.3 9.6 9.1 Tarımda Yıllık Katma Değer Büyüme Oranı (%) -6.7 4.3 3.6 2.4 5.6 Tarım Sektörü Katma Değeri (2000 ABD UDS) 27,514 28,690 29,709 30,411 32,125 Gıda İhracatı (Mal İhracatının Yüzdesi Olarak) 8.4 8.3 10.8 10.6 10.6 Gıda İthalatı (Mal İthalatının Yüzdesi Olarak) 3.1 4.3 4.4 4.0 4.5 Gıda Üretim Endeksi (2004-2006:100) 100.4 105.6 108.6 110.3 - Türkiye Tar. Sek. KD/Dünya Tarım Sektörü KD (%) 2.1 2.1 2.1 2.1 - Kaynak ve Notlar: World Bank veri tabanından hareketle tarafımızca oluşturuldu. Tarım Sektörü katma değeri milyon doları ifade etmektedir. Boş bırakılan hücreler ilgili göstergeye ilişkin verinin olmadığını göstermektedir. Sabit fiyatlarla 2007 yılında dünya tarım sektörü katma değeri 1.308.990 milyon dolar olarak gerçekleşirken, Türkiye tarım sektöründe yaratılan katma değeri 25,714 milyon dolar olarak tespit edilmiştir. 2010 yılı verilerine göre ise dünya tarım sektöründe yaratılan katma değeri 1,422,759 milyon dolara yükselirken, Türkiye tarım sektörü katma değeri 32,125 milyon 7

dolara yükselmiştir. Başka bir ifadeyle, 2007-2010 arasında dünya tarım sektörü katma değeri %8.7 oranında artarken, Türkiye tarım sektörü katma değeri aynı dönemde %10.5 oranında artarak dünya ortalamasının üzerinde bir performans ortaya koymuştur. Türkiye ve Dünya tarım ve gıda sektörüne ilişkin veriler incelendiğinde, göze çarpan diğer temel bulgulardan birisi de, Türkiye de tarım sektörü katma değerinin ulusal katma değer (GSYH) içerisindeki payının dünya ortalamasının oldukça üzerinde gerçekleşmesinde izlenmektedir. Buna göre 2007 yılında Türkiye tarım sektöründe yaratılan katma değerinin ulusal katma değer içerisindeki payı %8.7 iken, izleyen yıllarda göreli olarak artarak 2011 yılında %9.1 oranına yükselmiştir. Oysa dünya tarımında yaratılan katma değerin ulusal katma değer (GSYH) içerisindeki payı 2010 yılı itibariyle %2.8 oranında bulunmaktadır. Türkiye ile dünya tarım katma değer paylarında gözlenen farklılık, Türkiye ekonomisinde tarım sektörünün dünya ortalamasına göre toplam ekonomi içerisindeki ağırlığına işaret etmektedir. Gıda sektörüne ilişkin dünya ve Türkiye bulguları incelendiğinde, mal ihracatının yüzdesi olarak Türkiye gıda ihracatının dünya ortalamasının üzerinde bir performans sergilediği görülmektedir. Buna göre Türkiye gıda ihracatı/mal ihracatı oranı 2007 yılında %8.4 oranında gerçekleşirken, 2011 yılına gelindiğinde söz konusu oran 2.2 puan artarak %10.6 oranına yükselmiştir. Aynı dönemde dünya gıda ihracatı/mal ihracatı ise %6.9 oranından 1.2 puan artarak %8.1 oranına yükselmiştir. 2007 yılında Türkiye de gıda ithalatının toplam ithalat içerisindeki payı %3.1 oranında gerçekleşirken, söz konusu oran 2011 yılında %4.5 e yükselmiştir. Aynı dönemde dünya gıda ithalatı/toplam ithalat rasyosu ise %6.6 dan %7.2 ye çıkarak Türkiye nin üzerinde bir değere ulaşmıştır. Başka bir ifadeyle, Türkiye gıda ithalatının toplam ithalat içerisindeki payı dünya ortalamasının altında iken, gıda ihracatının toplam ihracat içerisindeki payı dünya ortalamasının üzerinde tespit edilmiştir. Dış ticarete ilişkin bu bulgular, gıda sektöründe Türkiye nin dünya ortalamasına göre daha iyi bir konumda bulunduğunu ortaya koymaktadır. Bu olumlu gelişme Türkiye gıda sektörüne ilişkin üretim endeks değerinin dünya gıda sektörü üretim endeks değerinin üzerindeki performansı tarafından da teyit edilmektedir. 2004-2006:100 endeks değerine göre Türkiye gıda üretim endeksi 2007 yılında 100.4 e, 2005 yılında 105,8 e, 2009 yılında 108.6 ya ve 2010 yılında ise %110.3 e yükselirken, 2007 yılında 118.1 olan dünya gıda üretim endeks değeri 2009 yılında 123.0 endeks değerine ulaşmıştır. Başka bir ifadeyle, dünya gıda sektörü üretim endeksindeki 8

artış Türkiye gıda sektörü üretim endeksinin altında kalmış, Türkiye dünya ortalamasının üzerinde bir performans sergilemiştir. 2.2. Sektörün Pazar Durumu Küresel ölçekte gıda sanayinin pazar büyüklüğüne ilişkin farklı öngörüler olmakla birlikte, dünya ölçeğinde gıda ve içecek sektörünün 2008 yılındaki değerinin 5,7 trilyon dolar değerinde olduğu ve bu değerin 2014 yılında 7 trilyon dolara yükseleceği öngörülmektedir. 1 Diğer taraftan, gıda sektörünün önemli bileşenlerinden birini oluşturan ambalajlı gıda sektöründe pazar büyüklüğü 2,115 milyar dolar tahmin edilirken, içecekler sektöründe 811 milyar dolar ve sıcak içecekler sektöründe ise 126 milyar dolar civarında tahmin edilmektedir. 2 Gıda ve seçilmiş sektörlerde sektörel pazar büyüklüklerini gösteren Tablo 2 incelendiğinde, alkollü içecekler sektörünün 644,415 milyon dolar ile ilk sırada yer aldığı, bu sektörü 521,780 milyon dolar ile içecekler sektörünün izlediği görülmektedir. Soğuk işlenmiş gıda sektörünün pazar büyüklüğü 231,009 milyon dolar olarak tespit edilirken, süt ve süt ürünlerindeki pazar büyüklüğü 436,171 milyon dolar ve unlu mamuller de ise 464,840 milyon dolar düzeyinde tahmin edilmektedir. Gıda ve içecek sektörüne ilişkin değişik kaynaklardan farklı pazar büyüklükleri tahmin edilse de, sektörün dünya ticaretinde öne çıkan en temel sektörlerden birisini oluşturduğu, artan dünya nüfusuna ve gelir düzeyine paralel gıda ve içecek sektörünün pazar büyüklüğünün de hızla arttığını belirtmek gerekir. Tablo 2: Dünya Gıda İçecek Pazar Büyüklükleri Pazar Büyüklüğü (Milyon USD) Alkollü içkiler 644,415 İçecekler 521,780 Soğuk işlenmiş gıda 231,009 Süt ve süt ürünleri 436,171 Unlu Mamuller 464,840 Kaynak: Euromonitor (2012) den aktaran Boyacıoğlu. 2.2.1. Seçilmiş Ürünlerde Pazarın Boyutları Bu alt bölümde seçilmiş ürünlerde kişi başına satışların dolar bazında değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. Başka bir ifadeyle, herhangi bir üründe kişi başına satış değerinin büyüklüğü ilgili ürünün söz konusu ülkelerdeki (pazardaki) önemini ortaya koyarak olası ihracat potansiyeli konusunda fikir verecektir. Bu çerçevede süt ürünleri ve dondurmada kişi 1 IMAP, Foodand Beverage Industry Global Report-2010. 2 Eurumonitor, 2012. 9

başına satışları dolar bazında gösteren Tablo 3 incelendiğinde, içilen süt ürünleri kategorisinde Yeni Zelanda ve Avusturalya nın kişi başına satışlar sıralamasında ilk iki sırada yer aldıkları görülmektedir. Buna göre 2011 yılında Yeni Zelenda içilen süt ürünlerinde kişi başına 230.88 dolar satış ile ilk sırada yer alırken, Avusturalya da kişi başına satışlar 190.11 dolar olarak tespit edilmiştir. Bu kategoride öne çıkan diğer ülkeler şunlardır: Kanada (kişi başına satış değeri 112.24 dolar), İsrail (kişi başına satış değeri 84.84 dolar), Japonya (kişi başına satış değeri 8.2 dolar) ve Brezilya (kişi başına satış değeri 74.66 dolar). Tablo 3: Süt Ürünleri ve Dondurmada Kişi Başına Düşen Parkende Satışlar (Kişi Başına USD) (2011) İçilen Süt Diğer Ürünleri Peynir Yoğurt Süt Ürünleri Dondurma Arjantin 41.12 77.53 24.09 17.37 9.12 Avusturalya 190.11 99.64 49.49 25.98 97.54 Brezilya 74.66 39.55 28.12 13.62 15.73 Kanada 112.24 104.89 70.54 31.97 50.08 Şili 58.89 47.51 32.3 17.4 39.46 Çin 18.73 0.13 4.49 0.19 3.6 Kolombiya 65.74 9.41 12.17 4.03 10.95 Mısır 5.59 8.09 3.25 0.13 5.51 Hong Kong 49.06 4.94 13.35 14.64 16.17 Hindistan 6.93 0.14 0.45 0.16 0.44 Endonezya 6.69 0.31 1.42 1.94 1.73 İsrail 84.84 76.61 52.7 63.25 49.61 Japonya 80.12 30.8 73.46 24.47 53.49 Malezya 23.68 0.91 4.98 6.98 6.15 Meksika 48.13 34.79 15.32 7.46 4.87 Fas 23.5 14.92 15.25 1.95 5.09 Y. Zelanda 230.88 85.53 35.23 26.51 57.89 Filipinler 10.35 2.42 1.42 2.57 2.15 Arabistan 46.81 43.13 29.95 17.7 13.85 Singapur 40.5 8.19 11.65 4.41 18.22 Afrika 37.3 29.06 14.73 7.44 7.12 Kore 65.63 6.62 37.7 0.42 32.06 Tayvan 34.9 1.23 12.28 4.09 4.27 Tayland 16.63 0.6 8.68 4.85 4.44 ABD 59.33 62.59 24.2 24.95 39.05 Venezuela 48.61 71.64 9.2 4.0 17.86 Vietnam 7.08 0.43 2.18 2.36 0.72 Kaynak: Eurominotor International from national statistics Ülkeler düzeyinde peynirde kişi başına satış değerleri incelendiğinde, ilk sırada 104.89 dolar kişi başına satış değeri ile Kanada yer alırken, bu ülkeyi 99.64 dolar ile Avusturalya 10

izlemektedir. Yeni Zelanda da ise kişi başına satış değeri 85.53 dolar olarak tespit edilmiştir. Bu üründe öne çıkan diğer bir ülke de Arjantin dir. Arjantin kişi başına 77.53 dolar ile tabloda gösterilen ülkeler arasında 4. sırada bulunmaktadır. Yoğurtta kişi başına satış değeri sıralamasında Japonya 73.46 dolar ile ilk sırada bulunurken, bu ülkeyi kişi başına 70.54 dolar ile Kanada izlemektedir. Diğer süt ürünleri kategorisinde 63.25 dolar satış değeri ile İsrail öne çıkarken, ikinci ve üçüncü sırada kişi başına 31.97 dolar ile Kanada ve 26.51 dolar ile Yeni Zelanda gelmektedir. Dondurmada Avusturalya 97.54 dolar kişi başına satış değeri ile tabloda yer alan ülkeler arasında ilk sırada bulunurken, bu ülkeyi 50.08 dolar ile Kanada izlemektedir. Tablo 4: Unlu Mamullerde Kişi Başına Parkende Satışlar (Kişi Başına USD) (2011) Ekmek Hamur işleri Kekler, pastalar Bisküviler Kahvaltılık Tahıllar Arjantin 76.85 30.65 26.18 39.05 3.21 Avusturalya 157.7 52.23 43.46 66.1 49.93 Brezilya 123.01 2.37 13.34 38.17 3.47 Kanada 102.11 37.29 22.27 40.83 40.77 Şili 191.1 2.82 28.13 25.42 10.72 Çin 1.96 4.37 4.71 4.47 0.14 Kolombiya 53.14 2.39 3.07 16.02 4.72 Mısır 54.43 2.93 4.62 7.07 0.12 Hong Kong 26.94 5.78 20.23 20.09 4.31 Hindistan 1.04 0.03 0.28 2.54 0.12 Endonezya 1.73 5.55 0.93 5.06 0.22 İsrail 102.15 36.5 31.66 36.61 26.81 Japonya 38.83 69.42 111.9 42.42 4.35 Malezya 8.27 4.69 5.91 8.24 2.15 Meksika 99.24 15.82 46.19 24.29 18.65 Fas 16.2 0.53 1.28 8.48 1.06 Yeni Zelanda 131.2 11.54 14.95 79.21 46.42 Filipinler 3.76 1.62 2.15 5.53 0.86 Arabistan 80.69 39.41 17.17 21.27 5.89 Singapur 33.59 7.91 9.69 29.9 6.5 Afrika 44.05 1.67 2.97 6.95 8.59 Kore 11.14 4.43 16.3 17.04 4.01 Tayvan 1.64 25.02 8.7 12.45 4.39 Tayland 4.9 1.74 1.99 4.02 0.68 ABD 69.69 40.44 42.11 39.35 31.91 Venezuela 37.63 2.47 4.59 32.33 13.63 Vietnam 4.04 0.09 1.19 2.66 0.01 Kaynak: Eurominotor International from national statistics. Unlu mamuller kategorisinde ekmeğe ilişkin kişi başına satışlar incelendiğinde (Tablo 4), Brezilya, İsrail ve Kanada öne çıkarken, hamur işlerinde kişi başına satış değerlerinin ekmeğe 11

göre düştüğü görülmektedir. Hamur işlerinde Japonya kişi başına 69.42 dolar satış değeri ile ilk sırada bulunurken, bu ülkeyi 52.23 dolar ile Avusturalya izlemektedir. Bu üründe öne çıkan diğer bir ülke de kişi başına 40.44 dolar harcama ile ABD gözükmektedir. Kekler, pastalar grubunda Japonya kişi başına 111.9 dolar satış değeri ile tabloda yer alan diğer tüm ülkelerden önemli ölçüde farklılaştığı izlenmektedir. Bisküvilerde öne çıkan ülke ise kişi başına 79.21 dolar ile Yeni Zelanda dır. Kahvaltılık tahıllar ürününde Avusturalya ve Yeni Zelanda sırasıyla kişi başına 49.93 ve 46.42 dolar satış değerleri öne çıkan ülkelerdir. 2.3. Dünya Gıda Sektöründe Yaratılan Katma Değer Sektörel katma değer göstergesi, ilgili sektörün ekonomiye katkısını ve sektörün nitel özelliklerini ortaya koyması açısından önemli bir göstergedir. Bu bölümde ilk olarak gıda sektöründe yaratılan katma değerdeki gelişmeler dünya ölçeğinde incelenecek, izleyen satırlarda ise analiz seçilmiş ülkeler çerçevesinde çözümlenecektir. Gıda sektörünün imalat sanayi katma değer içerisindeki payını dünya, gelişmekte olan ülkeler ve gelişmiş ülkeler bağlamında gösteren Tablo 5 incelendiğinde, gıda sektörü katma değer payının gelişmekte olan ülkeler kategorisinde dünya ve gelişmiş ülkeler kategorilerine göre daha yüksek gerçekleştiği görülmektedir. Tablo 5: Yiyecek ve İçecek Sektöründe Yaratılan Katma Değerin İmalat Sanayi Katma Değer İçerisindeki Payı: Dünya, Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ülkeler (%) Dünya Gelişmekte Olan Ülkeler Gelişmiş Ülkeler 1995 11.8 15.4 10.8 2000 10.3 14.4 9.0 2005 9.9 12.9 8.5 2009 9.7 12.2 8.1 Kaynak: UNIDO veri tabanından hareketle oluşturuldu. 2009 yılında dünya ölçeğinde gıda sektörünün imalat sanayi katma değer payı %9.7 oranında gerçekleşirken, söz konusu oran gelişmekte olan ülkelerde %12.2 ve gelişmiş ülkelerde ise %8.1 oranında tespit edilmiştir. Başka bir ifadeyle, gıda sektörü gelişmekte olan ülkelerin imalat sanayi içerisinde hala önemli bir yer tutarken, gelişmiş ülkelerdeki katma değer payının önemli ölçüde aşındığı görülmektedir. Hiç kuşkusuz bunun temel nedenlerinden birisi, gelişmiş ülkelerde yüksek teknolojilere dayalı sektörlerin toplam imalat sanayi içerisinde artan katma değer payı ile ilgilidir. Oysa gelişmekte olan ülkelerin üretim yapıları 12

ağırlıklı olarak düşük ve orta teknolojilere dayalı sektörlere dayanmakta bu da gıdanın imalat sanayi içerisinde yükselen katma değer payı ile sonuçlanmaktadır. Grafik 1: Dünya, Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ekonomilerde Gıda Sektöründe Yaratılan Katma Değerin İmalat Sanayi Katma Değer İçerisindeki Payı (%) Gıda sektöründe yaratılan katma değerin daha genel bir çerçevede gelişmiş ülkeler ve gelişmekte olan ülkeler arasındaki dağılımını gösteren Tablo 6 incelendiğinde, dünya katma değer dağılımının 1995 ve izleyen yıllarda önemli ölçüde gelişmekte olan ülkeler lehine değiştiği görülmektedir. Buna göre 1995 yılında gelişmiş ülkelerin gıda sektöründeki katma değer payı %69.4 oranında gerçekleşirken, izleyen yıllarda hızla aşınmaya başlamış, 2009 yılında %52.1 oranına gerilemiştir. Oysa aynı dönemde gelişmekte olan ülkelerin gıda sektörü katma değer payının %30.6 dan %47.9 a yükseldiği görülmektedir. Bu bulgular dünya ekonomisinde gelişmekte olan ekonomilerin giderek daha fazla emek ve kaynak yoğun sektörlerde uzmanlaştıklarını, gelişmiş ülkelerin ise üretim yapılarında gıda gibi teknolojik içeriği görece düşük sektörlerin azalan payına işaret etmektedir. Tablo 6: Yiyecek ve İçecek Sektöründe Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ülkelerin Dünya İmalat Sanayi Katma Değer Payları (%) Gelişmekte Olan Ülkeler Gelişmiş Ülkeler Toplam 1995 30.6 69.4 100.0 2000 33.2 66.8 100.0 2005 40.4 59.6 100.0 2009 47.9 52.1 100.0 Kaynak: UNIDO veri tabanından hareketle oluşturuldu 13

Grafik 2: Gıda Sektöründe Yaratılan Katma Değerin Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ekonomiler Arasında Dağılımı Payı (%) 2.3.1. Seçilmiş Ülkeler Düzeyinde Gıda Sektöründe Yaratılan Katma Değer ve İmalat Sanayi Katma Değer Payları Seçilmiş ülkelerde gıda, içecek ve tütün 3 sektörüne ilişkin 2007 yılı katma değer verileri incelendiğinde (Tablo 7), ABD 245,363 milyon dolar katma değer ile dünyanın en büyük üreticisi olarak öne çıkarken, bu ülkeyi 98,187 milyon dolar katma değer ile Çin izlemiştir. Türkiye de 2000 yılında sektörel katma değer 9,525 milyon dolar olarak gerçekleşirken, izleyen yıllarda göreli olarak aşınmış ve 2006 yılında 8,970 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Başka bir ifadeyle, sabit fiyatlarla sektörel katma değer 2006 yılında 2000 yılına göre %6.2 oranında aşınmış gözükmektedir. Tablo 7: Seçilmiş Ülkelerde Gıda, İçecek ve Tütün Sanayinde Yaratılan Katma Değer (2000 Fiyatlarıyla, Milyon USD) 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Arjantin 13,548 1,898 12,060 0 0 0 0 0 Avusturalya 0 0 0 10,918 10,876 10,373 9,964 0 Brezilya 16,060 18,109 18,550 19,197 1,617 21,080 21,287 21,530 Kanada 1,407 16,035 15,922 16,710 0 1,150 755 0 Çin 55,432 59,374 65,815 67,691 69,152 76,329 84,190 98,187 Hindistan 8,850 9,119 8,720 7,948 7,614 8,568 10,847 10,220 Endonezya 8,241 9,885 9,711 13,113 13,839 14,592 15,566 16,356 Malezya 2,316 2,439 2,510 2,646 2,692 3,340 3,485 3,622 Türkiye 9,525 8,698 8,798 7,994 7,959 8,943 8,970 0 ABD 190,851 204,372 206,156 220,730 234,921 243,551 236,303 245,363 Kaynak: World Bank veri tabanından hareketle kendi hesaplamamız 3 Dünya Bankası Gıda ve İçecek sektörü yanında tütün sektörünü de içerecek şekilde sektör verilerini yayınlamaktadır. Ancak tütün sektörünün katma değer payı gıda ve içecek gruplarına göre düşüktür. 14

Gıda sektörüne ilişkin ülkeler düzeyinde yaratılan katma değer göstergesini ayrıntılandırmak ve tütünü ayrıştırmak için, UNIDO nun ver tabanından hareketle ISIC Rev.3 e göre sektör kodları ve adları Tablo 8 de gösterilirken, gıda ve içecek sektörleri göz önüne alınarak seçilmiş ülkeler bağlamında Tablo 9 da toplu olarak gösterilmiştir. Tablo 8: Sektör Kodları ve Sektör Adları ISIC Rev.3-3 digit 151 Sıvı ve Katı Yağlar, Sebze, Meyve, Balık ve Et Üretimi, İşleme ve Saklama 152 Süt Ürünleri İmalatı 153 Öğütülmüş Tahıl Ürünleri, Nişasta, Nişastalı Ürünler ve Hazır Hayvan Yemleri İmalatı 154 Diğer Gıda Maddeleri İmalatı 155 İçecek İmalatı ISIC Rev.3-2 digit 15 Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı Kaynak ve Notlar: UNIDO veri tabanında Türkiye ye ilişkin sektörel katma değer verileri ISIC Rev.3-2 digit çerçevesinde yayınlanırken, birçok ülkeye ilişkin katma değer verisi ISIC Rev.3-3 digite göre yayınlanmıştır. Seçilmiş ülkelere ilişkin gıda sektöründe yaratılan katma değer göstergeleri incelendiğinde (Tablo 9), 2000 yılında çalışan başına katma değer ya da verimlilik göstergesine göre, içecek imalatı sektöründe yaratılan katma değerin diğer sektörlerden belirgin ölçüde ayrıştığı, söz konusu sektörde en yüksek verimlilik değerine kişi başına 141,935 bin dolarla Avusturalya da ulaşıldığı görülmektedir. 155 nolu sektörde kişi başına yaratılan katma değer göstergesine göre öne çıkan diğer bir ülke de kişi başına yaratılan 134,551 bin dolar ile Kanada dır. UNIDO verileri Türkiye gıda ve içecek sektörüne ilişkin 2 li dijite göre verildiğinden 155 nolu sektörde yaratılan katma değer bulgusunu içermez iken, gıda ve içecek sektöründe çalışan başına yaratılan katma değer toplamının 32,561 bin dolar ile orta düzeyde bir performansı gösterdiğini belirtmek gerekir. Seçilmiş ülkelere ilişkin gıda sektörünün katma değer paylarını gösteren son sütun verileri incelendiğinde ise Türkiye diğer ülkelerden ayrışırken, 2002 yılı verisine göre 151 nolu sektörde Arjantin in katma değer payı yüksek gözükmektedir. 15

Tablo 9: Seçilmiş Ülkelerde Gıda Sektörüne İlişkin Katma Değer Göstergeleri (cari fiyatlarla) Katma Değer Çalışan Başına İmalat Sanayi (Milyon USD) Katma Değer (USD) Katma Değer Payı(%) Arjantin 2000 2002 2000 2002 2000 2002 151 1,950 2,039 25,917 29,851 7.54 15.55 1520 784 307 36,837 15,639 3.03 2.34 153 444 276 44,649 27,304 1.71 2.10 154 1,985 694 28,594 10,979 7.67 5.29 155 1,950 646 45,248 16,736 7.54 4.92 Avusturalya 2000 2006 2000 2006 2000 2006 151 3,275 4,763 50,674 - - 5.80 1520 1,450 1,447 84,141 - - 1.76 153 1,406 1,133 111,100 - - 1.38 154-3,986 - - - 4.85 155 2,572 3,364 141,935 - - 4.09 Brezilya 2000 2007 2000 2007 2000 2007 151 5,129 15,126 18,023 29,710 3.90 5.28 1520 2,259 4,493 29,522 42,333 1.72 1.57 153 1,921 5,663 27,236 52,737 1.46 1.98 154 5,919 12,676 14,672 21,975 4.51 4.42 155 5,557 12,083 40,558 52,853 4.23 4.21 Kanada 2000 2008 2000 2008 2000 2008 151 5,782-46,851 - - - 1520 1,857 3,058 92,782 141,190 1.17 1.64 153 2,055-94,525 - - - 154 4,093-62,066 - - - 155 3,653 5,908 134,551 247,341 2.30 3.17 Çin 2003 2007 2003 2007 2003 2007 151 12,687 40,031 9,584 20,702 2.92 3.09 1520 1,896 5,743 9,886 23,118 0.44 0.44 153 5,309 21,918 10,955 24,149 1.22 1.69 154 7,723 23,481 7,845 17,837 1.78 1.81 155 9,145 23,370 10,804 25,513 2.11 1.80 Türkiye 2000 2008 2000 2008 2000 2008 15 5,049 8,440 32,651 29,241 12.54 11.71 Kaynak ve Notlar: UNIDO veri tabanından hareketle oluşturuldu. Türkiye ye ilişkin veriler ISIC Rev.3-2 digit düzeyinde iken, diğer ülkelere ilişkin veriler ISIC Rev.3-3 digit düzeyinde verilmektedir. UNIDO veri tabanından hareketle, Türkiye ye ilişkin katma değer verileri daha da ayrıntılandırıldığında (Tablo 10), Türkiye gıda sanayinde 2000 yılında kişi başına 32,651 dolar katma değer yaratılırken, 2008 yılına gelindiğinde kişi başına katma değer aşınarak 29,241 dolara düşmüştür. Bu bulgu gıda ve içecek sektöründe 2008 yılında kişi başına yaratılan katma değerin 2000 yılına göre %10.4 aşındığını göstermektedir. Başka bir ifadeyle, cari fiyatlarla gıda ve içecek sektöründe çalışan başına verimlilik 2008 yılında 2000 yılına göre 3,410 dolar gibi yüksek sayılabilecek bir düzeyde aşınmış gözükmektedir. 16

Tablo 10: Türkiye Gıda ve İçecek Sektöründe Katma Değer (Cari Fiyatlarla)(ISIC Rev. 3-2 digit) KD Göstergesi Birim Yıl Değer Faktör Değerleri ile KD (Milyon USD) 2000 5,049 Faktör Değerleri ile KD (Milyon USD) 2008 8,440 Çıktı İçerisindeki Pay (%) 2000 33.79 Çıktı İçerisindeki Pay (%) 2008 16.46 Çalışan Başına KD (USD) 2000 32,651 Çalışan Başına KD (USD) 2008 29,241 İmalat Sanayi KD Payı (%) 2000 12.54 İmalat Sanayi KD Payı (%) 2008 11.71 Kaynak: UNIDO veri tabanından hareketle oluşturuldu. Gıda ve içecek sektörünün imalat sanayi katma değer payında da göreli bir aşınma izlenmekte 2000 yılında %12.54 olan sektörel katma değer payı, 0.83 puan aşınarak 2008 yılında %11.71 e gerilediği anlaşılmaktadır. 2.4. Dünyada Gıda Sektörünün Özellikleri Gıda sektörünün temel özelliklerinden birisi pazarlara çok uluslu (ya da uluslararası) şirketlerin hakim olmasında izlenmektedir. Dünyada en büyük yiyecek ve içecek şirketlerini, söz konusu ülkelerin hangi ülkeye ait olduklarını, satışları, istihdamı ve faaliyet konusunu gösteren Tablo 11 incelendiğinde, Nestle nin 82.7 milyar Avro satış değeri ile dünya yiyecek içecek sektörünün ilk sırasında yer aldığı görülmektedir. Nestle bünyesinde 281,000 kişi istihdam edildiği görülmekte, Nestle nin bu istihdam değeri ile de Pepsi şirketinden sonra en fazla istihdam gerçekleştiren firma olduğu görülmektedir. 17

Tablo 11: Dünya Çapında Gıda ve İçecek Şirketlerinin Satış Değerleri, İstihdam ve Üretim Dalları Şirket Ülke Mali Dönem Satışlar (Milyar Avro) İstihdam (1000) Ana Sektör Nestle İsviçre Ara.10 82.7 281 Birden çok ürün Cargill ABD May.10 79.3 131 Birden Çok Ürün Archer Daniels Midland ABD Haz.10 45.9 29 Tahıl işleme PepsiCo Inc. ABD Ara.10 41.4 285 İçecekler, aperatifler Kraft FoodsInc. ABD Ara.10 37.1 127 Süt, aperatifler, içecekler The Coca-Cola Company ABD Ara.10 26.5 140 İçecekler Anheuser-BuschIn Bev. Belçika Ara.09 25.0 116 Bira UnileverPıc/Unilever NV Hollanda/İng. Ara.10 22.8 167 Birden çok ürün Mars ABD Ara.10 22.6 65 Hazır gıdalar, şeker. Tyson Foods Inc. ABD Eyl.10 21.4 115 Et SAB Miller Plc ABD Mar.10 18.9 70 Bira Groupe Danone Fransa Ara.10 17.0 81 Süt, Su, çocuk gıdası Kirin Brewery Company Ltd Japonya Ara.10 16.7 35 Bira, alkollü içkiler Heineken N.V. Hollanda Ara.10 16.1 66 Bira Asahi Breweries Ltd. Japonya Ara.09 16.0 17 Bira, alkollü içkiler Suntory Ltd. Japonya Ara.10 15.0 25 Alkollü içkiler Associated British Food İngiltere Eyl.10 11.7 97 Şeker, nişasta, hazır gıda Diageo Plc İngiltere Haz.10 11.4 23 Alkollü içkiler Generel MillsInc. ABD May.10 10.3 33 Hazır yiyecek Con Agra Food sinc ABD May.10 9.1 24 Birden çok ürün Kellogg Company ABD Ara.09 9.0 31 Kahvaltılık gev., kolay gıda Vion Hollanda Ara.09 9.0 27 Birden çok ürün, Süt Ürün M. Lactails Fransa Ara.09 8.5 52 Peynir, tereyağı vb. Fonterra Yeni Zelanda Tem.10 8.2 16 Süt ürünleri Royal Friesland Campina NV Hollanda Ara.09 8.2 20 Süt ürünleri Dean Foods Company ABD Ara.09 8.0 27 Süt ürünleri Smith field Food sinc. ABD Nis.10 8.0 48 Et, hazır gıda Sara Lee Corporation ABD Haz.10 7.9 33 hazır gıda HJ Heinz Company ABD Nis.10 7.7 33 hazır gıda Kaynak: CIAA. Gıda sektöründe en büyük şirketlerin ülkelere göre dağılımını toplulaştırılmış olarak gösteren Tablo 12 incelendiğinde, ABD merkezli gıda şirketlerinin toplam satışlarda %56.8 pay ve 353.1 milyar Avro satış değeri ile Avrupa, Japonya ve Yeni Zelanda nın çok üzerinde bir satış 18

değerine sahip oldukları görülmektedir. Tablo bulgularına göre dünyada gıda ve içecek sektöründe faaliyette bulunan 29 şirketten 15 i (%51.7 si) ABD merkezli olup, bu ülkeyi 3 er şirket ile Hollanda ve Japonya izlemektedir. İsviçre de Nestle şirketi 82.7 milyar Avro toplam satış değeri ve %13.3 satış payı ile dünyada en büyük satış değerine ve satış payına sahip şirket olarak öne çıkmaktadır. ABD ve Avrupa merkezli gıda şirketleri dışında öne çıkan diğer iki ülke ise Japonya ve Yeni Zelanda dır. Yeni Zelanda da Fonterra şirketi 8.2 milyar Avro satış değeri ve %1.3 satış payı ile en az pazar payına sahip şirket olarak tespit edilirken, Japonya 3 şirket ve toplam 47.7 milyar Avro satış değeri ve %7.7 satış payı ile önemli bir ülke konumunda bulunmaktadır. Tablo 12: Çok Uluslu ya da Uluslar Ötesi Yiyecek ve İçecek Şirketlerinin Ülkelere Göre Dağılımı Şirket Sayısı Toplam Satışlar Şirket Sayısı Satış (Milyar Avro) Pay (%) Pay (%) ABD 15 353.1 51.7 56.8 Hollanda 3 33.3 10.3 5.4 Japonya 3 47.7 10.3 7.7 İngiltere 2 23.1 6.9 3.7 Fransa 2 25.5 6.9 4.1 Hollanda/İngiltere 1 22.8 3.4 3.7 Belçika 1 25.0 3.4 4.0 İsviçre 1 82.7 3.4 13.3 Yeni Zelanda 1 8.2 3.4 1.3 Toplam 29 621.4 100.0 100.0 Kaynak: CIAA dan hareketle kendi hesaplamamız. Avrupa da gerek büyük şirket sayısı ve gerekse de satış payı ve toplam satışlar göstergelerine göre öne çıkan ülke Hollanda dır. Hollanda 3 büyük gıda şirketi ve 33.3 milyar Avro satış ile ABD ve Japonya dan sonra üçüncü sırada bulunmaktadır. 2.4.1. Gıda ve İçecek Sektöründe Avrupa'ya Satış Yapan Önemli Şirketler ve Satışları Avrupa ya satış yapan gıda ve içecek sektöründe, öne çıkan şirketlerin satış değerlerini ve üretim alanlarını gösteren Tablo 13 incelendiğinde, dünyada olduğu gibi Avrupa da ilk sırada Nestle nin bulunduğu görülmektedir. Nestle 2010 Aralık itibariyle Avrupa da 25.1 milyar Avro satış değerine ulaşırken, diğer şirketler ile önemli ölçüde ayrıştığı izlenmektedir. Avrupa pazarına satış yapan büyük şirketlerin temel olarak Avrupa merkezli şirketler oldukları görülürken, Avrupa dışında Avrupa pazarına satışta öne çıkan şirket ABD merkezli HJ Heinz şirketidir. Bu bulgular Avrupa pazarında faaliyete bulunan şirketlerin temel olarak Avrupa merkezli olduklarını, ABD ve Japonya merkezli gibi büyük gıda şirketlerinin Avrupa pazarında ağırlıklarının sınırlı olduğunu göstermektedir. 19

Tablo 13: Gıda ve İçecek Sektöründe Avrupa'ya Satış Yapan Şirketler, Satışları ve Üretim Kolları Ülke Mali Dönem Satışlar (Milyar Avro) Ana Sektör Nestle İsviçre Ara.10 25.1 Çoklu üretim UnileverPıc/Unilever NV Hollanda/İng. Ara.10 12.0 Çoklu üretim Heineken N.V. Hollanda Ara.10 11.0 Bira Groupe Danone Fransa Ara.10 9.4 Süt, Su, çocuk gıdası Associated British Food İngiltere Eyl.10 7.9 Şeker, nişasta, hazır g. Vion Hollanda Ara.09 8.2 Çoklu üretim Carlsberg Danimarka Ara.10 7.3 Bira Ferrero İtalya Ağu.10 6.3 Şekerleme Danish Crown Danimarka Eki.10 6.1 Et ürünleri Südzucker Danimarka Şub.10 5.7 Şeker, çoklu üretim Friesland Campina Hollanda Ara.09 5.7 Süt ürünleri Oetker Group Almanya Ara.09 5.1 Çoklu üretim Anheuser-BuschIn Bev Belçika Ara.09 4.6 Bira Tate&Lyle İngiltere Mar.10 4.0 Gıda maddeleri Barilla İtalya Ara.09 4.1 İçecekler, Şekerlemeler Nutreco Hollanda Ara.10 3.6 Hayvan besleme gıdaları Diageo Plc İngiltere Haz.10 3.2 Alkollü içecekler Diageo Plc İngiltere Haz.10 3.2 Alkollü içecekler Kerry Group İrlanda Ara.10 3.0 Çoklu üretim Pernod Richard Fransa Haz.10 2.9 Alkollü içecekler HJ Heinz Company ABD Nis.10 2.5 Hazır gıda Ebro Foods İsviçre Ara.09 1.7 Pirinç, makarna ve soslar Barry Callebaut İsviçre Ağu.10 1.4 Kakao ve çikolata ürün. Parmalat İtalya Ara.10 1.0 Süt, meyve bazlı içecekler Kaynak: CIAA. 2.5. Gıda ve İçecek Sektöründe Dünyadaki Eğilimler ve Beklentiler Küreselleşme sürecinin egemen olmadığı yıllarda gıdada kendine yeterlilik ilkesi Türkiye nin de içerisinde yer aldığı birçok ülkenin benimsediği bir yaklaşım olmuştur. Başta temel gıdalarda (pirinç, buğday, mısır vs.) olmak üzere ithal fiyatı ulusal üretim maliyetlerinin altında olsa dahi, pek çok ülke, toplam talebin yüksek bir oranını ülke içinde karşılamayı, destekleme politikaları ile bu hedefi gerçekleştirmeyi hedeflemiştir. Ancak özellikle 1980 li yıllarda giderek egemen olmaya başlayan arz yönlü iktisat politikaları sonucunda gıdada kendi kendine yeterlilik ilkesi terk edilmeye başlanmış, bu yaklaşımın kaynak israfına neden olduğu şeklinde ağır eleştirilere konu olmuştur. Başka bir ifadeyle, 1980 li yıllardan itibaren 20

uygulanmaya başlayan politikalar sonucunda gıda ürünlerinin ithalatında liberalizasyona gidilmiş, bunun sonucunda Türkiye de dahil birçok çevre ekonomisi artan ithalat sonucunda büyük sorunlarla karşılaşmıştır. Başka bir deyişle, metropol ülkelerde büyük oranlarda sübvanse edilen tarımsal ürünler Türkiye gibi çevre ekonomilerin iç pazarını istila ederek, yerli üretimi büyük ölçüde olumsuz etkilemektedir. Dünya gıda sektöründe 1996 yılında sona eren Uruguay Round görüşmelerinin en önemli gündem maddelerinden birisini tarım ürünlerinin serbestleştirilmesi oluşturmuştur. Türkiye nin de içerisinde yer aldığı birçok çevre ekonomisi tarıma yönelik destek politikalarını kademeli olarak azaltmaya başlamıştır. Tarıma yönelik destekleme politikalarından vazgeçilmesi sonucunda piyasaya hakim olan çok uluslu şirketler ile karşı karşıya kalan tarımsal küçük üreticiler ya üretimlerini kısmak zorunda kalmış, ya da tarımsal üretimden vazgeçerek göç olgusu gündeme gelmiştir. Dünya gıda sektöründe gözlenen temel eğilimlerden birisi de gıda güvenliğine yönelik artan ilgi ve duyarlılıktır. Önümüzdeki yıllarda gıda güvenliğine yönelik ilgi ve kaygıların artarak devam edeceği, bu çerçevede gıda sektöründe faaliyette bulunan firmaların altyapılarının güçlendirmesine yönelik kurumsal düzenlemelerin artacağı, güvenli gıda arayışlarının süreceği düşünülmektedir. Bu çerçevede genetiği değiştirilmiş gıdalar konusunda toplumsal duyarlılıkların daha da artarak devam edeceği düşünülmektedir. Dünya ölçeğinde satış yapan çok uluslu (ya da uluslar ötesi) şirketler, satış stratejilerini gıda perakende sektöründeki tüketici davranışlarına göre yönlendirmekte, bu bağlamda iki temel strateji uygulamaktadırlar. Bu stratejiler; gelişmiş ülkelerde coğrafi olarak genişleme ve sahip oldukları markaların yönetime giderek daha fazla önem vermelerine dayanmaktadır. Ancak, gıda sektöründe yeni bir strateji olarak kategori yönetimi ve odaklı büyüme stratejileri geleneksel ürün portföyünü çeşitlendirme stratejisinin yerini almaya başlamıştır. Bu strateji sayesinde gıda şirketlerinin temel ürün gruplarında lider olabilmeleri ve farklı pazarlarda bu ürünlere olan tüketici taleplerine hitap etmeleri mümkün olabilmektedir (TGV, 2011: 16). Burada OECD nin FAO (Gıda ve Tarım Örgütü) ile birlikte hazırladığı ve dünya gıda sektörünün geleceğine ilişkin öngörülerini kapsayan (OECD-FAO Agricultural Outlook ) isimli çalışmasının öngörüleri üzerinde kısaca durmak istiyoruz. Söz konusu çalışma gıda sektörünün önümüzdeki yıllar içerisindeki yol haritasını göstermekte ve öngörüleri içermektedir. Bu çerçevede ilk olarak bu raporlardan OECD-FAO Agricultural Outlook 2010-2019 isimli raporun 21

öngörülerine yer verilecek, izleyen satırlarda ise 2012-2021 dönemini kapsayan OECD-FAO Agricultural Outlook 2012-2021 isimli rapor üzerinde durulacaktır. OECD-FAO Agricultural Outlook 2010-2019 isimli raporda gıda güvencesi üzerinde durularak, 2009 yılı itibariyle 1 milyar insana, kuraklık gibi sorunlar sebebiyle yeterli gıda arzı yapılamadığı belirtilmekte, üretim ve verimlilik çalışmaları ile bu sorunla başa çıkılması gerektiği vurgulanmaktadır. Raporda, daha verimli, sürdürülebilir ve iklim değişikliklerine dayanıklı zirai üretim teknolojilerinin geliştirilmesi gerektiği belirtilerek, 2050 ye kadar gıda ve yem olarak kullanılacak tahıl talebinin 3 katına kadar yükseleceği öngörülmektedir. Raporda Küresel Gıda Zincirleri kavramı üzerinde de durularak, gıda sektörü daha bütünleşmiş, küreselleşmiş ve özelleşmiş bir yapıya bürünmektedir tespiti yapılarak, en kaliteli ve en çeşitli ürünlerin sağlanması sektör için bir zorunluluk haline gelmiştir tespitine yer verilmiştir. Raporda verimliliğin arttırılması için çeşitli teknolojilerin zirai üretime uyarlanması, gıda zincirinin her aşamasında (zirai üretim, depolama, dağıtım sistemi, gıda hizmetleri ve gıda tüketimi) atıkların azaltılması ve yeniden kullanılması gerektiği belirtilmektedir. Hükümetlerin, özel sektör ile birlikte Ar-Ge faaliyetlerine yatırımı arttırması önerilmekte, yenilik ve teknoloji aktarımı/transferi konusunda daha atak davranmalarının gerekliliği belirtilmektedir. Bu süreçte, genetiği değiştirilmiş ürünler (GDÜ) ve milletlerarası ticaret anlaşmalarına da dikkat edilmesi gerektiği belirtilmektedir. Tarımın görünümüne ilişkin 2012-2021 raporunda ise, dünyada tarım ürünleri alanını genişletme olanaklarının sınırlı olduğu belirtilerek, 2050 yılına kadar toplam ekilebilir alanların sadece 69 milyon hektarının (%5'ten az) artmasının öngörüldüğü belirtilmektedir. Raporda, üretim artışının (son 50 yıldır gözlendiği üzere), üretkenlik artışı yoluyla sağlanmasının gerektiği belirtilmekte, verimliliğin artırılmasının kaynak kısıtlarının arttığı koşullarda gıda fiyatlarının kontrol altına alınmasında merkezi bir öneme sahip olacağı, küresel gıda güvenilirliğinde başlıca bir öge olarak işlev göreceği vurgulanmaktadır. Raporda orta vadede üretkenlik artışları ağırlıklı olarak gelişmekte olan ülkelerdeki üretkenlik açığının azaltılması yoluyla sağlanabileceği de belirtilmektedir. Rapor, önümüzdeki 40 yıl içerisinde artan gıda talebini karşılamak için tarımsal üretimin %60 oranında artması gerektiği belirtilerek, bunun anlamının 2005/2007 seviyelerine kıyasla, 22

2050 yılına kadar, yılda ek olarak, 1 milyar ton tahıl ve 200 milyon ton et üretimine ihtiyaç duyulacağı öngörülmektedir. Raporda, gelişmiş ülkelerde peynir ve taze süt ürünleri hariç olmak üzere, süt ürünleri tüketiminde mütevazı bir artış öngörülürken, gelişmekte olan bölgelerde tüm ürünlerin tüketiminin 2021 yılına kadar yaklaşık %30 artması tahmin edilmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin 2013 yılına kadar süt üretiminde gelişmiş ülkeleri geride bırakması, Çin ve Hindistan'da büyük artışlar olması da raporda öngörülmektedir. Raporda, balık üretimi, en hızlı büyüyen hayvansal protein kaynaklarından biri olarak değerlendirildikten sonra, dünyada balıkçılık ve balık çiftliği üretiminin tahmin dönemi içerisinde %15 artması öngörülmektedir. Raporda ayrıca, %33 oranında bir büyüme ile yetiştiriciliğin, 2018 yılına kadar insan tüketimine yönelik temel balık kaynağı olarak balık avcılığını geride bırakacağı belirtilmektedir. Rapor, şeker bitkilerine olan gıda ve etanol kaynaklı talebin orta vadede devam edeceğini bu nedenle şeker fiyatlarının yüksek seviyelerde kalacağını öngörmektedir. Raporda Asya'daki şeker piyasaları üretim dönemleri tarafından belirlenmeye devam edeceği, zaman zaman ticarette büyük dalgalanmalara ve fiyatlarda oynaklıklara neden olacağı öngörülmektedir. Brezilya'nın şeker piyasasına hakim konumu nedeniyle, bu ülkenin şeker kamışı bitkilerinin etanol ve şeker üretimi arasındaki bölüşümünün piyasadaki başlıca etken olmaya devam edeceği belirtilmektedir. Raporda, küresel biyo-etanol ve biyo-dizel üretiminin 2021 yılına kadar neredeyse ikiye katlanacağı öngörülmekte, bunun ağırlıklı olarak Brezilya, ABD ve AB'de yoğunlaşması öngörülmektedir. Biyo-yakıt esas olarak tarımsal hammaddelere dayanmakta olup, 2021 yılına kadar global üretimden bu amaçla tüketilmek üzere alınan payların artarak şeker kamışında %34, bitkisel yağlarda %16 ve kaba tanelilerde %14 olması tahmin edilmektedir. Raporda yükselen ekonomilerin tarım alanında artan bir pay sahibi olacakları belirtilerek, söz konusu ülkelerin tarımsal üretim kapasitesini arttırmaya yönelik önemli yatırımlar yapmış bulunan Brezilya, Endonezya, Tayland, Rusya ve Ukrayna gibi ülkeler olacağı belirtilmektedir. Raporda 2021 yılına kadar, pirinç, yağlı tohumlar, bitkisel ve palmiye yağı, protein gıdaları, şeker, dana eti, tavuk eti, balık ve balık ürünleri ihracatının büyük bölümünün gelişmekte olan ülkeler tarafından yapılacağını da belirtilmektedir. 23

Raporda, gelişmekte olan ülkelerin tarıma ayrılmış arazilerin ve üretkenliğin arttırılması için daha fazla potansiyele sahip olmaları sayesinde, 2021 yılına kadar global üretimin artmasında ana kaynak olacakları ileri sürülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde yıllık üretim artışının ortalama yılda %1.9, gelişmiş ülkelerde ise %1.2 olması öngörülen raporda, dünya nüfusunun 2021 yılına kadar 680 milyon artacağı, en hızlı büyüme oranlarının Afrika ve Hindistan'da olacağı tahmin edilmektedir. Artan gelirler ve kentleşme, beslenme rejimlerinde değişikliklere yol açarak, tüketimin daha çok işlenmiş gıdalar, yağlar ve hayvansal proteinlere doğru kayma göstereceği öngörülmektedir. Raporda, gıda fiyatlarının değişken olmasının kaygı verici olduğu belirtilerek, stoklar düşük seviyede kaldığı sürece verimin hava koşullarına bağlı olarak değişebilmesinin başlıca riski oluşturacağı vurgulanmaktadır. Raporda ayrıca, dünya tarımının karşı karşıya bulunduğu başlıca sorunun; artan gıda, yem, yakıt ve lif talebini karşılamak için verimliliğin sürdürülebilir bir şekilde nasıl arttırılabileceği olduğu belirtilmektedir. Burada dünyada artan nüfusa paralel gıda talebinin artarak devam edeceğini özellikle vurgulamak gerekir. Çin, Hindistan, Brezilya gibi petrol ihracatçısı olmayan gelişmekte olan büyük ülkeler ile birlikte, Rusya gibi petrol ihracatçısı olan büyük gelişmekte olan ekonomilerin küresel büyümeye artan katkıları sonucunda, dünya ticaretinde artan oranda pay aldıkları görülmektedir. Dünya ekonomisinde yaşanmakta olan kriz ve krize yönelik olarak gündeme gelen parasal genişleme politikası enflasyon üzerinde baskı yaratarak gıda fiyatlarını artırabilecek özellikler taşımaktadır. Diğer taraftan tarım ve dış ticaret politikaları ulusal ve uluslararası piyasalarda tarım ve gıda malları üretim ve tüketimini doğrudan etkilemektedir. Bu bağlamda krizle birlikte korumacı politikaların yeniden hayata geçebileceğini beklemek gerekir. Teknolojide meydana gelen hızlı gelişmelere rağmen gıda sektörü iklim değişikliklerinden etkilenen sektörlerin başında gelmekte, özellikle kuraklığın neden olduğu gelişmeler tarımsal hasıla ve gıda üretimini direkt olarak etkilemektedir. Bu çerçevede gıda sektörü, imalat sanayinin herhangi bir sektörüne göre doğal koşullardan en fazla etkilenen sektörlerin başında gelmektedir. Sektörün gelecekteki eğilimini ve yapısın belirleyecek temel ögelerden birisi de nüfus artışları olacaktır. Dünya nüfusunun son 20 yılda ortalama %1.8 oranında arttığı bu artışın tempolu 24

bir yükseliş olduğu belirtilmelidir. 1980 yılında yaklaşık 4,5 milyar olan dünya nüfusu 2011 yılında yaklaşık olarak 7 milyara yükselmiştir (Tablo 14). Tablo 14: Dünya Nüfus Göstergeleri 1980 1990 2000 2010 2011 Nüfusun Büyüme Oranı (%) 1.77 1.72 1.32 1.15 1.15 Toplam Dünya Nüfusu (Milyon Kişi) 4,447 5,296 6,118 6,894 6,974 Kırsal Nüfus (Milyon Kişi) 2,687 3,012 3,254 3,330 3,336 Şehir Nüfusu (Milyon Kişi) 1,741 2,262 2,840 3,539 3,613 Kırsal Nüfus/Toplam Nüfus (%) 60.4 56.9 53.2 48.3 47.8 Şehir Nüfusu/Toplam Nüfus (%) 39.1 42.7 46.4 51.3 51.8 Şehir Nüfusunun Büyüme Oranı (%) 2.6 2.6 2.2 2.1 2.1 Kaynak: World Bank veri tabanından hareketle oluşturuldu. Nüfusun nicelik olarak artışı yanında, mekânsal gelişimi de gıda tüketimini etkiyecek ögelerden birisidir. Başka bir ifadeyle, kırsal kesime göre şehirde yaşayanların tüketim kalıpları önemli ölçüde farklılaşmakta, tüketim norm ve değerleri değişmektedir. Kitlesel tüketimin esas merkezleri kentlerdir ve kent nüfusu arttıkça gıda talebi de çeşitlenmekte ve hızla artmaktadır. Bu çerçevede dünya nüfus kompozisyonu incelendiğinde, 1980 yılında dünya nüfusunun yaklaşık 1.7 milyarı şehirlerde yaşarken, 2011 yılına gelindiğinde şehirlerde yaşayan insan sayısı yaklaşık 3.6 milyar kişiye yükselmiştir. Başka bir ifadeyle, 1980 yılında şehirde yaşayan nüfusun toplam nüfus içerisindeki payı %39.1 iken, 2011 yılına gelindiğinde %51.8 oranına yükselmiştir. Diğer taraftan dünya nüfusunun 2060 yılında 10.6 milyar dolara yükseleceği göz önüne alındığında, nüfus artış hızının önümüzdeki yıllarda düşecek olmasına rağmen, gıda talebinin artarak devam edeceğini göstermekte, bu da gıda da dünya ticaretinin artacağını ve gıda da kendi kendine yeterlilik olgusunun daha da acil bir olgu olarak ülkelerin gündemine geleceğini göstermektedir. Kısaca, dünyada ve Türkiye de genel olarak gıda tüketiminin eğilimini şu başlıklar altında toplamak mümkündür: Taze ve dondurulmuş gıda ürünleri, beyaz et ürünleri, su ürünleri ve hazır yemeklere yönelik talep artmakta, modernleşme ve endüstrileşmeye koşut olarak bu ürünlere olan talebin artacağı beklenmektedir. Tüketicilerin bilinçlenmesi ve sağlıklı gıda konusunda artan duyarlılıklar sonucunda organik gıdalara olana talebin önümüzdeki yıllarda hızla artacağı beklenmektedir. 25

Doğal katkı maddeleri kullanılan ya da daha az kimyasal katkı maddesi kullanılan gıdalara yönelik talebin özellikle gıda arzı fazlası olan gelişmekte olan ülkeler başta olmak üzere giderek dünya ölçeğinde artacağı beklenmektedir. Genetiği değiştirilmiş organizmaların (GDO) denetlendiği, GDO lu ürünlerin hammadde olarak işlenmediği gıdalara yönelik artan duyarlılıkların gıda sektörünün mutlaka göz önüne alınması gereken bir olgu olarak önümüzdeki yıllarda da süreceği beklenmektedir. Düşük tuz, şeker, asit ve yağ içeriği olan ürünlere yönelik talebin hızla artacağı beklenmektedir. Sağlıklı ve fonksiyonel gıdalara yönelik talebin önümüzdeki yıllarda gıda sektörünün mutlaka göz önüne alması gereken bir öge olarak gündemde olacağı beklenmektedir. Tüketicilerin bilinçlenmesi sonucunda sağlık, güvenlik ve besleyici özelliklerin ürün etiketi üzerinde yer alan gıdalara yönelik talebin artacağı öngörülmektedir. Talebe uyumlu ambalajlanmış ürünlerin de gıda sektörünün önümüzdeki yıllarda daha fazla dikkate alması gereken bir öge olarak gündemde olacağı beklenmektedir. Markalı ve kalitenin vurgulandığı ürünlerin tüketimine yönelik talebin önümüzdeki yıllarda artacağı beklenmektedir. 2.5.1. Seçilmiş Ürünlerde İhracat Projeksiyonu Seçilmiş ürünlere ilişkin ihracat projeksiyonunu gösteren Tablo 15 incelendiğinde, azgelişmiş ülkelerin buğday ihracatının önemli ölçüde aşınacağı; buna göre azgelişmiş ülkelerin 2012 yılında 44 bin ton olan buğday ihracatlarının 2021 yılında 31 bin tona kadar düşeceği öngörülmektedir. Gıda sanayinin en temel girdilerinden birini oluşturan buğday ihracatında azgelişmiş ülkelerin aksine gelişmiş ülkelerin payında artış gerçekleşeceği beklenmektedir. Buna göre 2012 yılında 18,490 bin ton olan gelişmiş ülkelerin buğday ihracat değeri 2021 yılında 20,312 bin tona yükseleceği tahmin edilmektedir. OECD ülkelerinin buğday ihracat performansının ise 2012-2021 döneminde 435 bin ton artarak 82,111 bin tondan 82,546 bin tona yükseleceği öngörülmektedir. Dünya gıda dış ticaretinde öne çıkan ürünlerden birisi de pirinçtir. Pirinçte buğdayın aksine az gelişmiş ülkelerin ihracat paylarının artacağı, 2012 yılında 2,592 bin ton olan az gelişmiş ülkelerinin ihracat değerinin 2021 yılında 7,381 bin tona yükseleceği öngörülmektedir. Pirinçte OECD ve gelişmekte olan ülkelerin ihracat değerlerinde de artışlar beklenmektedir. Yağlı tohumlarda 2012-2012 arasında azgelişmiş ülkelerin ihracat değeri 248 bin tondan 249 bin tona çıkarken, OECD ülkelerinin ihracatının 26

50,192 bin tondan 60,253 bin tona yükseleceği öngörülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin ihracatı ise aynı dönemde 58,964 bin tondan 64,667 bin tona yükseleceği tahmin edilmektedir 4. Gelişmekte olan ülkelerde 2013-2021 arasında aşağıda belirtilen ürünlerde ihracat artışlarının gerçekleşeceği öngörülmektedir: Buğday: 18,888 bin tondan 20,312 bin tona. Pirinç: 32,422 bin tondan 37,985 bin tona. Yağlı tohumlar: 59,758 bin tondan 64,667 bin tona Bitkisel yağlar: 56,559 bin tondan 66,130 bin tona. Şeker: 46,784 bin tondan 57,054 bin tona. Sığır eti: 4,082 bin tondan 4,723 bin tona. Kümes hayvanları: 6,947 bin tondan 8,023 bin tona. Tereyağı: 85 bin tondan 97 bin tona. Peynir: 643 bin tondan 678 bin tona. 4 Diğer ürünlere ilişkin ihracat öngörüleri Tabloda detaylı olarak verildiğinden tekrar edilmeyecektir. 27

Tablo 15: Seçilmiş Ürünlerde Dünya İhracat Projeksiyonu (Bin Ton) Ort 2009-11( T) 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 Buğday OECD (1) 87,566 82,111 79,695 79,480 80,447 80,012 80,650 81,203 81,940 81,606 82,546 Gelişmekte Olan 17,280 18,490 18,888 18,896 19,155 19,220 19,386 19,634 19,920 20,190 20,312 Azgelişmiş Ülkeler 109 44 42 40 39 38 37 35 34 33 31 Pirinç OECD (1) 3,950 3,774 3,967 4,078 4,209 4,297 4,311 4,363 4,426 4,476 4,555 Gelişmekte olan 28,652 31,649 32,422 33,029 34,257 34,946 35,552 36,087 36,488 37,086 37,985 Azgelişmiş 1,940 2,592 3,192 3,725 4,252 4,818 5,359 5,858 6,370 6,890 7,381 Yağlı tohumlar OECD (1) 52,120 50,192 50,697 50,349 52,070 53,517 54,932 55,945 57,223 58,745 60,253 Gelişmekte olan 57,643 58,964 59,758 61,949 62,939 63,813 63,811 64,316 64,599 64,738 64,667 Azgelişmiş 234 248 254 247 245 240 241 241 242 241 249 Bitkisel yağlar OECD (1) 5,133 5,305 5,457 5,598 5,715 5,820 5,930 6,001 6,030 6,041 6,008 Gelişmekte olan 51,057 55,568 56,559 57,772 58,740 59,804 61,047 62,332 63,596 64,810 66,130 Azgelişmiş 242 244 246 247 248 249 250 251 253 254 255 Şeker OECD (1) 7,823 6,353 6,795 6,564 6,817 6,532 6,880 6,671 6,858 7,007 7,062 Gelişmekte olan 46,850 46,535 46,784 47,575 50,722 50,529 51,574 54,450 54,927 55,813 57,054 Azgelişmiş 938 888 872 891 946 1,028 1,060 1,225 1,191 1,162 1,254 Sığır eti (2) OECD (1) 3,509 3,743 4,137 4,024 3,782 3,994 4,082 4,036 4,072 4,027 4,008 Gelişmekte olan 3,959 3,957 4,082 4,188 4,211 4,251 4,347 4,448 4,549 4,667 4,723 Azgelişmiş 3 4 9 13 10 9 13 27 22 15 15 Kümes hayvanları OECD (1) 5,057 5,317 5,255 5,418 5,571 5,557 5,576 5,538 5,519 5,630 5,661 Gelişmekte olan 6,387 6,633 6,947 7,140 7,261 7,399 7,506 7,667 7,872 7,828 8,023 Azgelişmiş 2 1 1 1 1 1 11 42 96 126 154 Tereyağı OECD (1) 678 708 723 747 767 781 794 809 818 828 835 Gelişmekte olan 86 84 85 85 86 88 89 90 93 95 97 Azgelişmiş 5 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 Peynir OECD (1) 1,421 1,551 1,524 1,580 1,623 1,655 1,680 1,707 1,747 1,793 1,830 Gelişmekte olan 605 653 643 649 642 645 648 658 666 671 678 Azgelişmiş 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Kaynak ve Notlar: OECD ve FAO. (1)İzlanda hariç, AB-27 ülkeleri. (2)Canlı hayvan ticareti hariç. 28

2.5.2. Seçilmiş Ürünlerde İthalat Projeksiyonu Seçilmiş ürünlere ilişkin dünya ithalat öngörülerini gösteren Tablo 16 incelendiğinde, 2012-2021 arasında peynir ve tereyağında azgelişmiş ülkelerin ithalatlarının düşeceği, sığır eti, şeker, bitkisel yağlar, yağlı tohumlar, kümes hayvanları, pirinç ve buğdayda ise artacağı öngörülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin tabloda gösterilen tüm ürünlerde ithalat değerlerinde artışlar öngörülürken, OECD ülkelerinden sadece buğday ithalatında 456 bin ton düşüş öngörülmektedir. Tablo 16: Seçilmiş Ürünlerde Dünya İthalat Projeksiyonu (Bin Ton) Ort 2009-11(T) 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 Buğday OECD (1) 29,336 28,820 29,266 29,384 29,349 28,940 28,851 28,695 28,564 28,510 28,364 Gelişmekte Olan 103,100 109,976 110,911 111,364 113,221 114,583 118,182 120,008 122,651 124,655 126,832 Azgelişmiş Ülkeler 15,840 16,396 16,582 16,654 17,039 17,067 17,621 18,095 18,571 18,860 19,124 Pirinç OECD (1) 4,919 5,168 5,286 5,426 5,562 5,694 5,810 5,908 6,005 6,092 6,185 Gelişmekte Olan 27,959 30,715 31,547 32,179 33,424 34,105 34,631 35,144 35,522 36,086 36,967 Azgelişmiş Ülkeler 6,552 6,692 7,624 8,105 8,732 9,192 9,489 9,790 9,817 9,897 10,181 Yağlı tohumlar OECD (1) 35,830 36,896 36,837 37,375 37,819 38,377 38,708 38,900 39,114 39,282 39,547 Gelişmekte Olan 83,023 87,495 89,283 91,186 93,936 96,256 97,901 99,787 101,680 103,658 105,335 Azgelişmiş Ülkeler 299 273 290 307 341 371 389 414 439 472 507 Bitkisel yağlar OECD (1) 17,791 19,976 19,941 20,221 20,578 20,710 21,048 21,332 21,739 22,150 22,475 Gelişmekte Olan 44,439 47,218 48,380 49,572 50,428 51,603 52,740 53,973 55,029 56,032 57,179 Azgelişmiş Ülkeler 4,711 4,736 4,863 5,027 5,180 5,372 5,550 5,753 5,948 6,170 6,395 Şeker OECD (1) 13,360 14,677 14,359 14,062 14,073 14,307 14,324 14,510 14,795 14,844 14,726 Gelişmekte Olan 33,252 30,635 31,696 32,574 36,179 35,165 36,798 39,256 39,642 40,599 42,149 Azgelişmiş Ülkeler 5,229 4,730 4,794 4,835 4,835 5,306 5,254 5,328 5,537 5,595 5,629 Sığır eti (2) OECD (1) 3,260 3,335 3,757 3,804 3,584 3,779 3,887 3,854 3,930 3,882 3,861 Gelişmekte Olan 3,495 3,899 3,998 4,095 4,230 4,347 4,473 4,590 4,714 4,800 4,896 Azgelişmiş Ülkeler 111 83 70 64 58 60 52 47 35 31 25 Kümes hayvanları OECD (1) 2,415 2,480 2,501 2,509 2,550 2,550 2,563 2,522 2,462 2,430 2,407 Gelişmekte Olan 7,672 8,325 8,627 8,951 9,219 9,383 9,543 9,728 9,927 10,227 10,523 Azgelişmiş Ülkeler 775 864 895 903 922 922 916 947 982 1,006 1,041 Tereyağı OECD (1) 137 114 113 116 117 119 119 119 119 118 116 Gelişmekte Olan 569 603 620 643 664 680 694 713 725 738 751 Azgelişmiş Ülkeler 1,218 1,016 892 836 745 693 630 706 567 333 177 Peynir OECD (1) 738 776 796 807 822 838 858 877 895 905 920 Gelişmekte Olan 1,189 1,310 1,330 1,381 1,431 1,464 1,498 1,528 1,574 1,613 1,665 Azgelişmiş Ülkeler 1,261 1,063 942 891 808 759 700 780 645 417 270 Kaynak ve Notlar: OECD ve FAO. (1)İzlanda hariç, AB-27 ülkeleri. (2)Canlı hayvan ticareti hariç. 2.6. Gıda Fiyatları ve Beklentiler Tarımsal ürün ve gıda fiyatları birçok değişken tarafından belirlenmekte ve zaman içerisinde önemli dalgalanmalara neden olabilmektedir. Gıda fiyatları üzerinde etkili olan belli başlı ögeler şu şekilde sıralanabilir: İklimde meydana gelen gelişmeler (özellikle kuraklık ve doğal felaketler), gübre fiyatları, yem fiyatları, taşımacılık maliyetleri, enerji 29

maliyetleri, verimlilikte meydana gelen gelişmeler, ürün borsalarında gerçekleşen spekülatif işlemler, gıda piyasalarında çok uluslu şirketlerin hakim olması ve bu aksak piyasalarda (oligopol, tekel vs.) gerçekleşen fiyatlanma davranışları vs. Bu çerçevede gıda fiyatlarının incelenmesi olası fiyat hareketlerini öngörmek açısından gereklidir. Gıda fiyat endeksi ile birlikte seçilmiş maddelere ilişkin reel fiyat endeks değerlerini gösteren Tablo 17 ve Grafik 3 incelendiğinde, gıda endeksinin 2010 yılında yükselmeye başladığı, ancak 2011 yılından itibaren düşme eğilimine girdiği izlenmektedir. Tablo 17: Gıda Ürünlerinde Reel Fiyat Endeksi (2002-2004:100) Gıda Et Süt Ürünleri Tahıllar Yağlar Şeker 1/2010 135.4 105.7 152.0 128.1 127.9 282.6 2/2010 132.5 106.9 144.0 123.5 128.1 271.5 3/2010 126.8 109.0 141.0 118.7 132.3 199.3 4/2010 128.0 113.5 153.7 116.5 131.3 175.6 5/2010 127.6 114.1 157.4 116.7 128.9 162.3 6/2010 126.6 114.7 152.8 113.8 127.4 169.3 7/2010 129.9 113.7 148.9 122.9 132.3 186.1 8/2010 137.7 117.0 145.2 139.4 145.8 197.7 9/2010 146.1 115.4 149.3 156.7 149.7 239.3 10/2010 154.2 118.7 152.4 165.5 166.7 262.8 11/2010 160.2 121.0 156.3 168.0 184.2 280.9 12/2010 168.0 125.0 156.8 178.9 199.0 299.8 1/2011 156.5 112.9 149.7 165.7 189.1 284.3 2/2011 161.0 115.4 155.7 175.0 190.2 283.0 3/2011 157.0 118.1 158.6 170.0 177.1 251.9 4/2011 158.9 122.1 154.8 179.6 176.6 233.9 5/2011 156.7 121.8 156.3 176.8 176.5 211.3 6/2011 158.0 120.5 156.7 175.3 175.2 242.0 7/2011 156.5 119.4 154.2 167.2 171.1 270.9 8/2011 156.0 120.8 149.3 170.8 166.0 266.4 9/2011 152.3 120.0 145.3 165.3 162.0 256.4 10/2011 146.1 119.1 137.7 156.5 151.8 244.4 11/2011 146.5 122.5 136.0 154.9 158.9 230.0 12/2011 142.6 121.0 136.5 147.3 153.9 221.2 1/2012 142.3 116.5 138.2 148.9 156.2 223.5 2/2012 144.1 119.1 135.1 151.3 159.6 228.8 3/2012 144.4 119.0 131.7 152.3 163.7 228.6 4/2012 142.4 120.1 124.1 149.3 167.7 216.6 5/2012 136.8 117.0 117.7 147.9 156.3 196.9 6/2012 134.0 113.3 115.9 148.5 147.5 194.1 7/2012 142.3 111.5 115.6 173.9 151.1 216.8 8/2012 142.1 114.0 117.4 173.8 151.0 198.0 9/2012 144.2 116.9 125.5 175.5 150.2 189.6 10/2012 143.4 118.5 129.7 173.4 138.0 192.7 11/2012 141.7 118.9 130.4 170.8 134.0 183.5 12/2012 140.9 120.0 131.5 167.2 131.4 183.2 1/2013 139.8 118.0 131.6 164.2 136.3 177.9 2/2013 139.6 118.0 134.8 162.9 136.9 172.1 Kaynak: FAO veri tabanından hareketle düzenlendi. 30

Güncel fiyatları yansıtması açısından 2013 yılına ilişkin gıda fiyat endeksi incelendiğinde, 2013 yılının ikinci ayında endeks değerinin 139.6 ile 2010 yılının 8. ayındaki endeks değerine yakın bir düzeyde gerçekleştiği görülmektedir. Seçilmiş ürünler arasında fiyat dalgalanmalarının en belirgin olduğu ürünlerin başında şekerin geldiği izlenmektedir. 2010 yılının birinci ayından beşinci ayına kadar hızla düşen şeker fiyatları, altıncı aydan itibaren yükselme eğilimine girmiş, izleyen yıllarda da önemli ölçüde dalgalanmış ancak düşme eğilimine girdiği tespit edilmiştir. Şekerin güncel fiyat hareketlerini gösteren son iki aydaki fiyat gelişimi incelendiğinde şeker fiyatlarının düşme eğilimine girdiği, 2013 yılının ilk iki ayında gerçekleşen şeker fiyatları endeks değerinin 2010 ile 2012 arasında gerçekleşen aylık şeker fiyatı endeks değerlerinin tümünün altında gerçekleştiği izlenmektedir. Seçilmiş ürünlerde reel fiyat endeksi en istikrarlı ürünün et olduğu, etin dünya fiyat endeksinin görece küçük dalgalanmalar dışında adeta durağan bir yapı gösterdiği izlenmektedir. Süt ürünleri, tahıllar ve yağların dünya reel fiyat endeks değerlerinde de görece dalgalanmalar izlenmekle birlikte fiyat dalgalanmalarının şiddetinin görece düşük kaldığı, önemli düşüş ya da artışların gerçekleşmediği izlenmektedir. Grafik 3: Seçilmiş Gıda Ürünlerinde Reel Fiyat Endeksi (2002-2004:100) Gıda fiyatlarının gelecek yıllarda etkileyecek en temel değişkenlerin başında küresel iklim değişikliği gelmektedir. Küresel ısınma ve bunun arz üzerinde yaptığı baskı sonucunda fiyatların yükselmesi gündeme gelebilecektir. Gıda fiyatlarını etkileyen diğer temel bir 31

değişken de dünyada gıda piyasasının oligopolcü bir yapı göstermesinden kaynaklanmaktadır. Aksak rekabet koşullarında çalışan oligopolcü, çok uluslu firmalar fiyatlar üzerinde etkide bulunarak fiyatların yapay olarak artmasına neden olmaktadır. Başka bir anlatımla, gıda sektöründe gözlenen fiyatlama davranışı, diğer birçok aksak rekabet koşullarında çalışan firmalarda olduğu gibi, rekabetçi fiyatlamaya değil, aksak rekabet (oligopol, tekelci rekabet vs) şartlarında çalışan firmanın üretimin ortalama maliyetine belirli bir oranda kar ekleyerek, fiyatı belirlemesini ifade eden mark-up fiyatlamaya dayanmaktadır. Bu bağlamda gıda fiyatlarında meydana gelen aşırı dalgalanmaları önlemek için spekülatif, türevlere dayalı fiyatlama yasaklanmalı ve ağır biçimde cezalandırılmalıdır. Gıda fiyatları üzerinde etkide bulunabilecek diğer temel bir öge de özellikle Çin ve Hindistan gibi ülkelerde gözlenen tempolu büyüme ve nüfus artışları ile ilgili olacaktır. Fiyatları üzerinde etkide bulunabilecek diğer bir öge de petrol fiyatlarında meydana gelecek olası artışlardan kaynaklanabilecektir. Petrol fiyatlarındaki olası artışlar girdi piyasası ve üretim süreci üzerinde doğrudan etkide bulunarak ürün fiyatları üzerinde baskı oluşturabilecektir. 2.7. Avrupa Birliği nde Gıda ve İçecek Sektörü Bu bölümde, Türkiye nin gıda ihracatında AB nin önemi ve dünya gıda sektörünün en önemli bileşeni olması nedeniyle AB de gıda ve içecek sektörünün incelenmesinin yararlı olacağı düşünülmektedir. AB de gıda ve içecek sektörüne ilişkin ciro, katma değer, istihdam sayısı ve şirket sayılarını gösteren Tablo 18 incelendiğinde, 2009 yılı itibariyle, AB de gıda ve içecek sektöründe yaratılan katma değer 193 milyar Avro düzeyinde gerçekleşirken, sektörel ciro değeri 929.2 milyar Avro olarak tespit edilmiştir. Tablo 18: AB de Gıda ve İçecek Sektöründe Ciro Değeri, Katma Değer, İstihdam ve İşyeri Sayısı Birim 2009 2010 Ciro Milyar Avro 929.2 956.2 Katma Değer Milyar Avro 193.0 - İstihdam Sayısı Milyon 4.2 4.1 Şirket Sayısı Bin Adet 274 - Kaynak ve Notlar: Data & Trends of The European Food and Drink Industry (2011). 2010 değeri cari fiyatlarla tahmin. Sektörde 2009 yılında 4.2 milyon olan istihdam sayısının 100 bin kişi azalarak 2010 yılında 4.1 milyon kişiye düştüğü görülmektedir. Birlik içerisinde gıda ve içecek sektöründe 274 bin şirketin faaliyette bulunduğu göz önüne alınırsa gıda ve içecek 32

sektöründe büyük çok uluslu şirketler yanında küçük ve orta boy ölçekteki işletmelerin de önemli bir ağırlığa sahip olduğunu belirtmek gerekir AB de gıda ve içecek sektörünün AB imalat sanayi içerisindeki ciro, katma değer, istihdam ve şirket paylarını gösteren Tablo 19 incelendiğinde, gıda ve içecek sektörü ciro payının %16, katma değer payının %13.8, istihdam payının %14.6 ve şirket sayısı payının ise %13.4 oranında bulunduğu görülmektedir. Başka bir ifadeyle, gıda ve içecek sektörü AB imalat sanayi içerisinde birçok gösterge açısından %10 lar üzerinde paya sahip olup, önemli bir sektör görünümündedir. Tablo 19: Gıda ve İçecek Sektörünün AB İmalat Sanayinde Ciro, Katma Değer, İstihdam ve Şirket Payı (%) Ciro Katma Değer İstihdam Şirket Sayısı Gıda ve İçecek 16 13.8 14.6 13.4 Kaynak: Data &Trends of The European Food and Drink Industry (2011) den hareketle kendi hesaplamamız. AB içerisinde gıda ve içecek sektöründe faaliyette bulunan önemli sektörlere ilişkin seçilmiş göstergeler daha yakından incelendiğinde, birlik içerisinde ciro göstergesine göre öne çıkan en temel sektörlerin başında et ürünleri, çeşitli gıda ürünleri, içecekler, süt ürünleri ve fırın ve unlu mamuller sektörlerinin geldiği görülmektedir. Balık ürünleri, öğütülmüş tahıl ve nişasta ürünleri, sıvı ve katı yağlar ve işlenmiş meyve ve sebzeler sektörlerinin ciro değer paylarının %10 un altında kaldığı ve görece düşük ciro değerine sahip sektörleri oluşturdukları görülmektedir. Tablo 20: AB de Gıda ve İçecek Sektöründe Ciro Değeri, Katma Değer, İstihdam ve Şirket Sayısı (%) (2010) Ciro Katma Değer İstihdam Şirket sayısı Et Ürünleri 20 15 21 13 Çeşitli gıda ürünleri 16 19 14 9 İçecekler 15 18 10 8 Süt Ürünleri 13 9-4 Fırın ve Unlu Mamuller 12 21 32 53 İşlenmiş meyve ve sebzeler 6 6 6 4 Sıvı ve katı yağlar 5 2 1 3 Öğütüşmüş tahıl ve nişasta ürünleri 4 3 2 2 Balık Ürünleri 2 2 3 1 Kaynak: Data & Trends of The European Food and Drink Industry (2011). 33

Grafik 4: AB de Gıda ve İçecek Sektöründe Ciro Değeri, Katma Değer, İstihdam ve Şirket Sayısı (%) (2010) Tüm göstergeler açısından en anlamlı göstergelerin başında gelen katma değer göstergesine ilişkin bulgular incelendiğinde, AB gıda ve içecek sektöründe öne çıkan sektörler şunlardır: Fırın ve unlu mamuller, çeşitli gıda ürünleri, içecekler, et ürünleri ve süt ürünleri. AB gıda sektöründe görece düşük katma değer payına sahip sektörler olarak ise şu sektörler tespit edilmiştir: Balık ürünleri, öğütülmüş tahıl ve nişasta ürünleri, sıvı ve katı yağlar ve işlenmemiş meyve ve sebzeler. AB de gıda ve içecek sektöründe sağlanan istihdamın %32 si fırın ve unlu mamuller sektöründe gerçekleşirken, bu sektörü %21 ile et ürünleri sektörünün izlediği görülmektedir. AB gıda ve içecek sektöründe istihdam payının en düşük gerçekleştiği sektörlerin başında %1 istihdam payı ile sıvı ve katı yağlar sektörü gelirken, bu sektörü %2 istihdam payı ile öğütülmüş tahıl ve nişasta ürünleri sektörü ve %3 istihdam payı ile de balık ürünleri sektörünün izlediği görülmektedir. Şirket sayısı göstergesine göre sektörel şirket sayısı payları incelendiğinde, %53 şirket payı ile fırın ve unlu mamuller sektörünün en temel sektör konumunda olduğu görülmektedir. Avrupa ülkelerinde gıda ve içecek sektörüne ilişkin net satışları ve yüzde artışları gösteren Tablo 21 incelendiğinde, öne çıkan ülkelerin başında Almanya ve Fransa nın geldiği görülmektedir. AB sanayinin çekirdeğini oluşturan Almanya ve Fransa nın 2009 yılında sırasıyla 147.7 ve 139 milyar Avro olan net satış değerleri 2010 yılında sırasıyla 151.8 ve 143.6 milyar Avro olarak gerçekleşmiştir. Gıda ve içecek sektöründe Avrupa 34

ülkeleri arasında Almanya ve Fransa dan sonra öne çıkan diğer bir ülke de, 2010 yılında net satışları 124 milyar Avroya ulaşan İtalya dır. Bu ülkeleri 88.9 milyar Avro net satış değeri ile İngiltere ve 80.7 milyar Avro net satış değeri ile İspanya nın izlediği görülmektedir. Tablo 21: Avrupa Ülkelerinde Gıda ve İçecek Sektöründe Net Satışları (Milyar Avro) 2009 2010 Avusturya 11.6 11.6 Belçika 38.7 39.0 Bulgaristan 4.1 - Kıbrıs R.K 1.5 - Çek Cumhuriyeti 10.5 10.6 Almanya 147.7 151.8 Danimarka 17.7 18.3 Estonya 1.1 1.0 İspanya 80.2 80.7 Finlandiya 10.2 10.2 Fransa 19.0 43.6 Yunanistan 12.0 11.1 Macaristan 7.4 7.4 İrlanda 22.2 - İtalya 120.0 116.0 Litvanya 2.9 - Letonya 1.5 - Hollanda 59.8 - Polonya 37.2 40.0 Portekiz 13.9 14.0 Romanya 8.2 9.8 İsveç 16.0 17.2 Slovenya 1.9 1.8 Slovak Cumhuriyeti 3.6 - İngiltere 81.6 88.9 Kaynak: Data &Trends of The European Food and Drink Industry (2011). Avrupa ülkeleri arasında görece düşük net satış değerine sahip ülkelerin başında ise Estonya, Slovenya gelmektedir. Başka bir ifadeyle, gıda ve içecek sektöründe diğer imalat sanayinin alt sektörlerinde gözlendiği üzere, AB nin merkez ve çevre şeklinde ayrıştığı izlenmekte, ikili bir yapı gözlemlenmektedir. Gıda ve içecek sektöründe AB nin ihracat ve ithalat parametrelerine göre ticari ortaklarını gösteren Tablo 22 incelendiğinde, AB nin ihracatında öne çıkan en temel partnerinin ABD olduğu görülmektedir. 2009 yılı verisine göre AB ülkeleri ABD ye 9,298 milyon Avro ihracat yapmıştır. AB nin ihracatında öne çıkan diğer önemli iki ülke ise 35

4,894 milyon Avro ihracat değeri ile Rusya ve 4,018 milyon Avro ihracat değeri ile İsviçre dir. AB nin gıda ve içecek sektöründe ithalat yaptığı ülkelerin başında ise iki Latin Amerika ülkesi; Brezilya ve Arjantin öne çıkmaktadır. AB nin Brezilya da yaptığı ithalat değeri 2009 yılında 5,899 milyon Avro düzeyinde gerçekleşirken, Arjantin de yapılan ithalatın 5 milyar Avroyu aştığı görülmektedir. AB ithalatında öne çıkan diğer bir ülke de Çin dir. 2009 yılında AB, Çin den 3,114 milyon Avro gıda ve içecek ithalatı yapmıştır. AB nin ithalatında önemli ağırlığa sahip diğer bir ülke de (ihracatta olduğu gibi) ABD dir. AB 2009 yılında ABD den 2,951 milyon Avro gıda ve içecek ithalatı yapmıştır. Gıda ve içecek sektöründe AB nin ithalatında öne çıkan diğer ülkeler şunlardır: İsviçre, Endonezya, Tayland, Türkiye, Yeni Zelanda, Norveç, Şili, Hindistan ve Malezya. 2009 yılında AB nin Türkiye den 1,601 milyon Avro gıda ve içecek ithalatı yaptığı, bu ithalat değeri ile Türkiye nin AB ithalatı içerisinde 8. sırada bulunduğu görülmektedir. Tablo 22: Gıda ve İçecekte AB'nin Ticari Partnerleri (2009) Ülkeler İhracat İthalat Ülkeler Milyon Avro Milyon Avro ABD 9,298 Brezilya 5,899 Rusya 4,894 Arjantin 5,062 İsviçre 4,018 Çin 3,114 Japonya 3,027 ABD 2,951 Norveç 2,032 İsviçre 2,857 Kanada 1,792 Endonezya 2,426 Çin 1,657 Tayland 2,227 Hong Kong 1,393 Türkiye 1,601 Avusturalya 1,301 Yeni Zelanda 1,506 Arabistan 1,103 Norveç 1,502 Singapur 951 Şili 1,316 Ukrayna 878 Hindistan 1,129 Kore 829 Malezya 1,057 Kaynak: Data &Trends of The European Food and Drink Industry (2011). Gıda ve içecek sektöründe AB nin gelişen piyasalara yönelik yaptığı ihracat değerlerini ve değişim yüzdesini gösteren Tablo 23 incelendiğinde, AB nin ihracat yaptığı gelişen piyasa ekonomilerinin başında Çin in geldiği, bu ülkeyi 735 milyon Avro ihracat değer ile Türkiye ve 701 milyon Avro değeri ile Brezilya nın izlediği görülmektedir. Başka bir ifadeyle, gıda ve içecek sektöründe AB ithalatı içerisinde Çin, Türkiye ve Brezilya önemli ağırlığa sahip ülkeler olarak öne çıkarken, AB nin gelişen piyasalara yönelik ihracatı içerisinde de söz konusu üç ülkenin temel ülkeler oldukları görülmektedir. Tablonun son sütunu 2000 /2009 aralığında AB nin gelişen piyasalara yönelik gıda ve içecek sektöründe ihracat artış 36

yüzdelerini göstermektedir. Bu çerçevede ihracat artış yüzdeleri irdelendiğinde, AB nin Çin e yönelik ihracatının 2000-2009 aralığında %284 oranında arttığı, bu ülkeyi %142 artış oranı ile G. Afrika nın izlediği görülmektedir. AB nin gelişen piyasalara yönelik gıda ve içecek ihracatı Filipinler, Meksika ve Endonezya da düşerken, Türkiye ye yönelik ihracatı %41 oranında bir artış göstermiştir. Tablo 23: Gelişen Piyasalara AB'nin Yaptığı İhracat (2009) Ülke Sıra Değer (Milyon Avro) Değişim (2009/2000)(%) Çin 7 1,657 284 Türkiye 16 735 78 Brezilya 18 701 41 Güney Afrika 19 82 142 Meksika 4 472-18 Tayland 26 423 11 Fas 27 403 60 Malezya 31 358 29 Filipinler 32 313-11 Endonezya 33 263-10 Kaynak: Data &Trends of The European Food and Drink Industry (2011). Gıda ve içecek sektöründe gelişen piyasalarda AB nin yaptığı ithalatı gösteren Tablo 24 incelendiğinde, Brezilya ve Arjantin in sırasıyla 5,899 ve 5,062 milyon Avro ithalat değerleri ile öne çıkarken, bu ülkeleri 3,114 milyon Avro ithalat değeri ile Çin in izlediği görülmektedir. Gıda ve içecek sektöründe AB nin gelişen piyasalarda yaptığı ithalat değerine göre Türkiye 1,601 milyon Avro ithalat değeri ile 8. sırada bulunmaktadır. İthalat artış oranlarını gösteren son sütun incelendiğinde Çin ve Endonezya dan yapılan ithalat artış oranları son derece dikkat çekici gözükmektedir. 2000-2009 arasında AB nin Türkiye den yaptığı ithalat %74 oranında artış göstermiştir. Tablo 24: Gelişen Piyasalarda AB'nin Yaptığı İthalat (2009) Ülke Sıra Değer (Milyon Avro) Değişim (2009/2000)(%) Brezilya 1 5,899 69 Arjantin 2 5,062 76 Çin 3 3,114 130 Endonezya 6 2,426 124 Tayland 7 2,227 8 Türkiye 8 1,601 74 Şili 11 1,310 97 Hindistan 12 1,129 82 Malezya 13 1,070 63 Fas 14 925 51 Kaynak: Data &Trends of The European Food and Drink Industry (2011). 37

2.7.1. Gıda ve İçecek Sektöründe En Büyük İhracatçı Ülkeler ya da Bölgeler ve Dünya İhracat Payları Gıda ve içecek sektöründe AB yanında en büyük ihracatçı ülkeleri ve dünya ihracat paylarını gösteren Tablo 25 incelendiğinde, AB nin 87.2 milyar dolar ihracat değeri ve %17.8 dünya ihracat payı ile ilk sırada yer aldığı, bu bölgeyi 58.4 milyar dolar ihracat değeri ve %11.9 dünya ihracat payı ile ABD nin izlediği görülmektedir. Dünya gıda ihracatında öne çıkan AB ve Amerika gibi gelişmiş metropol ekonomilerden oluşan ülkeleri, gelişmekte olan dört ülkenin izlediği görülmektedir. Söz konusu bu ülkeler şunlardır: Brezilya, Çin, Tayland ve Arjantin. Tablo 25: AB ve En Büyük Gıda ve İçecek Ürünleri İhracatçısı Ülkeler ve Dünya Payları (%)(2010) İhracat (Milyar USD) Dünya Payı (%) AB 8.2 17.8 ABD 58.4 11.9 Brezilya 38.9 8.0 Çin 34.9 7.1 Tayland 24.3 5.0 Arjantin 21.8 4.4 Malezya 21.3 4.3 Endonezya 21.0 4.3 Kanada 19.8 4.0 Yeni Zelanda 15.1 3.1 Avusturalya 14.3 2.9 Hindistan 12.9 2.6 Meksika 10.0 2.0 Kaynak: Data & Trends of The European Food and Drink Industry (2011). 2.7.2. Gıda ve İçecek Sektöründe En Büyük İthalatçı Ülkeler ya da Bölgeler ve Dünya İthalat Payları Dünya gıda ve içecek ihracatında olduğu gibi dünya gıda ve içecek ithalatında da ilk iki sırada AB ve ABD yer almaktadır. AB, 2010 yılında 74.8 milyar dolar gıda ve içecek ithalatı ve %15.9 dünya ithalat payı ile ilk sırada yer alırken bu bölgeyi 70.7 milyar dolar ithalat değeri ve %15.0 ithalat payı ile ABD nin izlediği görülmektedir. Gıda ve içecek ithalatında AB ve ABD ile birlikte önemli ithalat kapasitesine sahip diğer ülkeler şunlardır: Japonya, Çin, Rusya, Kanada, Güney Kore, Hong Kong, Meksika, S. Arabistan, Avusturalya, Malezya ve İsviçre. 38

Tablo 26: AB ve En Büyük Gıda ve İçecek Ürünleri İthalatçısı Ülkeler ve Dünya Payları (%) (2010) İthalat (Milyar USD) Dünya Payı (%) AB 74.8 15.9 ABD 70.7 15.0 Japonya 43.5 9.3 Çin 27.9 5.9 Rusya 21.5 4.6 Kanada 20.5 4.4 Güney Kore 13.0 2.8 Hong Kong 12.8 2.7 Meksika 12.7 2.7 Arabistan 10.6 2.3 Avusturalya 8.8 1.9 Malezya 8.7 1.9 İsviçre 7.4 1.6 Kaynak: UN Comtrade. 2.7.3. AB nin Gıda ve İçecek Sektörü Dış Ticaretinde Öne Çıkan Ürünler AB nin gıda ve içecek sektörü ihracat ve ithalatında öne çıkan ürünleri gösteren Tablo 27 incelendiğinde, ilk iki sırada alkollü içkiler ve şarapların geldiği 2010 yılı itibariyle bu iki üründe yapılan ithalatın 13,821 milyar Avro düzeyinde gerçekleştiği görülmektedir. AB nin ithalatında öne çıkan ilk iki ürün arasında ise küspe ve hayvan yemleri ve balık filetoları gelmektedir. Tablo 27: AB nin Gıda ve İçecek Sektöründe İhracat ve İthalatında Öne Çıkan Ürünler (2010) (Milyar Avro) İhracat İthalat Alkollü içkiler 7,085 Kümes ve hayvan yemleri 8,518 Şaraplar 6,736 Balık filetoları 4,324 Gıda müstahzarları 3,531 Kabuklular, yumuşakçalar 4,181 Peynirler 2,984 Palmiye yağı 3,167 Yemler, Evcil h. gıdaları 2,877 Şaraplar 2,339 Taze domuz eti, dondurulmuş 2,614 Hazır ve Konserve edilmiş Balık 2,058 Konsantre süt 2,555 Meyve suyu 1,668 Malt Özü, hazırlanmış 2,479 Hazır ve konserve edilmiş et 1,477 Çikolata 2,201 Taze sığır eti, dondurulmuş 1,306 Malt bira 2,135 Hazır meyve 1,299 Pastalar ve Bisküviler 2,046 Dondurulmuş balık 1,297 Sakatat ve K. Hayvan et. 1,967 Şekerler 1,278 Soft İçecekler 1,471 Gıda müstahzarları 1,168 Zeytinyağı 1,435 Koyun, keçi eti 1,096 Kaynak: UN Comtrade. 39

2.8. Dünya Gıda Sektörünün Dış Ticaret Analizi Gıda sektörüne ilişkin önceki bölümlerde incelediğimiz konular (olgular) yanında, sektörün dünya ölçeğinde dış ticaret yapısının incelenmesi de önem arz etmektedir. Bu bağlamda bu bölümün konusunu gıda sektörünün dış ticaret analizi oluşturmaktadır. Bu çerçevede ilk olarak gıda ve içecek sektörünün dünya dış ticareti içerisindeki yeri ve dünya gıda ve içecek sektöründe öne çıkan ülkeler incelenecek, izleyen bölümde ise ülkeler bazında dünya gıda ve içecek ihracat ve ithalat değerleri analiz edilecektir. Bu bölümün sonunda ise dünya gıda sektörü dış ticaret analizi SITC Rev.3 ve 3 lü sektör ayrımında analize dahil edilecektir. Bu analiz sonucunda ilk 15 üründe en büyük ihracatçı ve ithalatçı ülkelerin ihracat ve ithalat değerlerinin belirlenerek dünya gıda sektörünün dış ticaret profili sektör bazında ayrıntılı olarak ortaya konacaktır. 5 2.8.1. Gıda ve İçecek Sektörünün Dünya Dış Ticareti İçerisindeki Yeri ve En Büyük İthalatçı ve İhracatçı Ülkeler Dünya toplam ihracat ve ithalat değerleri ile birlikte gıda ve içecek sektörüne ilişkin dış ticaret değerlerini ve gıda sektörünün dünya ihracatı ve ithalatı içerisindeki payını gösteren Tablo 28 incelendiğinde, 2009 yılında 851,284 milyon dolar olan dünya gıda ve içecek sektörü ihracatının 2010 yılında 958,523 milyon dolara ve 2011 yılında ise 1,147,060 milyon dolara yükseldikten sonra, dünya ekonomisinde yaşanan krizin de etkisiyle önemli ölçüde aşınarak 2012 yılında 630,914 milyon dolara gerilediği görülmektedir. Aynı dönemde gıda ve içecek ithalatı da benzer bir eğilim göstermiş, 2009 yılında 851,840 milyon dolar olan gıda ve içecek ithalatı, 2010 yılında 950,087 milyon dolara ve 2011 yılında 1,130,067 milyon dolara yükseldikten sonra 2012 yılında 630,289 milyon dolara gerilemiştir. 2009-2012 arasında dünya toplam ihracat ve ithalatın da benzer bir eğilim gözlendiğinden, gıda ve içecek sektörünün dünya toplam ihracat ve ithalatı içerisindeki payında dramatik düzeyde bir artış/azalış yaşanmamıştır. Buna göre 2009 yılında dünya gıda ve içecek sektörü ihracatının toplam dünya ihracatı içerisindeki payı %7 oranında gerçekleşirken, söz konusu oran ılımlı bir aşınmayla 2012 yılında %6.8 oranında gerçekleşmiştir. Aynı dönemde dünya gıda ve içecek sektörü ithalatının dünya toplam ithalatı içerisindeki payı ise yine ılımlı bir düşüşle %7 den 5 Bilebildiğimiz kadarıyla bu çerçevede ve kapsamda bir gıda sektörü dış ticaret analizi Türkiye de ilk kez yapılmış olacaktır. 40

%6.2 ye gerilemiştir. Bu bulgular dünya ekonomisinde 2008 yılında başlayan ve etkileri henüz devam etmekte olan krizin toplam dış ticaret ve gıda sektörü dış ticareti üzerinde daraltıcı etkisini açıkça ortaya koymaktadır. Tablo 28: Dünya Gıda ve İçecek Sektörünün Dünya Toplam İhracat ve İthalatı İçerisindeki Payı Gıda ve İçecek İhracatı (Milyon $) Toplam İhracat (Milyon $) Gıda ve İçecek İthalatı (Milyon $) (BEC e Göre) Toplam İthalat (Milyon $) Gıda ve İçecek İhracatı/Toplam İh. (%) Gıda ve İçecek İthalatı/Toplam İt. (%) 2012 630,914 9,296,107 630,289 10,115,864 6.8 6.2 2011 1,147,060 17,270,482 1,130,067 17,484,818 6.6 6.5 2010 958,523 14,768,736 950,087 14,955,399 6.5 6.4 2009 851,284 12,188,848 851,840 12,250,450 7.0 7.0 Kaynak: UN, Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu. 2009 yılına göre dünya ihracatı 2012 yılında %23.7 oranında daralırken, aynı dönemde gıda ve içecek ihracatı %25.9 oranında daralmıştır. Toplam dünya ithalatı ise 2009-2012 arasında %17.4 oranında aşınırken, gıda ve içecek ithalatı %26.0 oranında düşmüştür. Başka bir ifadeyle, gıda ve içecek ithalatında meydana gelen daralma, toplam dünya ithalatındaki daralmadan 8.6 puan daha yüksek bir oranda gerçekleşmiştir. Grafik 5: Dünya Toplam ve Gıda&İçecek Sektörü İhracat ve İthalatı (Milyon $) Dünya gıda ve içecek dış ticaretinde öne çıkan ülkelerin dünya ihracat ve ithalat paylarını gösteren Tablo 29 incelendiğinde, gerek dünya gıda ve içecek sektörü ithalatında ve gerekse de dünya gıda ve içecek sektörü ihracatında ABD nin en önemli ihracatçı ve ithalatçı ülke olarak öne çıktığı görülmektedir. Buna göre ABD 2009-2012 yılları arasında toplam 395,783 milyon dolar gıda ve içecek ithalatı yaparken, aynı dönemde 383,985 41

milyon dolar gıda ve içecek ihracatı yaparak 11,798 milyon dolar dış ticaret açığı vermiştir. 2009-2012 yıllarının toplam değerlerine göre ABD nin gıda ve içecek sektöründe dünya ithalat payı %11.1 oranında gerçekleşirken, dünya ihracat payı %10.7 oranında gerçekleşmiştir. Tablo 29: Dünya Gıda ve İçecek İhracat ve İthalatında Öne Çıkan Ülkeler, Dünya İhracat ve İthalat Payları (2009-2012 Toplamı) (Milyon USD) Ülkeler İthalat İthalat Payı (%) Ülkeler İhracat İhracat Payı (%) ABD 395,783 11.1 ABD 383,985 10.7 Almanya 294,538 8.3 Almanya 245,482 6.8 Japonya 224,166 6.3 Brezilya 220,064 6.1 İngiltere 206,438 5.8 Hollanda 179,420 5.0 Çin 164,634 4.6 Fransa 173,698 4.8 Diğer 2,276,726 63.9 Diğer 2,385,132 66.5 Toplam 3,562,285 100.0 Toplam 3,587,781 100.0 Kaynak: UN, Comtrade veri tabanından hareketle kendi hesaplamamız. Gıda ve içecek sektörü dış ticaretinde ABD den sonra öne çıkan diğer bir ülke de Almanya dır. Almanya nın 2009-2012 toplam ithalat değeri 294,538 milyon dolar olarak gerçekleşirken, ihracat değeri 245,482 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Başka bir ifadeyle, Almanya nın gıda ve içecek sektöründe dünya ithalat payı %8.3 oranında tespit edilirken, ihracat payı %6.8 oranında tespit edilmiştir. Almanya nın 49,056 milyon dolar net ithalat değeri ile gıda ve içecek sektöründe (tıpkı ABD gibi) dış ticaret açığı verdiği görülmektedir. Grafik 6: Gıda ve İçecek Sektöründe En Önemli İthalatçı Ülkelerin Dünya İthalat Payları (%) (2009-2012 Toplam Değerlerine Göre) 42

Japonya gıda ve içecek sektöründe ABD ve Almanya dan sonra en önemli ithalatçı ülke olarak öne çıkmakta, söz konusu ülkenin 2009-2012 yılları arasındaki toplam ithalat değeri 224,166 milyon dolar gibi yüksek bir değerde gerçekleştiği görülmektedir. Japonya nın gıda ve içecek sektöründe dünya ithalat payı %6.3 oranında tespit edilmiştir. Gıda ve içecek sektörü ithalatında öne çıkan diğer iki ülke ise sırasıyla %5.8 ve %4.6 ithalat paylarına sahip olan İngiltere ve Çin dir. Gıda ve içecek sektöründe diğer kategorisinde yer alan ülkelerin toplam dünya ithalat paylarının ise %63.9 oranında gerçekleştiği görülmektedir. Dünya ithalat sıralamasında ilk 5 sırada yer alan ülkelerin toplam dünya ithalat paylarının %36.1 oranında gerçekleştiği göz önüne alınırsa, bu bulgu gıda ve içecek sektörü ithalatında ülke yoğunlaşma oranının yüksek gerçekleştiğini ortaya koymaktadır. Grafik 7: Gıda ve İçecek Sektöründe En Önemli İhracatçı Ülkelerin Dünya İhracat Payları (%) (2009-2012 Toplam Değerlerine Göre) Dünya gıda ve içecek sektörü İhracatında ABD ve Almanya yanında öne çıkan diğer ülkelerin başında Brezilya, Hollanda ve Fransa gelmektedir. Brezilya 2009-2012 yılları arasında 220,064 milyon dolar gıda ve içecek sektörü ihracatı yaparken, Hollanda 179,420 milyon dolar ve Fransa 173,698 milyon dolar ihracat yapmıştır. Başka bir ifadeyle, Brezilya nın gıda ve içecek sektöründe dünya ihracat payı %6.1 oranında gerçekleşirken, Hollanda nın %5.0 ve Fransa nın %4.8 oranında gerçekleşmiştir. Gıda ve içecek sektöründe diğer ülkeler kategorisinin ihracat değeri 2,385,132 milyon dolar olarak tespit edilirken, dünya ihracat payı %66.5 oranında tespit edilmiştir. İthalatta olduğu gibi ihracatta da gıda ve içecek sektöründe ülke yoğunlaşma oranının yüksek 43

gerçekleştiği, dünya ihracatında ilk 5 sırada yer alan ülkelerin toplam ihracat paylarının %33.4 oranında gerçekleştiği tespit edilmiştir. 2.9. Ülkeler Düzeyinde Dünya Gıda Sektörü İhracatı Bu alt bölümde ülkeler düzeyinde gıda ve içecek sektörü ihracatının incelenmesi hedeflenmektedir. Bu bağlamda ilk olarak dünya gıda ihracatı içerisinde 10 milyar doların üzerinde ihracata sahip ülkeler belirlenerek ihracat değerlerinin ortaya çıkması amaçlanmaktadır. Bu bölümü izleyen satırlarda ise ülkeler düzeyinde ihracat değerlerinin belirlenmesi ve dünya ihracat sıralanmasının oluşturulması hedeflenmektedir. Gıda ve içecek ihracatında 10 milyar dolar üzerinde ihracat değerine sahip ülkelerin ihracat profilini gösteren Tablo 30 incelendiğinde, ABD nin yaklaşık 103.7 milyar dolar ihracat değeri ile diğer tüm ülkelerden önemli ölçüde ayrıştığı görülmektedir. ABD den sonra dünya gıda ve içecek ihracat sıralamasında ikinci sırada bulunan diğer önemli bir ülke de Hollanda dır. 2011 bulgularına göre Hollanda nın gıda ve içecek ihracatı yaklaşık 69.8 milyar dolar gibi son derece yüksek bir düzeyde tespit edilmiştir. ABD ve Almanya dan sonra dünya ihracatında öne çıkan diğer iki ülke ise Fransa ve Brezilya dır. 2011 yılında Fransa yaklaşık 66.6 milyar dolar gıda ve içecek ihracatı yaparken, Brezilya nın ihracatı yaklaşık olarak 65.5 milyar dolar düzeyinde tespit edilmiştir. Dünya gıda ve içecek ihracatında öne çıkan diğer ülkeler şunlardır: Çin, Kanada, İspanya, İtalya, Belçika, Endonezya, Taylan da, Malezya, Arjantin, İngiltere, Avusturalya, Hindistan, Meksika, Yeni Zelanda, Danimarka, Polonya, Vietnam, Şili, Türkiye, İrlanda, Avusturya ve Rusya. UN Comtrade veri tabanına göre, Türkiye 2011 yılında yaklaşık 14.4 milyar dolar gıda ve içecek ihracatı yaparak dünya gıda ve içecek sektörü ihracat sıralamasında 24. sırada yer almıştır. Başka bir ifadeyle, Türkiye nin gıda ve içecek ihracat değeri İrlanda, Avusturya ve Rusya nın üzerinde bulunurken ABD nin gıda ve içecek ihracat değerinin yaklaşık %13 ü kadardır. 44

Tablo 30: Dünya Gıda ve İçecek Sektöründe 10 Milyar Doların Üzerinde İhracat Yapan Ülkelerin Dağılımı (USD) (BEC e Göre) (2011) Sıra İhracat 1 ABD 103,677,346,330 2 Hollanda 69,769,322,153 3 Almanya 68,253,832,980 4 Fransa 66,606,180,308 5 Brezilya 65,493,467,038 6 Çin 50,677,735,375 7 Kanada 40,482,688,594 8 İspanya 40,418,859,204 9 İtalya 38,400,808,964 10 Belçika 37,695,147,358 11 Endonezya 30,387,216,463 12 Tayland 29,889,916,917 13 Malezya 29,201,879,460 14 Arjantin 28,553,702,318 15 İngiltere 27,822,670,331 16 Avusturalya 27,461,647,097 17 Hindistan 21,328,492,719 18 Meksika 21,082,814,453 19 Yeni Zelanda 19,731,781,849 20 Danimarka 18,285,223,064 21 Polonya 17,702,503,382 22 Vietnam 17,560,429,428 23 Şili 13,517,395,932 24 Türkiye 13,446,966,716 25 İrlanda 11,884,397,858 26 Avusturya 10,711,888,848 27 Rusya 10,183,769,743 Kaynak: UN, Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu. Gıda ve içecek sektöründe on milyar dolar üzerinde ihracat yapan ülkeler ile birlikte 10 milyar dolar altında ihracat yapan tüm 6 ülkelerin gıda ve içecek ihracat değerlerini gösteren Tablo 31 incelendiğinde, birçok gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkenin gıda sektöründe ihracatçı olduğu, ancak metropol ülkelerin ihracat değerleri göz önüne alındığında dünya gıda ve içecek ihracatının ülkeler arasında son derece eşitsiz dağıldığı görülmektedir. 6 Gıda ve içecek İhracat değeri ihmal edilebilecek düzeyde olan ülkeler tabloya dahil edilmemiştir. 45

Tablo 31: Gıda ve İçecek Sektörü İhracatının Ülkeler İtibariyle Dağılımı (USD) (BEC e Göre) (2011) Sıra İhracat Sıra İhracat 1 ABD 103,677,346,330 66 Tunus 1,721,603,972 2 Hollanda 69,769,322,153 67 Letonya 1,707,376,589 3 Almanya 68,253,832,980 68 Nikaraguay 1,682,557,756 4 Fransa 66,606,180,308 69 Kazakistan 1,676,931,643 5 Brezilya 65,493,467,038 70 Estonya 1,583,652,015 6 Çin 50,677,735,375 71 Nambiya 1,401,333,218 7 Kanada 40,482,688,594 72 Hırvatistan 1,316,862,266 8 İspanya 40,418,859,204 73 Ürdün 1,190,861,746 9 İtalya 38,400,808,964 74 El Salvador 1,107,397,812 10 Belçika 37,695,147,358 75 Luksemburg 1,095,803,417 11 Endonezya 30,387,216,463 76 Uganda 1,081,099,044 12 Tayland 29,889,916,917 77 Dominik C. 1,071,974,768 13 Malezya 29,201,879,460 78 Slovenya 1,038,092,560 14 Arjantin 28,553,702,318 79 Oman 1,002,791,383 15 İngiltere 27,822,670,331 80 Kamerun 846,884,050 16 Avusturalya 27,461,647,097 81 Moldovya 828,980,317 17 Hindistan 21,328,492,719 82 Tanzanya 819,055,369 18 Meksika 21,082,814,453 83 Bolivya 738,558,104 19 Yeni Zelanda 19,731,781,849 84 Mauritius 723,770,313 20 Danimarka 18,285,223,064 85 Panama 708,678,421 21 Polonya 17,702,503,382 86 Azerbeycan 701,255,238 22 Vietnam 17,560,429,428 87 Senegal 660,380,594 23 Şili 13,517,395,932 88 Mozambik 550,474,000 24 Türkiye 13,446,966,716 89 Lübnan 542,759,247 25 İrlanda 11,884,397,858 90 Yemen 496,236,933 26 Avusturya 10,711,888,848 91 Madagaskar 476,472,733 27 Rusya 10,183,769,743 92 Makedonya 473,617,250 28 Norveç 9,942,648,581 93 Guyana 434,045,673 29 Ukrayna 9,912,171,788 94 Malawi 421,131,014 30 İsveç 7,807,600,234 95 Grönland 413,513,399 31 Singapur 7,734,388,446 96 Mauritania 398,316,967 32 İsviçre 7,615,962,964 97 Bahreyn 388,661,988 33 Macaristan 6,847,904,000 98 Gürcistan 375,694,136 34 Ekvator 6,447,141,695 99 Bosna Hersek 371,632,473 35 Hong Kong 6,160,922,834 100 Cezayir 355,724,731 36 Portekiz 5,768,763,029 101 Kıbrıs 322,052,959 37 Afrika 5,740,682,463 102 Zambiya 303,067,818 38 Kolombiya 5,646,134,322 103 Ermenistan 206,866,920 39 Çek Cumhuriyeti 5,577,360,595 104 Kırgızistan 204,526,830 40 Peru 5,531,485,564 105 Malta 187,919,101 41 Kore 5,439,731,932 106 Belize 185,606,588 42 Yunanistan 5,198,795,732 107 Rwanda 154,745,661 43 Côted'Ivoire 5,058,106,967 108 Nepal 154,439,355 44 Iran 4,749,855,227 109 Burkina Faso 151,590,631 45 Pakistan 4,739,244,685 110 Cambodia 150,442,040 46 Filipinler 4,485,726,899 111 Afganistan 140,887,449 47 Japonya 4,103,721,056 112 Filistin 132,528,574 48 Mısır 4,033,714,325 113 Botswana 117,080,432 49 Guatemala 3,996,944,078 114 Nijer 114,418,020 50 Paraguay 3,842,369,554 115 Zimbabwe 112,935,793 51 Litvanya 3,811,929,191 116 Suriname 95,011,465 52 Romanya 3,779,478,442 117 Barbados 90,297,073 53 Belerus 3,731,484,500 118 Solomon Isds 82,831,835 54 Gana 3,616,701,526 119 Maldives 79,695,385 55 Kosta Rika 3,519,251,607 120 Togo 78,366,319 56 Bulgaristan 3,509,254,264 121 Bahamas 77,073,028 57 S. Arabistan 3,499,162,241 122 Arnavutluk 73,740,061 58 Slovakya 3,423,829,040 123 Montenegro 71,765,288 59 Sri Lanka 2,440,933,437 124 Aruba 68,586,894 60 İzlanda 2,104,843,672 125 Cape Verde 57,694,173 61 Finlandiya 2,001,222,065 126 Katar 53,708,668 62 Nijerya 1,986,271,509 127 Vanuatu 52,477,248 63 Israil 1,952,005,000 128 Venezuela 43,452,601 64 Etiyopya 1,951,469,211 129 Bhutan 38,261,324 65 Sırbistan 1,794,753,383 130 Gambia 29,130,694 Kaynak: UN, Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu. 46

2.10. Ülkeler Düzeyinde Dünya Gıda Sektörü İthalatı Dünya gıda ve içecek sektöründe 10 milyar doların üzerinde ithalat yapan ülkelerin ithalat değerlerini ve dünya ithalat sıralamasını gösteren Tablo 32 incelendiğinde, ihracatta olduğu gibi gıda ve içecek ithalatında da ABD nin yaklaşık 109 milyar dolar ithalat değeri ile dünya gıda ve içecek ithalat sıralamasında ilk sırada bulunduğu görülmektedir. Yine gıda ve içecek ihracatında 2011 bulgularına göre 3. sırada bulunan Almanya dünya gıda ve içecek ithalatında 2. sırada bulunurken, ihracat sıralamasında 6. sırada yer alan Çin in ithalat sıralamasında 3. sırada yer aldığı görülmektedir. Fransa nın da diğer birçok ülke örneğinde olduğu gibi, hem gıda ihracatçısı hem de gıda ithalatçısı ülkeler arasında yer aldığı görülmektedir. Bu bulgular gıda ve içecek sektöründe girdileri ithal edip mamul hale getirdikten sonra ihraç eden ülkelerin varlığı yanında, mamul mallarda da hem ihracatın hem de ithalatın yapıldığını, sektörde endüstri-içi ticaretin önemli boyutlara ulaştığını göstermektedir. Gıda ve içecek sektöründe ABD, Almanya, Çin ve Japonya yanında diğer önemli ithalatçı ülkeler (ithalat değeri 10 milyar doların üzerinde bulunan) şunlardır: İngiltere, Fransa, Hollanda, İtalya, Belçika, Rusya, İspanya, Kanada, Hong Kong, Güney Kore, Meksika, Nijerya, S. Arabistan, Hindistan, İsveç, Malezya, Polonya, Endonezya, Mısır, Singapur, Danimarka, Avusturalya, Avusturya, İsviçre ve Portekiz. Türkiye nin gıda ve içecek sektöründe ithalat değeri 10 milyar dolar altında bulunmasına karşın, dünya gıda ve içecek ithalatında yaklaşık 8.8 milyar dolar ithalat değeri ile 33. sırada bulunduğu görülmektedir. Türkiye nin 2011 yılında gıda ve içecek sektör ihracatının yaklaşık 13.4 milyar dolar olduğu göz önüne alınırsa, Türkiye nin bu geleneksel sektörde de giderek ithalatçı olmaya başladığı, 2011 yılındaki net ihracat değerinin 4.6 milyar dolar olduğu görülmektedir. 47

Tablo 32: Dünya Gıda ve İçecek Sektöründe 10 Milyar Doların Üzerinde İthalat Yapan Ülkelerin Dağılımı (USD) (BEC e Göre) (2011 Sıra Ülke İthalat 1 ABD 108,900,649,734 2 Almanya 82,918,823,757 3 Çin 68,913,738,537 4 Japonya 62,940,920,494 5 İngiltere 55,217,651,071 6 Fransa 51,873,858,475 7 Hollanda 50,285,806,089 8 İtalya 44,203,858,667 9 Belçika 34,977,676,491 10 Rusya 34,748,450,775 11 İspanya 32,141,515,521 12 Kanada 29,640,495,617 13 Hong Kong 20,438,286,084 14 G. Kore 19,926,317,798 15 Meksika 19,215,364,951 16 Nijerya 18,925,371,633 17 S. Arabistan 17,774,983,552 18 Hindistan 14,727,421,485 19 İsveç 14,079,031,219 20 Malezya 14,046,737,392 21 Polonya 13,775,513,316 22 Endonezya 12,837,878,165 23 Mısır 11,344,269,452 24 Singapur 11,266,869,977 25 Danimarka 11,250,739,670 26 Avusturalya 11,099,178,357 27 Avusturya 11,046,176,900 28 İsviçre 10,742,383,486 29 Portekiz 10,445,309,052 33 Türkiye 8,803,306,156 Kaynak: UN, Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu. Gıda ve içecek sektöründe on milyar dolar üzerinde ithalat yapan ülkeler ile birlikte 10 milyar doların altında ithalat yapan tüm 7 ülkelerin gıda ve içecek ithalat değerlerini toplu olarak gösteren Tablo 33 İncelendiğinde, tıpkı ihracatta olduğu gibi ithalatta da (Çin ve Hindistan gibi nüfus olarak büyük ve en büyük gelişmekte olan ekonomiler arasında yer alan bu iki ülke bir yana bırakılırsa) metropol ülkelerin en büyük ithalatçı oldukları görülmektedir. 7 Gıda ve içecek ithalat değeri ihmal edilebilecek düzeyde olan ülkeler tabloya dahil edilmemiştir. 48

Tablo 33: Gıda ve İçecek Sektörü İthalatının Ülkeler İtibariyle Dağılımı (USD) (BEC e Göre) (2011) Sıra Ülke İthalat Sıra Ülke İthalat 1 ABD 108,900,649,734 66 Slovenya 2,161,657,139 2 Almanya 82,918,823,757 67 Dominik C. 1,956,395,396 3 Çin 68,913,738,537 68 Gana 1,878,711,421 4 Japonya 62,940,920,494 69 Letonya 1,875,878,750 5 İngiltere 55,217,651,071 70 Estonya 1,680,366,465 6 Fransa 51,873,858,475 71 Bosne Hersek 1,675,336,657 7 Hollanda 50,285,806,089 72 Guatemala 1,661,163,419 8 İtalya 44,203,858,667 73 Argantin 1,594,830,403 9 Belçika 34,977,676,491 74 Côted'Ivoire 1,538,320,473 10 Rusya 34,748,450,775 75 Ekvador 1,521,038,598 11 İspanya 32,141,515,521 76 Bahrain 1,298,727,166 12 Kanada 29,640,495,617 77 Panama 1,281,381,912 13 Hong Kong 20,438,286,084 78 Costa Rica 1,278,182,740 14 G. Kore 19,926,317,798 79 Ethopya 1,275,822,289 15 Meksika 19,215,364,951 80 Senegal 1,273,046,772 16 Nijerya 18,925,371,633 81 El Salvador 1,212,394,121 17 S. Arabistan 17,774,983,552 82 Kamerun 1,206,581,121 18 Hindistan 14,727,421,485 83 Azerbeycan 1,077,339,473 19 İsveç 14,079,031,219 84 Tanzanya 1,069,803,028 20 Malezya 14,046,737,392 85 Sırbistan 1,065,028,131 21 Polonya 13,775,513,316 86 Kıbrıs 1,053,375,958 22 Endonezya 12,837,878,165 87 Zimbabwe 993,932,244 23 Mısır 11,344,269,452 88 Mauritius 972,686,993 24 Singapur 11,266,869,977 89 Namibia 792,721,303 25 Danimarka 11,250,739,670 90 Arnavutluk 773,334,715 26 Avusturalya 11,099,178,357 91 Filistin 751,670,571 27 Avusturya 11,046,176,900 92 Makedonya 747,689,278 28 İsviçre 10,742,383,486 93 Gürcistan 739,067,583 29 Portekiz 10,445,309,052 94 Nikaragua 721,911,201 30 Brezilya 9,717,318,190 95 Uganda 718,747,774 31 Cezayir 8,836,403,415 96 Mozambik 714,317,000 32 Tayland 8,808,287,100 97 Nepal 677,298,181 33 Türkiye 8,803,306,156 98 Kırgızistan 656,647,443 34 Yunanistan 7,441,698,317 99 Botswana 651,997,675 35 Ç. Cumhuriyeti 7,424,415,004 100 Ermenistan 647,806,444 36 İran 7,157,347,922 101 Afganistan 632,778,127 37 İrlanda 7,127,861,031 102 Paraguay 621,634,875 38 Norveç 6,672,277,982 103 Malta 600,990,912 39 Vietnam 6,163,316,322 104 Bolivya 568,410,648 40 Ukrayna 5,178,056,811 105 Montenegro 558,528,775 41 G. Afrika 5,171,182,011 106 Moldovya 547,751,732 42 Finlandiya 5,076,417,260 107 Bahamas 523,953,770 43 Filipinler 5,043,660,293 108 Madagascar 471,910,930 44 Pakistan 4,829,649,714 109 İzlanda 456,752,118 45 Romanya 4,785,453,675 110 New Caledonia 395,564,948 46 Slovakya 4,418,815,882 111 French Polynesia 384,560,736 47 Israil 4,386,133,000 112 Burkina Faso 345,696,662 48 Şili 4,357,651,039 113 Zambia 331,547,730 49 Venezuela 4,218,150,910 114 Mauritania 325,551,704 50 Macaristan 4,187,560,000 115 Barbados 303,813,027 51 Kazakistan 3,633,988,261 116 Aruba 300,170,192 52 Kolombiya 3,455,581,990 117 Maldives 277,952,770 53 Yeni Zelanda 3,285,924,983 118 Nijer 240,806,726 54 Litvanya 3,273,131,438 119 Cape Verde 228,990,905 55 Yemen 2,826,773,735 120 Guyana 213,007,649 56 Peru 2,650,658,064 121 Malawi 212,798,555 57 Bulgaristan 2,604,261,908 122 Rwanda 209,571,914 58 Lübnan 2,588,729,837 123 Suriname 192,828,091 59 Ürdün 2,477,324,757 124 Togo 181,483,199 60 Belerus 2,442,990,600 125 Greenland 171,802,519 61 Oman 2,371,173,023 126 Cambodia 159,276,599 62 Sri Lanka 2,318,450,281 127 Bermuda 139,520,611 63 Tunus 2,239,599,443 128 Bhutan 108,854,220 64 Lüksemburg 2,181,181,455 129 Antigua and Barbuda 107,981,512 65 Hırvatistan 2,168,594,356 130 Gambia 89,245,673 49

2.10.1. Gıda Sanayinde Büyük İhracatçı Ülkelerin İhraç Ürünleri Gıda sanayinde büyük ihracatçı ülkelere ilişkin ihraç ürünlerini ve ihracat değerlerini gösteren Tablo 34 incelendiğinde, ilk sırada ABD nin soya ihracatının yer aldığı, ABD nin 2010 yılında 18,586,268 bin dolar soya ihracatı yaptığı anlaşılmaktadır. 2010 bulgularına göre Endonezya 13,468,967 bin dolar palmiye yağı ihracatı yaparak ikinci sırada yer almıştır. En büyük ihracatçı ülkeler arasında 12,400,052 bin dolar palmiye yağı ihracatı ile Malezya 3. sırada yer alırken, 11,042,996 bin dolar soya ihracat değeri ile Brezilya nın 4. sırada yer aldığı görülmektedir. Dünya ihracatında ilk 20 sırada yer alan ülkelerin ihraç ürünleri ve ihracat değerleri tabloda gösterilmiştir. Tablo 34: Gıda ve İçecek Sektöründe Büyük İhracatçı Ülkeler ve İhraç Ürünleri (2010) Sıra Ülke Ürün Değer (1000 USD) 1 ABD Soya 18,586,268 2 Endonezya Palmiye yağı 13,468,967 3 Malezya Palmiye yağı 12,400,052 4 Brezilya Soya 11,042,996 5 ABD Mısır 10,110,465 6 Brezilya Ham şeker 9,306,851 7 Fransa Şarap 8,392,084 8 Arjantin Soya keki 8,194,945 9 Endonezya Kurutulmuş doğal kauçuk 7,295,411 10 ABD Buğday 6,751,010 11 İngiltere Hafif alkollü içecekler 6,541,924 12 Tayland Kurutulmuş doğal kauçuk 5,983,671 13 Brezilya Tavuk eti 5,789,272 14 ABD Lif pamuk 5,747,637 15 Tayland Pirinç 5,301,260 16 Brezilya Yeşil kahve 5,182,002 17 İtalya Şarap 5,170,569 18 Arjantin Soya 4,986,277 19 Brezilya Soya keki 4,719,373 20 Fransa Buğday 4,651,982 Kaynak: FAO veri tabanından hareketle oluşturulmuştur. 2.10.2. Gıda Sanayinde Büyük İthalatçı Ülkeler ve İthal Ürünleri Gıda sanayinde büyük ithalatçı ülkeleri ve ithal edilen ürünleri ve ithal değerlerini gösteren Tablo 35 incelendiğinde, Çin in 26,160,560 bin dolar soya ve 6,065,934 bin dolar lif pamuk ithalatı ile en büyük ithalatçı ülke olarak öne çıktığı, bu ülkeyi 5,741,557 bin dolar hafif alkollü içecekler ithalatı ile ABD nin izlediği görülmektedir. En büyük ithalatçı ülkeler arasında yer alan Çin in doğal kurutulmuş kauçuk ve palmiye yağı ithalat 50

değerlerine göre ise 4. ve 5. sırada yer aldığı izlenmektedir. Gıda sanayinde diğer büyük ithalatçı ülkeler, ithal ürünleri ve ithalat değerleri tabloda detaylı olarak gösterilmiştir. Tablo 35: Gıda ve İçecek Sektöründe En Büyük İthalatçı Ülkeler ve İthal Ürünleri Sıra Ülke Ürün Değer (1000 USD) 1 Çin Soya 26,160,560 2 Çin Lif Pamuk 6,065,934 3 ABD Hafif alkollü içecekler 5,741,557 4 Çin Doğal Kurutulmuş kauçuk 5,409,395 5 Çin Palmiye yağı 4,839,596 6 Japonya Domuz 4,494,258 7 ABD Şarap 4,461,891 8 İngiltere Şarap 4,318,981 9 ABD Kahve, yeşil 4,173,489 10 Japonya Mısır 3,955,650 11 ABD Arpa bira 3,748,459 12 Japonya Sigaralar 3,497,243 13 Almanya Tan inek sütünden peynir 3,393,680 14 Hindistan Palmiye yağı 3,372,692 15 Almanya Kahve, yeşil 3,126,326 16 ABD Doğal kurutulmuş kauçuk 2,883,300 17 İtalya Sigaralar 2,786,326 18 Almanya Gıdaların hazırlanmasında başka yerde sınıflandırılmayan mad. 2,761,718 19 İngiltere Gıdaların hazırlanmasında başka yerde sınıflandırılmayan mad. 2,709,993 20 Almanya Şarap 2,696,515 Kaynak: FAO veri tabanından hareketle oluşturulmuştur 2.11. Gıda Ürünleri ve İçecek Sektöründe Dünya Dış Ticareti: Sektörel Bir Analiz 8 Bu bölümde dünya gıda sektöründeki gelişmeler, Tablo 36 da gösterilen SITC Rev.3, 3 lü sektör ayrımı göz önüne alınarak çözümlenecektir. Bu bağlamda 37 sektöre ilişkin olarak; dünya ihracat ve ithalat değerlerinin zaman içerisindeki seyri ve sektörel dış ticaret dengelerinin hesaplanması amaçlanmaktadır. Çalışmada her bir sektörde öne çıkan ilk 15 ülke belirlendikten sonra bu ülkelere ilişkin ihracat ve ithalat değerleri ile birlikte dünya ihracat ve ithalat paylarının (yoğunlaşma oranlarının) ortaya konarak sektörel analizin derinleştirilmesi amaçlanmaktadır. 8 Dünya ticaretine ilişkin en kapsamlı bilgiler Birleşmiş Milletler e ait Comtrade veri tabanında yer almaktadır. Comtrade veri tabanındaki sektörel veriler ise HS, BEC ve SITC sınıflandırmalarına göre yayınlanmaktadır. Bu çerçevede sektörel düzeydeki analiz SITC Rev.3 ve 3 lü sektör ayrımına dayandırılmıştır. 51

SITC Tablo 36: SITC Rev.3, 3 lü Digite Göre Gıda ve İçecek Sektör Sınıflandırması Tanım 011 Sığır eti-taze/soğutulmuş/dondurulmuş 012 Hayvanların (sığır hariç) eti-taze/soğutulmuş/dondurulmuş 016 Et ve yenilen sakatat-tuzlu/salamura/kurutulmuş-sakatat un ve ezmeleri 017 Başka yerde sınıflandırılmamış hazırlanmış et ve et ürünleri 022 Süt ve krema 023 Tereyağı, süt esaslı katı-sıvı yağlar 024 Peynir ve lor 025 Yumurta ve yumurta albüminleri 034 Balıklar-canlı, taze/soğutulmuş/dondurulmuş 035 Balıklar (kuru/tuzlu/salamura/tütsülü) insan yemesi için balık unu/ezmesi/peti 036 Kabuklu hayvanlar, yumuşakçalar 037 Balıklar, kabuklu hayvanlar ve yumuşakçaların konserveleri 041 Buğday ve mahlût 042 Pirinç 043 Arpa 044 Mısır 045 Buğday, pirinç, arpa ve mısır dışı tahıllar 046 Buğday ve mahlut unu, bulgur, irmik ve pelet 047 Diğer hububat un, bulgur, irmik ve pelet. 048 Ekmekçilik ve pastacılık ürünleri, makarna 054 Buharda veya suda kaynatılmış, pişirilmiş, meyve ve başka sebzeler 056 Kurutulmuş sebzeler, sebze ve meyvelerin unu, ezmesi, tozları 057 Taze/kuru meyve ve kabuklu yemişler, bunların karışımları 058 Sebze ve meyveden hazırlanmış konserveler 059 Meyve suları (üzüm şırası dahil) sebze suları 061 Şeker, bal ve şeker melası 062 Şeker mamulleri 071 Kahve 072 Kakao 073 Çikolata ve kakao içeren diğer maddeler 074 Çay ve Paraguay çayı 075 Biber ve diğer baharatlar 081 Hayvan gıdası olarak kullanılan maddeler 091 Margarin 098 Başka yerde sınıflandırılmamış gıda müstahzarları 111 Alkolsüz içecekler 112 Alkollü içecekler 011:Sığır Eti-Taze/Soğutulmuş/Dondurulmuş Gıda Ürünlerinde Dünya Dış Ticareti ve Dış Ticarette Öne Çıkan Ülkelerin İhracat ve İthalat Değerleri ve Ülke Yoğunlaşma Oranları Sığır eti-taze/soğutulmuş/dondurulmuş gıda sektöründe dünya ihracat, ithalat değerlerini gösteren Tablo 37 incelendiğinde, sektörde 2000 yılında 14.3 milyar dolar olan ihracat değerinin 2011 yılında 38.7 milyar dolara yükseldiği görülmektedir. 52

Tablo 37: Sığır Eti-Taze/Soğutulmuş/Dondurulmuş Gıda Sektöründe Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) İhracat İthalat 2000 14.3 14.4 2005 21.5 20.6 2006 24.2 23.2 2007 26.6 26.2 2008 32.6 31.1 2009 28.9 28.2 2010 32.5 30.3 2011 38.7 35.4 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu. Sektörde dünya toplam ihracat ve İthalat değerleri ile birlikte, en büyük ithalatçı ve ihracatçı ülkelere ilişkin ihracat ve ithal paylarını ve ülke yoğunlaşma oranlarını gösteren Tablo 38 incelendiğinde, söz konusu sektörde dünyada 2011 yılında 38,660 milyon dolar ihracata karşılık 35,406 milyon dolar ithalatın yapıldığı görülmektedir. Sektörde ABD, Avusturalya ve Brezilya en büyük ihracatçı ülkeler olarak öne çıkarken, 15 ülkenin toplam dünya ihracat payının %84.8 gibi yüksek bir oranda gerçekleştiği görülmektedir. Başka bir ifadeyle, sektörde yoğunlaşma oranı yüksek oranda tespit edilmiştir. İthalat parametresi açısından öne çıkan ülkeler incelendiğinde, 2011 yılında sektörde 35,406 milyon dolar ithalat yapılırken, bunun %70.2 sinin 15 ülke tarafından gerçekleştirildiği, dünya ithalat payı en yüksek ülkelerin başında İtalya, ABD ve Japonya gibi ülkelerin geldiği izlenmektedir. İthalatta yoğunlaşma oranının ihracata göre düşük kaldığını belirtmek gerekir. Tablo 38: Sığır Eti-Taze/Soğutulmuş/Dondurulmuş Gıda Ürünlerinde En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011) (Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 38,660 100.0 - Dünya 35,406 100.0 - ABD 4,571 11.8 11.8 İtalya 2,945 8.3 8.3 Avusturalya 4,372 11.3 23.1 ABD 2,927 8.3 16.6 Brezilya 4,169 10.8 33.9 Japonya 2,644 7.5 24.0 Hollanda 3,071 7.9 41.8 Rusya 2,424 6.8 30.9 Hindistan 2,593 6.7 48.5 Almanya 2,351 6.6 37.5 Almanya 2,238 5.8 54.3 Hollanda 1,948 5.5 43.0 İrlanda 2,115 5.5 59.8 Fransa 1,735 4.9 47.9 Yeni Zelanda 1,622 4.2 64.0 Güney Kore 1,522 4.3 52.2 Fransa 1,580 4.1 68.1 İngiltere 1,370 3.9 56.1 Uruguay 1,414 3.7 71.7 Kanada 1,006 2.8 58.9 Kanada 1,203 3.1 74.9 Meksika 933 2.6 61.6 Arjantin 1,154 3.0 77.8 Şili 825 2.3 63.9 Polonya 1,115 2.9 80.7 İspanya 801 2.3 66.2 Belçika 854 2.2 82.9 İran 772 2.2 68.3 Paraguay 723 1.9 84.8 Danimarka 663 1.9 70.2 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu. 53

012:Hayvanların (Sığır Hariç) eti-taze/soğutulmuş/dondurulmuş Gıda Ürünlerinde Dünya Dış Ticareti ve Dış Ticarette Öne Çıkan Ülkelerin İhracat, İthalat Değerleri ve Ülke Yoğunlaşma Oranları Sektörde 2000 yılında 23 milyar dolar ihracatın üç kattan fazla artarak 2011 yılında 71 milyar dolara ulaştığı görülmektedir. Tablo 39: Hayvanların (Sığır Hariç) eti-taze/soğutulmuş/dondurulmuş Gıda Sektöründe Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) İhracat İthalat 2000 23.0 23.6 2005 39.3 38.8 2006 40.0 39.8 2007 47.3 46.4 2008 59.8 58.2 2009 54.0 53.0 2010 58.8 56.9 2011 70.9 68.3 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu. Sektörde 2011 yılı itibariyle dünya ihracat değeri 71 milyar dolar düzeyinde gerçekleşirken, dünya ithalat değeri 68 milyar dolar olarak tespit edilmiştir. Sektörde en büyük ihracatçı ülkelerin başında ABD, Avusturalya, Brezilya, Hollanda, Hindistan gibi ülkeler gelirken, 15 ülkenin toplam dünya ihracat payı %86.3 oranında gerçekleşerek, görece yüksek bir yoğunlaşma oranı tespit edilmiştir. Ülkelerin dünya ihracat payları ve ihracat değerleri incelendiğinde ise ABD nin %14.2 ihracat payı ve 10,402 milyon dolar ihracat değeri ile ilk sırada yer aldığı, bu ülkeyi %12.5 dünya ihracat payı ve 8,891 milyon ihracat değeri ile Avusturalya nın izlediği görülmektedir. Sektörde diğer önemli iki ülke olarak Brezilya ve Hollanda dikkat çekmektedir. Sektörde 2011 yılı itibariyle 68,334 milyon dolar dünya ithalatı yapılırken, bunun %11.1 nin (7,594 milyon dolar) tek başına Japonya tarafından gerçekleştirildiği görülmektedir. Japonya dan sonra diğer önemli ithalatçı ülke Almanya dır. Almanya nın 2011 yılında 4,772 milyon dolar ithalat yaptığı ve bu ithalat değeri ile dünya payının %7 gibi yüksek sayılabilecek bir oranda bulunduğu tespit edilmiştir. Sektörde en büyük ithalatçı ilk 15 ülkenin toplam dünya ithalat payı %68.9 oranında gerçekleşirken, ithalattaki yoğunlaşma oranının ihracattaki yoğunlaşma oranının altında kaldığı görülmektedir. 54

Tablo 40: Hayvanların (Sığır Hariç) Eti-taze/Soğutulmuş/Dondurulmuş Gıda Ürünlerinde En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011) (Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 70,925 100.0 - Dünya 68,334 100 - ABD 10,402 14.7 14.7 Japonya 7,594 11.1 11.1 Avusturalya 8,891 12.5 27.2 Almanya 4,772 7.0 18.1 Brezilya 6,963 9.8 37.1 Hong Kong 4,400 6.4 24.5 Hollanda 5,804 8.2 45.2 İngiltere 3,629 5.3 29.8 Hindistan 4,179 5.9 51.1 Fransa 3,550 5.2 35.0 Almanya 3,666 5.2 56.3 Çin 3,299 4.8 39.9 İrlanda 3,371 4.8 61.1 Rusya 3,298 4.8 44.7 Yeni Zelanda 3,231 4.6 65.6 İtalya 3,191 4.7 49.4 Fransa 3,132 4.4 70.0 ABD 2,355 3.4 52.8 Uruguay 2,731 3.9 73.9 Meksika 2,148 3.1 55.9 Kanada 2,249 3.2 77.0 Hollanda 2,096 3.1 59.0 Arjantin 2,244 3.2 80.2 S. Arabistan 1,972 2.9 61.9 Polonya 1,600 2.3 82.5 G. Kore 1,905 2.8 64.7 Belçika 1,511 2.1 84.6 Polonya 1,626 2.4 67.1 Paraguay 1,185 1.7 86.3 Belçika 1,286 1.9 68.9 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu. 016: Et ve yenilen Sakatat-Tuzlu/Salamura/Kurutulmuş-Sakatat un ve Ezmeleri Sektöründe Dünya Dış Ticareti ve Dış Ticarette Öne Çıkan Ülkelerin İhracat, İthalat Değerleri ve Ülke Yoğunlaşma Oranları Sektörde 2000 yılında 1.7 milyar dolar olan dünya ihracatı 2011 yılında 5 milyar dolara yükselirken aynı dönemde ithalat değeri 1.8 milyar dolardan 4,4 milyar dolara çıkmıştır. Bu bulgular söz konusu sektörün dünya gıda ticareti içerisindeki payının düşük olduğunu ortaya koymaktadır. Tablo 41: Et ve yenilen Sakatat-Tuzlu/Salamura/Kurutulmuş-Sakatat un ve Ezmeleri Sektöründe Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) İhracat İthalat 2000 1.7 1.8 2005 2.6 2.5 2006 3.0 2.8 2007 3.9 3.7 2008 4.6 4.1 2009 4.1 4.0 2010 4.2 3.9 2011 5.0 4.4 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu. Sektörde 2011 yılı itibariyle 879 milyon ihracat değeri ve %17.8 ihracat payı ile en büyük ihracatçı ülkelerin başında İtalya gelirken, bu ülkeyi %15.2 dünya ihracat payı ve 751 55

milyon ihracat değeri ile Hollanda nın izlediği görülmektedir. Sektörde bu iki ülke yanında diğer önemli bir aktör de Brezilya dır. Brezilya nın 2011 yılında dünya ihracat payı %13.3 oranında tespit edilirken, ihracat değeri 659 milyon dolar olarak tespit edilmiştir. Sektörün dünya ticareti içerisindeki marjinal sayılabilecek önemine karşın ülke yoğunlaşma oranının son derece yüksek gerçekleştiği görülmektedir. Buna göre 15 ülkenin sektördeki dünya ihracat payı toplamı %95.2 gibi yüksek bir oranda tespit edilmiştir. Sektörde ihracatta olduğu gibi ithalatta da İtalya nın diğer ülkelerden belirgin ölçüde ayrıştığı, 4,372 milyon dolar olan dünya toplam ithalatının %28.9 nun (1,264 milyon dolarının) tek başına İtalya tarafından ithal edildiği görülmektedir. İtalya dan sonra diğer önemli ithalatçı ülkelerin başında ABD, Japonya ve Rusya gelmektedir. Sektörde ithalat yoğunlaşma oranının ihracat yoğunlaşma oranına göre düşük kaldığı, 15 ülkenin dünya ithalat payı toplamının (yoğunlaşma oranının) %86 oranında gerçekleştiği görülmektedir. Tablo 42: Et ve yenilen Sakatat-Tuzlu/Salamura/Kurutulmuş-Sakatat un ve Ezmeleri Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011) (Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 4,950 100.0 - Dünya 4,372 100.0 - İtalya 879 17.8 17.8 İtalya 1,264 28.9 28.9 Hollanda 751 15.2 33.0 ABD 489 11.2 40.1 Brezilya 659 13.3 46.3 Japonya 462 10.6 50.7 Almanya 473 9.5 55.8 Rusya 458 10.5 61.1 Danimarka 398 8.0 63.9 Almanya 179 4.1 65.2 İspanya 372 7.5 71.4 Hollanda 176 4.0 69.2 ABD 347 7.0 78.4 Fransa 142 3.2 72.5 Belçika 155 3.1 81.5 G. Kore 129 3.0 75.4 Kanada 134 2.7 84.2 İngiltere 88 2.0 77.5 İngiltere 124 2.5 86.7 Kanada 90 2.1 79.5 Polonya 114 2.3 89.0 Meksika 64 1.5 81.0 Fransa 114 2.3 91.3 Şili 61 1.4 82.4 İsviçre 72 1.4 92.8 İspanya 54 1.2 83.6 Şili 69 1.4 94.1 İran 54 1.2 84.8 Avusturya 53 1.1 95.2 Danimarka 50 1.1 86.0 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu. 56

017: Başka Yerde Sınıflandırılmamış Hazırlanmış Et ve Et Ürünleri Sektörde 2000 yılında 5.5 milyar dolar olan dünya ihracatı 2011 yılında 19.2 milyar dolara yükselirken, ithalat ise 5.5 milyar dolardan 18.9 milyar dolara yükselmiştir. Tablo 43: Başka Yerde Sınıflandırılmamış Hazırlanmış Et ve Et Ürünler Sektöründe Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) İhracat İthalat 2000 5.5 5.5 2005 10.7 10.3 2006 11.7 11.4 2007 13.9 13.4 2008 16.8 15.8 2009 15.6 15.1 2010 16.3 15.5 2011 19.2 18.9 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Sektörde en önemli ihracatçı ülkelerin başında Almanya, Tayland, Çin, Brezilya ve ABD gelmektedir. Sektörde 2011 yılı itibariyle dünya toplam ihracat değeri 19,202 milyon dolar olarak tespit edilirken, bunun 2,412 milyar dolarlık kısmının (%12.6 sının) sadece Almanya tarafından gerçekleştirildiği saptanmaktadır. Sektörde diğer önemli ihracatçı bir ülke de Tayland olarak göze çarpmaktadır. Tayland söz konusu sektörde 2011 yılında %11.4 ihracat payına sahip iken, 2,190 milyon dolar ihracat yapmıştır. Sektörde en önemli 15 ihracatçı ülkenin toplam dünya ihracat payı %84.6 oranında tespit edilirken, ilk beş ülkenin toplam ihracat değeri %49.5 gibi yüksek bir oranda gerçekleşmiştir. Sektörde en önemli ithalatçı ülkelerin başında Japonya ve İngiltere gelmektedir. Japonya sektörde 2011 yılında yapılan toplam dünya ithalatı değeri olan 18,870 milyon dolarlık ithalatın %16.6 sını (3,134 milyon dolar) tek başına yaparak dünya ithalat sıralamasının başında yer almıştır. Sektörde diğer temel ithalatçı bir ülke de İngiltere dir. İngiltere 2011 yılında 2,897 milyon dolar ithalat değeri ve %15.4 dünya ithalat payı ile sektörel ithalat sıralamasında ikinci sırada yer almıştır. Sektörde ithalat yoğunlaşma oranları incelendiğinde ilk 15 ülkenin dünya ithalat payın toplamının %77.7 oranında gerçekleştiği, söz konusu oranın ihracata göre düşük kaldığı izlenmektedir. 57

Tablo 44: Başka Yerde Sınıflandırılmamış Hazırlanmış Et ve Et Ürünler Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011) (Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 19,202 100.0 - Dünya 18,870 100.0 - Almanya 2,412 12.6 12.6 Japonya 3,134 16.6 16.6 Tayland 2,190 11.4 24.0 İngiltere 2,897 15.4 32.0 Çin 1,878 9.8 33.8 Almanya 1,719 9.1 41.1 Brezilya 1,676 8.7 42.5 Hollanda 1,134 6.0 47.1 ABD 1,343 7.0 49.5 Hong Kong 888 4.7 51.8 Hollanda 944 4.9 54.4 Fransa 772 4.1 55.9 Belçika 913 4.8 59.2 Belçika 665 3.5 59.4 Fransa 816 4.2 63.4 Kanada 662 3.5 62.9 İtalya 760 4.0 67.4 ABD 627 3.3 66.2 Danimarka 716 3.7 71.1 Danimarka 399 2.1 68.3 İrlanda 653 3.4 74.5 İspanya 389 2.1 70.4 Polonya 602 3.1 77.7 İrlanda 372 2.0 72.4 İspanya 530 2.8 80.4 İsveç 358 1.9 74.3 Avusturya 444 2.3 82.7 İtalya 357 1.9 76.2 İngiltere 355 1.8 84.6 Avusturya 285 1.5 77.7 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 022:Süt ve Krema Sektörde 2000 yılında 14.1 milyar dolar olan dünya ihracat değeri 2011 yılında 41.9 milyar dolara yükselirken, aynı dönemde dünya ithalat değeri ise 14.2 milyar dolardan 42.4 milyara çıkmıştır. Tablo 45: Süt ve Krema Sektöründe Dünya İhracat ver İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) İhracat İthalat 2000 14.1 14.2 2005 22.3 22.0 2006 23.8 23.0 2007 32.1 32.0 2008 36.5 35.5 2009 27.0 28.1 2010 34.0 33.5 2011 41.9 42.4 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Süt ve krema sektörü dış ticaretinde öne çıkan ülkeler ve yoğunlaşma oranları incelendiğinde, dünya ihracatı içerisinde en büyük paya sahip ülkelerin başında Yeni Zelanda, Almanya, Fransa ve Hollanda nın geldiği, Yeni Zelanda nın dünya ihracat payının %15.3 gibi yüksek bir oranda gerçekleştiği görülmektedir. Yeni Zelanda dan sonra dünya ihracat payı yüksek diğer bir ülke %13 dünya ihracat payı ve 5,457 milyon dolar ihracat değeri ile Almanya gelmektedir. İhracatta 15 ülkenin toplam dünya ihracat payı %77 58

oranında tespit edilirken, ihracat yoğunlaşmasının esas olarak altı ülkenin ihracatından kaynaklandığı görülmektedir. Sektörel ithalatta herhangi bir ülkenin belirgin bir ağırlığı gözlenmezken, Dünya ithalat sıralamasında ilk üç sırada İtalya, Hollanda ve Almanya nın yer aldığı görülmektedir. Ülkelerin ithalat paylarının görece dengeli dağılması sonucunda dünya ithalatında öne çıkan ilk 15 ülkenin toplam dünya ithalat payı %57 gibi görece düşük oranda gerçekleşmiştir. Tablo 46: Süt ve Krema Sektörü Dış Ticaretinde En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011) (Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 41,876 100.0 - Dünya 42408 100.0 - Y. Zelanda 6,392 15.3 15.3 İtalya 2,648 6.2 6.2 Almanya 5,457 13.0 28.3 Hollanda 2,580 6.1 12.3 Fransa 3,963 9.5 37.8 Almanya 2,575 6.1 18.4 Hollanda 3,365 8.0 45.8 Çin 2,330 5.4 23.8 Belçika 2,609 6.2 52.1 Belçika 1,876 4.4 28.3 ABD 2560 6.1 58.2 Fransa 1,747 4.1 32.4 Avusturalya 1,130 2.7 60.9 Nijerya 1,680 4.0 36.4 Arjantin 1,080 2.6 63.4 İngiltere 1,372 3.2 39.6 İngiltere 1,064 2.5 66.0 Cezayir 1,368 3.2 42.8 Polonya 1,037 2.5 68.5 İspanya 1,264 3.0 45.8 Danimarka 893 2.1 70.6 Meksika 1,122 2.6 48.4 İrlanda 803 1.9 72.5 Endonezya 986 2.3 50.8 Belçika 781 1.9 74.4 S. Arabistan 973 2.3 53.0 Avusturya 767 1.8 76.2 Hong Kong 870 2.1 55.1 İspanya 733 1.8 77.9 Singapur 814 1.9 57.0 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 023: Tereyağı, Süt Esaslı Katı-Sıvı Yağlar Sektöre 2000 yılında 2.7 milyar dolar olan ihracat değeri 2011 yılında 8.1 milyar dolara yükselirken, ithalat değeri 2.8 milyar dolardan 7.9 milyar dolara çıkmıştır. Tablo 47: Tereyağı, Süt Esaslı Katı-Sıvı Yağlar Sektöründe Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) İhracat İthalat 2000 2.7 2.8 2005 4.0 4.4 2006 4.0 4.5 2007 5.3 5.4 2008 6.1 5.0 2009 6.7 4.7 2010 6.8 6.4 2011 8.1 7.9 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 59

Sektörde öne çıkan ülkelere ilişkin ihracat, ithalat ve dünya paylarını gösteren Tablo 48 incelendiğinde, ihracatta Yeni Zelanda nın diğer ülkelerden önemli ölçüde ayrıştığı, söz konusu ülkenin 1,968 milyon ihracat değeri ve %23.9 ihracat payı ile ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Yeni Zelanda ile birlikte öne çıkan diğer bir ülke de Hollanda dır. Hollanda %13.5 ihracat payı ve 1,108 milyon ihracat değeri ile ikinci sırada yer alırken, bu iki ülkeyi İrlanda, Belçika ve Almanya nın izlediği saptanmaktadır. Sektörde yoğunlaşma oranının (15 ülkenin toplam ihracat payının) %91.3 oranında gerçekleştiği görülmektedir. İthalat açısından söz konusu sektörde dünya ticaretinde öne çıkan ülkeler ve ithalat payları incelendiğinde, ilk üç sırada Fransa, Almanya ve Belçika nın yer aldığı görülmektedir. 2011 yılı değerlerine göre Fransa 838 milyon dolar ithalat değeri ve %10.7 ithalat payı ile ilk sırada yer alırken, Almanya 742 milyon dolar ithalat değeri ve %9.4 ithalat payı ile ikinci sırada yer almıştır. Dünya ithalat sıralamasında üçüncü sırada yer alan Belçika nın dünya ithalat değeri 686 milyon dolar olarak gerçekleşirken, dünya ithalat payı %8.7 oranında gerçekleşmiştir. Sektörde ithalat yoğunlaşma oranının ihracata göre önemli ölçüde düşük kaldığı, 15 ülkenin toplam dünya ithalat payının %66.5 oranında gerçekleştiği görülmektedir. Tablo 48: Tereyağı, Süt Esaslı Katı-Sıvı Yağlar Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011) (Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 8,218 100.0 - Dünya 7,863 100.0 - Yeni Zelanda 1,960 23.9 23.9 Fransa 838 10.7 10.7 Hollanda 1,108 13.5 37.4 Almanya 742 9.4 20.1 İrlanda 808 9.8 47.2 Belçika 686 8.7 28.9 Belçika 689 8.4 55.6 İngiltere 510 6.5 35.3 Almanya 614 7.5 63.1 İtalya 350 4.4 39.7 Fransa 467 5.7 68.8 Hollanda 336 4.3 44.0 Danimarka 324 3.9 72.7 Rusya 332 4.1 48.1 Belarus 289 3.5 76.2 İran 251 3.2 51.3 AB 261 3.2 79.4 S. Arabistan 221 2.8 54.1 İngiltere 209 2.5 81.9 Çin 184 2.3 56.5 Avusturalya 189 2.3 84.2 Danimarka 183 2.3 58.8 Polonya 187 2.3 86.5 Mısır 179 2.3 61.0 Finlandiya 138 1.7 88.2 Meksika 164 2.1 63.2 İspanya 126 1.5 89.7 Singapur 134 0.7 64.9 Arjantin 126 1.5 91.2 Vietnam 125 0.6 66.5 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 60

024: Peynir ve Lor Dünya peynir ve lor dış ticaretini gösteren Tablo 49 incelendiğinde, 2000 yılında 9.9 milyar dolar olan dünya ihracatının 2011 yılında 29.7 milyar dolara, dünya ithalatının ise 9.6 milyar dolardan 28.2 milyar dolara yükseldiği görülmektedir. Tablo 49: Peynir ve Lor Sektöründe Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) İhracat İthalat 2000 9.9 9.6 2005 17.2 16.4 2006 18.5 17.8 2007 22.2 21.3 2008 27.1 25.6 2009 23.0 22.3 2010 25.5 24.3 2011 29.7 28.2 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Sektörde dünya ihracat ve ithalatında öne çıkan ülkelere ilişkin sektörel bulgular incelendiğinde, Almanya, Hollanda ve Fransa nın dünya ihracatında öne çıkan ülkeler olduğu, bu üç ülkenin dünya ihracatında toplam %42.5 gibi yüksek bir ihracat payına sahip oldukları görülmektedir. Sektörde ihracat yoğunlaşma oranının (15 ülkenin toplam ihracat payının) %81.9 oranında gerçekleşerek yüksek bir yoğunlaşma oranına işaret etmektedir. 2011 bulgularına göre sektörde en önemli ithalatçı ülkenin Almanya olduğu, bu ülkenin %14.8 dünya ithalat payına ve 4,183 milyon dolar ithalat değerine sahip olduğu görülmektedir. Almanya dan sonra dünya ithalatında öne çıkan diğer iki ülke de İtalya ve İngiltere dir. İtalya %8.3 ithalat payı ve 2,343 milyon ithalat değeri ile ikinci sırada yer alırken bu ülkeyi %7.1 ithalat payı ve 2,008 milyon dolar ithalat değeri ile İngiltere nin izlediği anlaşılmaktadır. Sektörde ithalat yoğunlaşma oranının ihracat yoğunlaşma oranına göre önemli ölçüde düşük kaldığı, 2011 yılı itibariyle ilk 15 ülkenin dünya ithalat payının %72.0 oranında gerçekleştiği görülmektedir. 61

Tablo 50: Peynir ve Lor Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011) (Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 29,693 100.0 - Dünya 28,196 100.0 - Almanya 4,735 15.9 15.9 Almanya 4,183 14.8 14.8 Hollanda 3,985 13.4 29.3 İtalya 2,340 8.3 23.1 Fransa 3,914 13.0 42.5 İngiltere 2,008 7.1 30.3 İtalya 2,657 8.9 51.5 Fransa 1,598 5.7 35.9 Danimarka 1,460 4.9 56.4 Belçika 1,472 5.2 41.1 Yeni Zelanda 1,078 3.6 60.0 Rusya 1,462 5.2 46.3 ABD 966 3.3 63.3 İspanya 1,231 4.4 50.7 Belçika 926 3.1 66.4 Hollanda 1,154 4.1 54.8 İrlanda 850 2.9 69.2 ABD 1,118 4.0 58.8 Avusturalya 704 2.4 71.6 Japonya 1,112 3.9 62.7 Polonya 671 2.3 73.9 S. Arabistan 598 2.1 64.8 İngiltere 644 2.2 76.0 İsveç 567 2.0 66.8 İsviçre 593 2.0 78.0 Yunanistan 566 2.0 68.8 Avusturya 581 2.0 80.0 Avusturya 488 1.7 70.6 Belerus 557 1.9 81.9 İsviçre 407 1.4 72.0 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 025: Yumurta ve Yumurta Albüminleri Sektörde dünya dış ticaretinin görece önemsiz olduğu, 2011 bulgularına göre 4.9 milyar dolar dünya ihracatına karşılık 4.4 milyar dolarlık ithalatın yapıldığı görülmektedir. Tablo 51: Yumurta ve Yumurta Albüminleri Sektöründe Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) İhracat İthalat 2000 1.4 1.4 2005 2.2 2.4 2006 2.4 2.5 2007 3.2 3.1 2008 4.0 3.8 2009 4.5 4.0 2010 4.5 4.1 2011 4.9 4.4 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Sektörde en önemli ihracatçı ülkenin Hollanda olduğu, bu ülkenin 1,204 milyon dolar ihracat değeri ve %24.7 ihracat payı ile ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Almanya dan sonra öne çıkan diğer ülkelerin başında ABD gelmektedir. ABD 414 milyon dolar sektörel ihracat değeri ve %8.5 ihracat payı ile önemi bir ülke konumundadır. Türkiye 284 milyon dolar ihracat değeri ve %5.8 ihracat payı ile en önemli ihracatçı ülkeler arasında yer almaktadır. Sektörde ihracat yoğunlaşma oranının %82.1 oranında gerçekleşirken, ilk üç ülkenin dünya ihracat payının %40 oranında gerçekleştiği görülmektedir. Sektörel 62

ithalatta başat ülkenin Almanya olduğu, bu ülkenin dünya ithalatında 880 milyon dolar ithalat değerine ve %20.1 dünya ithalat payına sahip olduğu görülmektedir. Sektörde dünya ithalatında öne çıkan diğer bir ülke de Hollanda dır. 2011 değerlerine göre, Hollanda %8.4 dünya ithalat payı ve 369 milyon dolar ithalat değeri ile dünya ithalatında 2.sırada bulunmaktadır. İthalatta yoğunlaşma oranının ihraca göre düşük kaldığı, 15 ülkenin dünya ithalat payının %67.1 oranında gerçekleştiği görülmektedir. Tablo 52: Yumurta ve Yumurta Albüminleri Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011) (Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 4,881 100.0 - Dünya 4,386 100.0 - Hollanda 1,204 24.7 24.7 Almanya 880 20.1 20.1 ABD 414 8.5 33.2 Hollanda 369 8.4 20.5 Almanya 334 6.8 40.0 İngiltere 208 4.7 33.3 Türkiye 284 5.8 45.8 Japonya 176 4.0 37.3 Fransa 270 5.5 51.4 Fransa 170 3.9 41.1 Polonya 243 5.0 56.4 Çin 163 3.7 44.9 İspanya 202 4.1 60.5 Belçika 154 3.5 48.4 Çin 175 3.6 64.1 Rusya 145 3.3 51.0 Suriye 166 3.4 67.5 Singapur 127 2.9 54.6 Belçika 165 3.4 70.9 Irak 112 2.6 57.1 İtalya 128 2.6 73.5 İsviçre 95 2.2 59.3 Malezya 127 2.6 76.1 BAE 91 2.1 61.4 Brezilya 110 2.3 78.3 Avusturya 88 2.0 63.4 Ukrayna 94 1.9 80.3 İspanya 87 2.0 65.3 S.Arabistan 92 1.9 82.1 İran 77 1.8 67.1 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 034:Balıklar-Canlı, Taze/Soğutulmuş/Dondurulmuş Sektörde 2000 yılında 21.1 milyar dolar ihracata karşılık 25.1 milyar dolar ithalatın yapıldığı görülmektedir. 2011 yılına gelindiğinde sektörel ihracat değeri 58.8 milyar dolara yükselirken, ithalat değeri 62.4 milyar dolar olarak tespit edilmiştir. Tablo 53: Canlı Balıklar, Taze, Soğutulmuş ve Dondurulmuş Ürünlerde Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 21.1 25.1 2005 33.9 38.1 2006 37.0 42.4 2007 40.2 47.1 2008 43.9 51.0 2009 43.4 48.0 2010 50.0 53.0 2011 58.8 62.4 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 63

Sektörde en önemli ihracatçı ülkelerin başında Norveç ve Çin in geldiği görülmektedir. Bu iki ülkenin dünya ihracat payının %25.8 gibi yüksek bir oranda gerçekleştiği görülmektedir. Sektörde Norveç ve Çin ile birlikte öne çıkan diğer ülkelerin başında ABD ve Şili nin geldiği görülmektedir. ABD nin 2011 yılında 3,580 milyon dolar olan ihracatına karşılık, dünya ihracat payının %6.1 oranında gerçekleştiği görülmektedir. Şili %5.4 dünya ihracat payı ve 3,192 milyon dolar ihracat değeri ile diğer önemli bir ülke olarak göze çarpmaktadır. Sektörde ihracat yoğunlaşma oranının % 67 ile görece düşük gerçekleştiği saptanmaktadır. Sektörde dünya ithalat payına sahip ülkelerin başında Japonya ve ABD gelmektedir. Bu iki ülkenin dünya ithalat payı toplamının %24.2 gibi yüksek bir oranda gerçekleştiği görülmektedir. Sektörde ithalat yoğunlaşma oranının ihracat yoğunlaşma oranına göre yüksek gerçekleştiği, 15 ülkenin dünya ithalat payı toplamının %71.5 oranında gerçekleştiği görülmektedir. Tablo 54: Canlı Balıklar, Taze, Soğutulmuş ve Dondurulmuş Ürünlerde En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 58,803 100.0 - Dünya 62,428 100.0 - Norveç 7,977 13.6 13.6 Japonya 8,597 13.8 13.8 Çin 7,173 12.2 25.8 ABD 6,501 10.4 24.2 ABD 3,580 6.1 31.9 Çin 4,003 6.4 30.6 Şili 3,192 5.4 37.3 Fransa 3,092 5.0 35.6 Vietnam 2,324 4.0 41.3 İspanya 2,865 4.6 40.2 İsveç 2,240 3.8 45.1 Almanya 2,839 4.5 44.7 Rusya 2,033 3.5 48.6 İsveç 2,691 4.3 49.0 Hollanda 1,992 3.4 51.9 Tayland 2,277 3.6 52.7 İspanya 1,964 3.3 55.2 G. Kore 2,182 3.5 56.2 Danimarka 1,495 2.5 57.7 İtalya 2,182 3.5 59.0 İzlanda 1,450 2.4 60.1 İngiltere 1,950 3.1 62.8 İngiltere 1,383 2.4 62.5 Rusya 1,897 3.0 65.8 Kanada 1,298 2.2 64.7 Nijerya 1,789 2.9 68.7 G. Kore 1,268 2.2 66.9 Hollanda 1,731 2.8 71.5 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 035:Balıklar (kuru/tuzlu/salamura/tütsülü) İnsan Yemesi için Balık Unu/ezmesi/Peleti Sektörde ihracat ve ithalat değerlerini gösteren Tablo 55 incelendiğinde, 2011 yılında sektörde gerçekleşen 5.6 milyar dolar ihracata karşılık 5.8 milyar dolar ithalatın yapıldığı görülmektedir. 64

Tablo 55: Balıklar (Kuru, Tuzlu, Salamura, Tütsülü), Balık Unu, Ezmesi ve Paleti Sektöründe Dünya İhracatı ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) İhracat İthalat 2000 2.7 2.8 2005 3.7 3.7 2006 4.0 3.9 2007 4.5 4.0 2008 4.8 4.9 2009 4.3 4.6 2010 4.8 5.1 2011 5.6 5.0 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Sektör ihracatında öne çıkan ülkelerin başında Norveç ve Polonya nın geldiği, bu iki ülkenin dünya ihracat payı toplamının %29.4, ihracat toplamlarının ise 1,648 milyon dolar gibi yüksek bir oranda gerçekleştiği görülmektedir. Sektörde ihracat yoğunlaşma oranının (ilk 15 ülkenin dünya ihracat payının) %77.8 oranında gerçekleştiği, ilk üç ülkenin dünya ihracat payının %36.4 oranında gerçekleştiği izlenmektedir. İthalatta öne çıkan ülkelerin ithalat değerleri ve ithalat payları incelendiğinde Almanya nın diğer ülkelerden farklılaştığı, bu ülkenin dünya ithalatında %14.5 paya sahip olduğu görülmektedir. Sektörel ithalat değerlerine göre öne çıkan diğer ülkelerin başında Hong Kong, İtalya ve Portekiz ve İsveç in geldiği görülmektedir. İthalat yoğunlaşma oranlarını gösteren son sütun değerleri incelendiğinde, sektörde ithalatta yoğunlaşma oranlarının ihracat yoğunlaşma oranlarına yakın gerçekleştiği görülmektedir. Tablo 56: Balıklar (Kuru, Tuzlu, Salamura, Tütsülü), Balık Unu, Ezmesi ve Paleti Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011) (Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 5,617 100.0 - Dünya 5,797 100.0 - Norveç 1,054 18.8 18.8 Almanya 839 14.5 14.5 Polonya 594 10.6 29.4 Hong Kong 570 9.8 24.3 Çin 394 7.0 36.4 İtalya 454 7.8 32.1 İsveç 392 7.0 43.4 Portekiz 448 7.7 39.8 İzlanda 349 6.2 49.6 İsveç 399 6.9 46.7 Danimarka 318 5.7 55.2 Brezilya 324 5.6 52.3 Almanya 312 5.6 60.8 İspanya 298 5.1 57.4 Hong Kong 142 2.5 63.3 Japonya 270 4.7 62.1 Litvanya 142 2.5 65.9 ABD 267 4.6 66.7 Kanada 140 2.5 68.3 Fransa 217 3.7 70.4 İngiltere 113 2.0 70.4 Hollanda 180 3.1 73.5 Şili 111 2.0 72.3 Nijerya 145 2.5 76.0 Hollanda 105 1.9 74.2 Belçika 115 2.0 78.0 İspanya 104 1.9 76.1 Danimarka 81 1.4 79.4 Vietnam 98 1.7 77.8 Sri Lanka 76 1.3 80.7 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 65

036:Kabuklu Hayvanlar, Yumuşakçalar Sektörde 2000 yılında 17.2 milyar dolar olan ihracat 2011 yılında 31.5 milyar dolara yükselirken, aynı dönemde ithalat değeri 19.2 milyar dolardan 31.3 milyar dolara yükselmiştir. Tablo 57: Kabuklu Hayvanlar ve Yumuşakçalar Sektöründe Dünya İhracatı ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 17.2 19.2 2005 19.4 21.9 2006 20.8 23.5 2007 21.9 24.0 2008 22.5 25.3 2009 22.0 22.7 2010 25.8 26.0 2011 31.5 31.3 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Sektörde dünya dış ticaretinde öne çıkan ülkeleri ve dünya paylarını gösteren Tablo 58 incelendiğinde, 3,419 milyar dolar ihracat ve %10.8 ihracat payı ile Çin in ilk sırada yer aldığı, bu ülkeyi birbirine yakın ihracat değeri ve ihracat payları ile Vietnam, Tayland, Kanada ve Hindistan ın izlediği görülmektedir. İhracatta yoğunlaşma oranın görece düşük gerçekleştiği, dünya ihracatında ilk 15 ülkenin toplam ihracat payının sınırlı kaldığı izlenmektedir. Tablo 58: Kabuklu Hayvanlar ve Yumuşakçalar Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 31,532 100.0 - Dünya 31,310 100.0 - Çin 3,490 10.8 10.8 ABD 6,583 21.0 21.0 Vietnam 2,940 7.3 18.1 Japonya 4,693 15.0 36.0 Tayland 2,267 6.2 25.3 İspanya 3,102 9.9 45.9 Kanada 2,580 7.2 32.4 İtalya 2,161 6.9 52.8 Hindistan 2,245 7.1 39.5 Fransa 1,856 5.9 58.7 ABD 1,426 4.5 44.1 Hong Kong 1,732 5.5 64.3 Endonezya 1,353 4.3 48.4 Çin 1,564 5.0 69.3 Ekvator 1,179 3.7 52.1 G. Kore 1,163 3.7 73.0 İspanya 1,013 3.2 55.3 Belçika 901 2.8 75.8 Hollanda 940 2.5 57.8 Kanada 884 2.8 78.7 Arjantin 730 2.3 60.1 İngiltere 594 1.9 80.6 İngiltere 656 2.1 62.1 Portekiz 511 1.6 82.2 Fas 650 2.1 64.3 Almanya 502 1.6 83.8 Avusturalya 620 2.0 66.3 Hollanda 502 1.6 85.4 Meksika 619 2.0 68.2 Avusturalya 362 1.2 86.6 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 66

Sektörde Dünya ithalatında ABD ve Japonya öne çıkarken, bu iki ülkenin dünya ithalatındaki toplam paylarının %36 gibi yüksek oranda gerçekleştiği görülmektedir. Bu iki ülkenin dünya ithalat paylarına İspanya nın da eklenmesi halinde yoğunlaşma oranı daha da yükselmekte, %45.9 gibi yüksek bir oranda gerçekleşmektedir. Sektörde öne çıkan ilk 15 ülkenin toplam dünya ithalat payları %86.6 oranında gerçekleşerek ihracat yoğunlaşma oranından daha yüksek tespit edilmiştir. 037:Balıklar, Kabuklu Hayvanlar ve Yumuşakçaların Konserveleri Sektörde 2000 yılında 9.4 milyar dolar olan dünya ihracatı 2011 yılına gelindiğinde 25.2 milyar dolara yükselmiştir. Aynı dönemde ithalat değeri ise 9.8 milyar dolardan 22.9 milyar dolara çıkmıştır. Tablo 59: Balıklar, Kabuklu Hayvanlar ve Yumuşakçaların Konserveleri Sektöründe Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) İhracat İthalat 2000 9.4 9.8 2005 14.6 14.2 2006 17.1 15.5 2007 18.8 17.2 2008 21.6 19.8 2009 21.6 18.0 2010 20.5 19.2 2011 25.2 22.9 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Sektörde dünya ihracatında öne çıkan iki ülkenin Çin ve Tayland olduğu görülmektedir. Bu iki ülkenin sektörel dünya ihracat payı toplamı 2011 yılında %43.7 oranında gerçekleşirken, toplam ihracat değeri 11,026 milyon dolar olarak tespit edilmiştir. Sektörde 15 ülkenin dünya ihracat payı Çin ve Taylan ın yüksek ihracat payları nedeniyle görece yüksek gerçekleşmiş, 2011 yılında sektörel yoğunlaşma oranı %77.4 oranında tespit edilmiştir. ABD ve Japonya sektörel ithalatta öne çıkarken, bu iki ülkenin dünya ithalatında %32.1 oranında paya sahip oldukları görülmektedir. ABD ve Japonya nın sektörel ithalat değeri toplamı ise 2011 yılı itibariyle 32.1 milyar dolar gibi yüksek bir oranda tespit edilmiştir. İthalatta yoğunlaşma oranının ihracat yoğunlaşma oranında görece düşük kaldığı, 15 ülkenin dünya ithalat payı toplamının %76.6 oranında gerçekleştiği tespit edilmiştir. 67

Tablo 60: Balıklar, Kabuklu Hayvanlar ve Yumuşakçaların Konserveleri Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 25,237 100.0 - Dünya 22,916 100.0 - Çin 5,984 23.6 23.6 AB 3,956 17.3 17.3 Tayland 5,042 20.0 43.6 Japonya 3,391 14.8 32.1 Vietnam 1,041 4.1 47.8 İngiltere 1,470 6.4 38.5 Ekvator 880 3.5 51.3 İtalya 1,321 5.8 44.3 Almanya 867 3.4 54.7 Fransa 1,316 5.7 50.1 İspanya 829 3.3 58.0 Almanya 1,119 4.9 54.9 Danimarka 786 3.1 61.1 İspanya 873 3.8 58.7 Endonezya 743 2.9 64.1 Hollanda 665 2.9 61.6 Fas 740 2.9 67.0 Avusturalya 602 2.6 64.3 Japonya 680 2.5 69.5 Kanada 562 2.5 66.7 Hollanda 598 2.4 71.9 Danimarka 533 2.3 69.1 ABD 511 2.0 73.9 Hong Kong 478 2.1 71.2 Polonya 447 1.8 75.7 Belçika 476 2.1 73.2 Kanada 436 1.7 77.4 G. Kore 420 1.8 75.1 Şili 340 1.5 78.9 İsveç 352 1.5 76.6 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 041:Buğday Gıda Sektörünün temel girdilerinden buğdaya ilişkin dünya ihracat ve ithalat değerlerini gösteren bulgular incelendiğinde, 2011 yılında 47 milyar dolar buğday ihracatına karşılık 51.3 milyar dolar düzeyinde buğday ithalatı yapıldığı izlenmektedir. Tablo 61: Buğday Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 13.6 15.2 2005 17.7 20.9 2006 20.6 21.4 2007 30.5 33.4 2008 45.0 48.6 2009 32.0 33.6 2010 32.6 34.7 2011 47.0 51.3 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Gıda sektörünün en temel girdilerinden buğday ürününe ilişkin dünya ticaretinde öne çıkan ülkeleri, bu ülkelerin dünya dış ticaret paylarını ve ülke yoğunlaşma oranlarını gösteren Tablo 62 incelendiğinde, dünya ihracatında öne çıkan başlıca ülkelerin ABD, Fransa, Kanada ve Avusturalya olduğu görülmektedir. 2011 bulgularına göre bu dört ülkenin toplam dünya ihracat payı %62.4 gibi son derece yüksek bir oranda gerçekleştiği izlenmektedir. Hiç kuşkusuz dünya buğday ihracatında ABD lider ülke konumunda bulunmakta, bu ülkenin 2011 yılında buğday ihracatı 11,135 milyon dolar gibi (dünya 68

ihracatının %23.7 si)oldukça yüksek bir değere ulaştığı izlenmektedir. Dünya Buğday ihracatında ABD den sonra öne çıkan diğer bir ülke de Fransa dır. Fransa %14.4 dünya ihracat payı ve 6,750 milyon dolara ihracat değeri ile buğday ihracat sıralamasında 2. Sırada bulunmaktadır. Buğday ihracatında dikkate alınması gereken diğer iki ülke de Kanada ve Avusturalya dır. Bu iki ülkenin dünya ihracat payı %12.2 oranında gerçekleşirken, buğday ihracat değerleri sırasıyla 5,735 ve 5,714 milyon dolar düzeyinde tespit edilmiştir. Buğdayda ihracat yoğunlaşma oranının (ilk 15 ülkenin toplam ihracat payı )%90.7 oranında gerçekleştiği, söz konusu bu oranın yüksek bir yoğunlaşma oranını (ilk dört ülkenin toplam dünya ihracat payları nedeniyle) ifade ettiği belirtilmelidir. Dünya buğday ithalatında öne çıkan ülkeler incelendiğinde, bu ülkelerin ilk üç sırasında Nijerya, Cezayir ve Mısır gibi çevre ekonomilerin bulunduğu, bu üç ülkenin toplam dünya ithalat payının %17.8 oranında gerçekleştiği görülmektedir. Türkiye nin de Buğday ithalatında öne çıkan ülkeler kategorisinde yer aldığı, Türkiye nin 2011 bulgularına göre 1,623 milyon dolar buğday ithalatı ile dünya ithalat payının %3.2 oranında gerçekleştiği görülmektedir. İthalatta yoğunlaşma oranının ihracata göre düşük kaldığı ilk 15 ülkenin toplam dünya ithalat payının %57 oranında gerçekleştiği görülmektedir. Başka bir ifadeyle, buğday dünya ihracatında ABD, Fransa, Kanada ve Avusturalya gibi ülkeler öne çıkarken, buğdaya dünya ithalatının ülkeler arasında görece dengeli dağıldığı ve yoğunlaşma oranının görece düşük kaldığı saptanmaktadır. Tablo 62: Buğdayda En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı(%) Yoğ. İthalat İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 47,022 100.0 - Dünya 51,301 100.0 - ABD 11,135 23.7 23.7 Nijerya 3,476 6.8 6.8 Fransa 6,750 14.4 38.1 Cezayir 2,847 5.5 12.3 Kanada 5,735 12.2 50.3 Mısır 2,841 5.5 17.8 Avusturalya 5,714 12.2 62.4 Japonya 2,710 5.3 23.2 Rusya 3,671 7.8 70.2 İtalya 2,614 5.1 28.3 Arjantin 2,509 5.3 75.5 Endonezya 2,194 4.3 32.5 Almanya 1,975 4.2 79.7 Brezilya 1,832 3.6 36.1 Ukrayna 1,070 2.3 82.0 G. Kore 1,647 3.2 39.3 Brezilya 699 1.5 83.5 Türkiye 1,623 3.2 42.5 Pakistan 674 1.4 84.9 Almanya 1,373 2.7 45.2 İngiltere 669 1.4 86.4 İspanya 1,323 2.6 47.7 Kazakistan 609 1.3 87.7 Meksika 1,322 2.6 50.3 Bulgaristan 578 1.2 88.9 Hollanda 1,298 2.5 52.8 Çek Cumh. 439 0.9 89.8 Fas 1,100 2.1 55.0 Romanya 431 0.9 90.7 Bangladeş 1,035 2.0 57.0 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 69

042:Pirinç Buğday ile birlikte gıda sektörünün en temel girdilerinden birini oluşturan pirince ilişkin dünya ihracat ve ithalat değerlerini gösteren Tablo 63 incelendiğinde, 2000 yılında 6.5 milyar dolar olan ihracat değeri 2011 yılında 24.3 milyar dolara yükselirken, dünya ithalatı 6.5 milyar dolardan 23.8 milyar dolara yükselmiştir. Tablo 63: Pirinçte Dünya İhracatı ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 6.5 6.5 2005 10.1 10.0 2006 10.6 10.5 2007 13.2 13.8 2008 21.3 22.3 2009 19.1 19.6 2010 20.5 19.9 2011 24.3 23.8 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu. Pirinç dış ticaretinde öne çıkan ülkeleri ve dış ticaret paylarını gösteren Tablo incelendiğinde, pirinç ihracatında öne çıkan üç ülkenin Tayland, Hindistan ve Vietnam olduğu, bu üç ülkenin dünya ihracat payı toplamının %59 gibi yüksek bir oranda gerçekleştiği görülmektedir. Pirinç ihracatında yoğunlaşma oranının (ilk 15 ülkenin dünya payının) %92.9 oranı ile buğdaydan da yüksek gerçekleştiği görülmektedir. Tablo 64: Pirinçte En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 24,264 100.0 - Dünya 23,763 100.0 - Tayland 6,508 26.8 26.8 Nijerya 1,653 7.0 7.0 Hindistan 4,073 16.8 43.6 S. Arabistan 1,615 6.8 13.8 Vietnam 3,730 15.4 59.0 Endonezya 1,513 6.4 20.2 ABD 2,087 8.6 67.6 BAE 1,230 5.2 25.3 Pakistan 2,062 8.5 76.1 İran 975 4.1 29.4 İtalya 686 2.8 78.9 ABD 686 2.9 32.3 Uruguay 685 2.8 81.7 Bangladeş 682 2.9 35.2 Brezilya 613 2.5 84.2 Malezya 606 2.6 37.7 Çin 427 1.8 86.0 Japonya 585 2.5 40.2 BAE 392 1.6 87.6 İngiltere 571 2.4 42.6 Arjantin 362 1.5 89.1 Fildişi 568 2.4 45.0 Belçika 293 1.2 90.3 G. Afrika 507 2.1 47.1 Avusturalya 244 1.0 91.3 Fransa 504 2.1 49.3 Myanmar 191 0.8 92.1 Kuveyt 441 1.9 51.1 İspanya 190 0.8 92.9 G. Kore 436 1.8 52.9 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 70

Dünya pirinç ithalatında öne çıkan ülkeleri ve bu ülkelerin ithalat payları incelendiğinde ise tıpkı buğday ithalatında olduğu gibi, pirinç ithalatında da ülke yoğunlaşma oranının düşük kaldığı tespit edilmiştir. Başka bir ifadeyle, 2011 yılında ilk 15 ülkenin toplam ithalat payı %52.9 oranında gerçekleştiği, en ithalatçı ülkelerin başında Nijerya, S. Arabistan ve Endonezya nın geldiği görülmektedir. 043: Arpa Dünya arpa dış ticaret değerlerini gösteren Tablo 65 incelendiğinde, 2011 yılında dünya arpa ihracatı 7.2 milyar dolar düzeyinde gerçekleşirken, dünya arpa ithalatı 7.8 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Tablo 65: Arpada Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 2.8 3.0 2005 3.6 4.0 2006 3.5 4.0 2007 5.4 6.0 2008 7.7 8.8 2009 4.5 5.0 2010 4.9 5.6 2011 7.2 7.8 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Arpa dış ticaretinde öne çıkan ülkeleri, dünya ticaret paylarını gösteren Tablo 66 incelendiğinde, dünya arpa ihracatında Fransa ve Avusturalya nın diğer ülkelerden önemli ölçüde ayrıştığı, bu iki ülkenin 2011 yılı toplam ihracat değeri 2,647 milyon dolara ulaşırken, dünya ithalat payı toplamı ise %36.7 oranında gerçekleşmiştir. Bu iki ülkeye Almanya nın da eklenmesi halinde üç ülkenin dünya ihracat payı %45.6 gibi görece yüksek bir orana ulaştığı görülmektedir. Dünya arpa ihracatında ilk 15 ülkenin toplam dünya ihracat payı 89.9 gibi diğer girdilerde olduğu gibi yüksek gerçekleştiği görülmektedir. Dünya arpa ithalatında öne çıkan ülkeler ve dünya ithalat payları incelendiğinde, S. Arabistan ın en ithalatçı ülke olduğu görülmektedir. 2011 yılı değerine göre bu ülkenin dünya ithalat payı %30. 4 oranında ve 2,362 milyon dolar değerinde gerçekleşirken diğer ülkelerden önemli ölçüde ayrıştığı görülmektedir. Arpa ithalatında S. Arabistan ile birlikte öne çıkan diğer başlıca ülkeler şunlardır: Çin, Hollanda, Belçika, Japonya, İtalya, 71

İran ve İspanya. Diğer girdilerde olduğu gibi arpada da ithalatta ülke yoğunlaşma oranının ihracat yoğunlaşma oranından görece düşük kaldığı izlenmektedir. Tablo 66: Arpada En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat İhracat Payı (%) Yoğ. İthalat İthalat İthalat Payı (%) Yoğ. Dünya 7,216 100.0 - Dünya 7,775 100.0 - Fransa 1,379 19.1 19.1 S. Arabistan 2,362 30.4 30.4 Avusturalya 1,268 17.6 36.7 Çin 612 7.9 38.3 Almanya 641 8.9 45.6 Hollanda 513 6.6 44.9 Arjantin 552 7.6 53.2 Belçika 444 5.7 50.6 Ukrayna 538 7.5 60.7 Japonya 443 5.7 56.3 Rusya 491 6.8 67.5 Almanya 382 4.9 61.2 Kanada 313 4.3 71.8 İtalya 279 3.6 64.8 Danimarka 309 4.3 76.1 İran 257 3.3 68.1 İngiltere 221 3.1 79.1 İspanya 244 3.1 71.2 Romanya 206 2.9 82.0 Rusya 141 1.8 73.0 Macaristan 138 1.9 83.9 BAE 135 1.7 74.8 Finlandiya 128 1.8 85.7 Cezayir 116 1.5 76.3 Kazakistan 111 1.5 87.2 Brezilya 100 1.3 77.6 Ç. Cumhuriyeti 101 1.4 88.6 Portekiz 100 1.3 78.8 Bulgaristan 91 1.3 89.9 İsrail 95 1.2 80.1 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 044:Mısır Dünya mısır ihracat ve ithalat değerleri incelendiğinde, 2000 yılında 8.8 milyar dolar olan dünya mısır ihracatı 2011 yılında 33.8 milyar dolara yükselirken, dünya mısır ithalatı aynı dönemde 10.2 milyar dolardan 37.1 milyara dolara çıkmıştır. Tablo 67: Mısırda, Dünya İhracatı ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 8.8 10.2 2005 11.2 13.7 2006 13.2 15.2 2007 20.6 24.5 2008 27.1 32.1 2009 19.8 22.8 2010 23.0 25.8 2011 33.8 37.1 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Mısır dış ticaretinde öne çıkan ülkeleri ve bu ülkelerin dünya ihracat ve ithalat paylarını ve değerlerini gösteren Tablo 68 incelendiğinde, dünya ihracatında ABD nin %41.4 ihracat payı ve 41,4 milyar dolar ihracat değeri ile lider ülke konumunda olduğu görülmektedir. ABD den sonra dünya mısır ihracatında ikinci sırada bulunan Arjantin in mısır ihracatı 4,519 milyon dolar düzeyinde gerçekleşirken, dünya ihracat payı ise %13.4 72

oranında tespit edilmiştir. Dünya mısır ihracatında öne çıkan diğer ülkelerden (ki bu ülkelerin dünya ihracat payı %10 un altında bulunmaktadır) bazıları şunlardır: Brezilya, Fransa ve Ukrayna. Mısır da ihracat yoğunlaşma oranı (ilk 15 ülkenin toplam ihracat payı) %92.9 gibi yüksek bir oranda gerçekleştiği, buna en büyük katkının %41.4 dünya ihracat payı ile ABD tarafından yapıldığı görülmektedir. Mısır ithalatında öne çıkan ülkeleri ve bu ülkelerin ithalat değerlerini ve dünya ithalat paylarını gösteren bulgular incelendiğinde, Japonya nın %14.4 ithalat payı ve 5,355 milyon dolar ithalat değeri ile en temel ülke konumunda bulunduğu, bu ülkeyi %8.1 dünya ithalat payı ve 2,989 milyon dolar ithalat değeri ile Meksika nın izlediği görülmektedir. Mısırda ithalat yoğunlaşma oranının diğer girdilerde olduğu gibi, ihracat yoğunlaşma oranından düşük gerçekleştiği, 2011 yılı itibariyle ilk 15 ülkenin toplam ithalat payının %64.6 gibi görece düşük gerçekleştiği tespit edilmiştir. Tablo 68: Mısırda En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 33,781 100.0 - Dünya 37,078 100.0 - ABD 13,982 41.4 41.4 Japonya 5,355 14.4 14.4 Arjantin 4,519 13.4 54.8 Meksika 2,989 8.1 22.5 Brezilya 2,716 8.0 62.8 G. Afrika 2,498 6.7 29.2 Fransa 2,550 7.5 70.4 Mısır 2,096 5.7 34.9 Ukrayna 1,983 5.9 76.2 İspanya 1,574 4.2 39.1 Macaristan 1,211 3.6 79.8 İran 1,385 3.7 42.8 Hindistan 1,084 3.2 83.0 Hollanda 1,294 3.5 46.3 G. Afrika 810 2.4 85.4 Endonezya 1,149 3.1 49.4 Romanya 795 2.4 87.8 Cezayir 1,029 2.8 52.2 Sırbistan 456 1.3 89.1 Malezya 999 2.7 54.9 Kanada 359 1.1 90.2 Kolombiya 933 2.5 57.4 Paraguay 352 1.0 91.2 İtalya 927 2.5 59.9 Almanya 295 0.9 92.1 Almanya 873 2.4 62.3 Bulgaristan 267 0.8 92.9 Vietnam 851 2.3 64.6 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 045:Buğday, Pirinç, Arpa ve Mısır Dışı Tahıllar Buğday, pirinç, arpa ve mısır dışı tahıllara ilişkin ihracat ve ithalat değerlerinin gelişimini yıllar itibariyle gösteren Tablo 69 incelendiğinde, 2011 yılı itibariyle dünya ihracatı 3.4 milyar dolar düzeyinde gerçekleşirken, dünya ithalatı 3.8 milyar dolar düzeyinde gerçekleşmiştir. 73

Tablo 69: Buğday, Pirinç, Arpa ve Mısır Dışı Tahıllarda Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 1.4 1.6 2005 1.6 1.8 2006 1.8 2.0 2007 2.8 3.0 2008 3.5 4.3 2009 2.3 2.6 2010 2.6 2.8 2011 3.4 3.8 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Buğday, pirinç, arpa ve mısır dışı tahıllarda öne çıkan ülkelere ilişkin ihracat ve ithalat değerleri ile birlikte dünya paylarını gösteren Tablo 70 incelendiğinde, ABD, Kanada ve Arjantin in dünya ihracat payı ile diğer ülkelerden önemli ölçüde ayrıştıkları görülmektedir. Buna göre söz konusu bu üç ülkenin toplam dünya ihracat payı %62.6 gibi son derece yüksek bir oranda gerçekleşirken, bu üç ülkenin toplam ihracat değeri 2,149 milyon dolar olarak tespit edilmiştir. 043 kod nolu sektörde ihracat yoğunlaşma katsayısı %86.8 oranı ile diğer girdilerden (arpa, mısır, buğday vs.) görece düşük tespit edilmiştir. Tablo 70: Buğday, Pirinç, Arpa ve Mısır Dışı Tahıllarda En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 3,430 100.0 - Dünya 3,799 100.0 - ABD 1,075 31.3 31.3 Meksika 773 20.3 20.3 Kanada 634 18.5 49.8 Japonya 558 14.7 35.0 Arjantin 440 12.8 62.6 ABD 485 12.8 47.8 Almanya 130 3.8 66.4 Almanya 255 6.7 54.5 Çin 116 3.4 69.8 İspanya 170 4.5 58.9 Finlandiya 97 2.8 72.6 Şili 164 4.3 63.3 Fransa 92 2.7 75.3 Kolombiya 132 3.5 66.7 İsveç 65 1.9 77.2 Hollanda 122 3.2 69.9 Bolivya 64 1.9 79.1 Belçika 102 2.7 72.6 Avusturalya 62 1.8 80.9 İtalya 90 2.4 75.0 Polonya 61 1.8 82.6 Fransa 64 1.7 76.7 Hindistan 55 1.6 84.2 Fas 43 1.1 77.8 Danimarka 45 1.3 85.6 İngiltere 42 1.1 78.9 Hollanda 42 1.2 86.8 Portekiz 32 0.8 79.8 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Sektörde en önemli üç ithalatçı ülke olarak Meksika, Japonya ve ABD öne çıkarken, bu üş ülkenin dünya ithalat payı toplamı %47.8 gibi yüksek bir oranda tespit edilmiştir. Sektörde ülke yoğunlaşma oranlarını gösteren son sütun verileri incelendiğinde, üç 74

ülkenin ithalat payı %47.8 oranında gerçekleşirken, 15 ülkenin toplam ithalat payı %79.8 oranında tespit edilmiştir. Başka bir ifadeyle, üç ülke yoğunlaşma oranından sonra, ülke ithalat paylarının düşmeye başladığı ya da ülke yoğunlaşma oranlarının düşmeye başladığı izlenmektedir. 046: Buğday ve Mahlut Unu, Bulgur, İrmik ve Pelet 046 kod nolu sektöre ilişkin dünya ihracat ve ithalat değerlerini gösteren Tablo 71 verileri incelendiğinde, söz konusu sektörde dünya ihracat ve ithalat değerlerinin görece birbirine yakın gerçekleştiği, 2011 yılı itibariyle 3.4 milyar dolarlık ihracata karşılık 3.8 milyar dolarlık ithalat yapıldığı görülmektedir. Tablo 71: Buğday ve Mahlut Unu, Bulgur, İrmik ve Pelette Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 1.4 1.6 2005 1.6 1.8 2006 1.8 2.0 2007 2.8 3.0 2008 3.5 4.3 2009 2.3 2.6 2010 2.6 2.8 2011 3.4 3.8 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Sektörde öne çıkan ülkelere ilişkin ihracat, ithalat değerlerini ve dünya paylarını gösteren bulgular incelendiğinde (Tablo 72), ihracatta ABD, Kanada ve Arjantin in en temel ülkeler olarak öne çıktıkları bu üç ülkenin toplam dünya ihracat payının %62.6 gibi son derece yüksek bir oranda gerçekleştiği görülmektedir. Sektörde ülke yoğunlaşma oranı ise (14 9 ülkenin toplam ihracat payı) %86.8 oranında tespit edilmiştir. Sektörde en ithalatçı ülkelerin başında Meksika, Japonya ve ABD gelmektedir. Bu üç ülkenin dünya ithalat payları sırasıyla %20.3; %14.7 ve %12.8 oranında gerçekleşirken, toplam ithalat değerleri 1,816 milyon dolar olarak tespit edilmiştir. Üç ülkenin dünya ithalat payı toplamı %47.8 oranında gerçekleşirken, 14 ülkenin toplam ithalat payı (yoğunlaşma oranı) %79.8 oranında tespit edilmiştir. 9 Bu sektörde 14 ülke değerlendirmeye alınmıştır. 75

Tablo 72: Buğday ve Mahlut Unu, Bulgur, İrmik ve Pellette En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 3,430 100.0 - Dünya 3,799 100.0 - ABD 1,075 31.3 31.3 Meksika 773 20.3 20.3 Kanada 634 18.5 49.8 Japonya 558 14.7 35.0 Arjantin 440 12.8 62.6 ABD 485 12.8 47.8 Almanya 130 3.8 66.4 Almanya 255 6.7 54.5 Çin 116 3.4 69.8 İspanya 170 4.5 58.9 Finlandiya 97 2.8 72.6 Şili 164 4.3 63.3 Fransa 92 2.7 75.3 Kolombiya 132 3.5 66.7 İsveç 65 1.9 77.2 Hollanda 122 3.2 69.9 Bolivya 64 1.9 79.1 Belçika 102 2.7 72.6 Avusturalya 62 1.8 80.9 İtalya 90 2.4 75.0 Polonya 61 1.8 82.6 Fransa 64 1.7 76.7 Hindistan 55 1.6 84.2 Fas 43 1.1 77.8 Danimarka 45 1.3 85.6 İngiltere 42 1.1 78.9 Hollanda 42 1.2 86.8 Portekiz 32 0.8 79.8 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 047: Diğer Hububat Un, Bulgur, İrmik ve Pellet. Diğer hububat un, bulgur, irmik ve pellet sektörüne ilişkin dış ticaret değerlerini yıllar itibariyle gösteren Tablo 73 incelendiğinde, 2011 yılında 1.3 milyar dolarlık ihracata karşılık 1.6 milyar dolar ithalatın yapıldığı izlenmektedir. Tablo 73: Diğer Hububat Un, Bulgur, İrmik ve Pellette Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 0.4 0.5 2005 0.7 0.7 2006 0.7 0.7 2007 0.9 1.0 2008 1.2 1.4 2009 1.1 1.4 2010 1.0 1.2 2011 1.3 1.6 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 2011 yılında sektörde 1,329 milyon dolar düzeyinde ihracat gerçekleştirilirken, bunun 173 milyon dolarının (%13 nün) ABD ve 135 milyon dolarının (%10.2) ise Tayland tarafından yapıldığı görülmektedir. Bu iki ülke yanında İtalya, Kanada ve Fransa nın da dünya ihracatında göreli olarak yüksek sayılabilecek ihracat değerlerine ve ihracat paylarına sahip oldukları görülmektedir. Bu sektörde dünya ihracatı içerisinde öne çıkan 15 ülke arasında Türkiye de yer almakta, Türkiye 2011 yılında 29 milyon dolar ihracat değeri ve %2.2 ihracat payı ile 15 ülke arasında 12.sırada bulunduğu gözlemlenmektedir. 76

Sektörel ihracatta olduğu gibi sektörel ithalatta da ABD öne çıkmakta, ABD %9.3 ithalat payı ve 148 milyon dolar ithalat değeri ile dünya ithalatında ilk sırada yer almaktadır. Sektörde ithalat yoğunlaşma oranı (15 ülkenin dünya ithalat payı toplamı) 2011 yılında %53.1 oranında gerçekleşirken, bu bulgu ihracata göre düşük bir yoğunlaşmaya işaret etmektedir. Tablo 74: Diğer Hububat Un, Bulgur, İrmik ve Pellette En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011) (Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 1,329 100.0 - Dünya 1,589 100.0 - ABD 173 13.0 13.0 ABD 148 9.3 9.3 Tayland 135 10.2 23.2 Malezya 89 5.6 14.9 İtalya 112 8.4 31.6 Angola 87 5.5 20.4 Kanada 105 7.9 39.5 İspanya 76 4.8 25.2 Fransa 97 7.3 46.8 Lesotho 70 4.4 29.6 G. Afrika 59 4.4 51.2 Almanya 50 3.1 32.7 Almanya 53 4.0 55.2 Kanada 48 3.0 35.7 Brezilya 49 3.7 58.9 İngiltere 47 3.0 38.7 El Salvador 46 3.5 62.4 İsrail 45 2.8 41.5 Meksika 36 2.7 65.1 Hollanda 42 2.6 44.2 Mozambik 31 2.3 67.4 Meksika 39 2.5 46.6 Türkiye 29 2.2 69.6 Fransa 36 2.3 48.9 Hindistan 28 2.1 71.7 Guatemala 34 2.1 51.0 Hollanda 24 1.8 73.5 Belçika 33 2.1 53.1 Belerus 20 1.5 75.0 Etiyopya 30 1.9 55.0 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 048:Ekmekçilik ve Pastacılık Ürünleri, Makarna Ekmekçilik ve pastacılık ürünleri, makarna sektöründe 2011 yılı itibariyle 44.7 milyarlık ihracata karşılık 45 milyar dolar düzeyinde ithalatın yapıldığı görülmektedir. Başka bir ifadeyle, sektörde dünya ticaret hacmi 89.7 milyar dolar gibi yüksek sayılabilecek bir değere ulaşmıştır. Tablo 75:Ekmekçilik ve Pastacılık Ürünleri, Makarna Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 13.5 13.5 2005 25.0 24.9 2006 27.6 27.3 2007 32.5 33.0 2008 39.7 39.5 2009 37.3 37.7 2010 38.2 38.5 2011 44.7 45.0 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 77

Sektörde öne çıkan ülkelere ilişkin dış ticaret göstergeleri incelendiğinde, Almanya, İtalya, Fransa, Belçika, ABD, Kanada, İngiltere ve Hollanda nın dünya ihracatında öne çıkan ülkeler oldukları, Almanya nın %11.8 ihracat payı ve 5,291 milyon dolar ihracat değeri ile sektörel ihracat sıralamasında ilk sırada bulunduğu görülmektedir. İtalya 4,143 milyon dolar ihracat değeri ve %9.3 ihracat payı ile ikinci sırada bulunurken, Fransa %7.7 ihracat payı ve 3,453 milyon dolar ihracat değeri ile 3. Sırada yer almaktadır. Sektörde ilk üç ülkenin ihracat payı toplamı %28.8 olup, bu bulgu görece düşük bir yoğunlaşmaya işaret etmektedir. Sektörde ihracat yoğunlaşma oranı (15 ülkenin ihracat payı toplamı) %72.8 oranında tespit edilmiştir. Türkiye ekmekçilik ve pastacılık ürünleri, makarna sektörü ihracatında öne çıkan ilk 15 ülke arasında 1,068 milyon ihracat değeri ve % 2.4 ihracat payı ile 10. sırada yer alırken, sektörde önemli bir aktör olarak öne çıkmaktadır. Sektörde dünya ithalat payı ve değeri göstergesine göre ABD ilk sırada yer alırken, bu ülkeleri Almanya ve Fransa nın izledikleri görülmektedir. Sektörel ithalatta ilk üç sırada yer ülkelerin toplam dünya ithalat payları %24.6 oranında gerçekleşirken, toplam ihracat değerleri 11,063 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Sektörde ithalat yoğunlaşması %59 oranı ile görece düşük gerçekleşmiştir. Tablo 76: Ekmekçilik ve Pastacılık Ürünleri, Makarna Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 44,717 100.0 - Dünya 44,950 100.0 - Almanya 5,291 11.8 11.8 ABD 4,963 11.0 11.0 İtalya 4,143 9.3 21.1 Almanya 3,065 6.8 17.8 Fransa 3,453 7.7 28.8 Fransa 3,035 6.8 24.6 Belçika 3,173 7.1 35.9 İngiltere 2,617 5.8 30.4 ABD 3,060 6.8 42.7 Kanada 2,068 4.6 35.0 Kanada 2,806 6.3 49.0 Belçika 1,785 4.0 39.0 İngiltere 2,017 4.5 53.5 Hollanda 1,652 3.7 42.6 Hollanda 1,980 4.4 57.9 İtalya 1,514 3.4 46.0 Polonya 1,103 2.5 60.4 Japonya 1,189 2.6 48.7 Türkiye 1,068 2.4 62.8 İspanya 1,066 2.4 51.0 İspanya 1,023 2.3 65.1 Avusturya 882 2.0 53.0 Meksika 972 2.2 67.3 İrlanda 793 1.8 54.8 Avusturya 911 2.0 69.3 İsviçre 675 1.5 56.3 Çin 898 2.0 71.3 Avusturalya 638 1.4 57.7 İsveç 671 1.5 72.8 Brezilya 604 1.3 59.0 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 78

054: Buharda Veya Suda Kaynatılmış, Pişirilmiş, Meyve ve Başka Sebzeler Buharda veya suda kaynatılmış, pişirilmiş, meyve ve başka sebzeler sektöründe 2011 yılındaki 59.7 milyar dolarlık dünya ihracatına karşılık, 59.9 milyar dolar dünya ithalat yapılmıştır. Sektörde dünya ticaret hacminin 2011 yılı itibariyle 119.6 milyar dolar olduğu düşünülürse, bu bulgu sektörün dünya ticareti içerisindeki önemine işaret etmektedir. Tablo 77: Buharda Veya Suda Kaynatılmış, Pişirilmiş, Meyve ve Başka Sebzeler Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 19.5 21.4 2005 32.3 34.1 2006 37.3 38.4 2007 43.7 45.5 2008 49.2 50.3 2009 47.9 47.8 2010 54.2 54.6 2011 59.7 59.9 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Sektörde öne çıkan ülkelere ilişkin ihracat, ithalat ve yoğunlaşma oranlarını gösteren Tablo 78 incelendiğinde Hollanda ve Çin in en büyük ihracatçı ülkeler olarak öne çıktıkları, bu iki ülkeyi İspanya nın izlediği görülmektedir. Buna göre 2011 yılı itibariyle sektörel ihracat değeri 59,654 milyon dolar düzeyinde gerçekleşirken, bu ihracatın %12.4 nün (7,409 milyon dolarının) Hollanda ve %10.9 nun ise (6,519 milyon dolar) Çin tarafından karşılandığını ortaya koymaktadır. Sektörde öne çıkan diğer iki ülke ise %9.1 ve %8.3 ihracat payları ile İspanya ve Meksika dır. Sektörel ihracatta öne çıkan ilk 15 ülkenin toplam dünya ihracat payı %73.3 oranında tespit edilirken, ilk üç ülkenin dünya ihracat payı %32.5 oranında bulunmuştur. Türkiye 1,024 milyon dolar ihracat değeri ve %1.7 dünya ihracat payı ile sektörde önemli bir aktör olarak öne çıkmaktadır. İthalatta öne çıkan ülkeler incelendiğinde, %12.8 ithalat payı ve 7,645 milyon dolar ithalat değeri ile ABD nin ilk sırada yer aldığı, bu ülkeyi %9.7 ithalat payı ve 5,837 milyon dolar ithalat değeri ve %9.7 ithalat payı ile de Almanya nın izlediği görülmektedir. 15 ülkenin ithalat payı toplamı %38.6 oranında tespit edilirken, bu oran ihracata göre düşük bir yoğunlaşma oranına işaret etmektedir. 79

Tablo 78: Buharda Veya Suda Kaynatılmış, Pişirilmiş, Meyve ve Başka Sebzeler Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 59,654 100.0 - Dünya 59,941 100.0 - Hollanda 7,409 12.4 12.4 ABD 7,645 12.8 12.8 Çin 6,519 10.9 23.3 Almanya 5,837 9.7 22.5 İspanya 5,454 9.1 32.5 İngiltere 3,942 6.6 29.1 Meksika 4,938 8.3 40.7 Fransa 3,023 5.0 34.2 ABD 2,814 4.7 45.5 Rusya 3,016 5.0 39.2 Kanada 3,684 6.2 51.6 Hollanda 2,576 4.3 43.5 Fransa 2,522 4.2 55.9 Kanada 2,546 4.2 47.7 Belçika 2,280 3.8 59.7 Japonya 2,277 3.8 51.5 İtalya 1,606 2.7 62.4 Çin 1,870 3.1 54.7 Tayland 1,275 2.1 64.5 Hindistan 1,864 3.1 57.8 Almanya 1,206 2.0 66.5 Belçika 1,792 3.0 60.8 Myanmar 1,089 1.8 68.4 İtalya 1,784 3.0 63.7 Türkiye 1,024 1.7 70.1 İspanya 1,263 2.1 65.8 Mısır 973 1.6 71.7 BAE 974 1.6 67.5 Polonya 955 1.6 73.3 Malezya 701 1.2 68.6 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 056: Kurutulmuş Sebzeler, Sebze ve Meyvelerin Unu, Ezmesi, Tozları Sektörde 2011 yılı itibariyle 28.7 milyar dolar ihracat yapılırken, 26.3 milyar dolar ithalatın yapıldığı izlenmektedir. Tablo 79: Kurutulmuş Sebzeler, Sebze ve Meyvelerin Unu, Ezmesi, Tozları Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 9.8 9.9 2005 15.9 15.4 2006 17.9 16.9 2007 21.4 20.2 2008 24.1 22.4 2009 23.2 22.0 2010 24.8 23.0 2011 28.7 26.3 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Sektörde öne çıkan ülkelere ilişkin dış ticaret göstergeleri incelendiğinde (Tablo 80), Çin in %19.9 dünya ihracat payı ve 5,726 milyon ihracat değeri ile ilk sırada yer aldığı, bu ülkeyi %9.8 ihracat payı ve 2,831 milyon ihracat değeri ile Hollanda nın izlediği görülmektedir. Sektörel ihracatta Çin ve Hollanda ile birlikte öne çıkan diğer ülkeler şunlardır: İtalya, Belçika, ABD ve İspanya. 2011 yılı itibariyle Türkiye nin sektörel göreli pozisyonu, 631 milyon ihracat değeri ve %2.2 ihracat payı ile 15 ülke arasında 10. sırada tespit edilmiştir. 80

Sektörel ithalatta ABD, Almanya, Japonya, Fransa ve İngiltere gibi ülkeler öne çıkarken, ABD %10.6 ithalat payı ve 788 milyon dolar ithalat değeri ile sektörde en ithalatçı ülke konumunda tespit edilmiştir. İthalat yoğunlaşma oranı (sektörde öne çıkan ilk 15 ülkenin toplam ithalat payı) %68.4 oranında gerçekleşirken, ihracata yoğunlaşma oranına göre düşük kaldığı tespit edilmiştir. Tablo 80: Kurutulmuş Sebzeler, Sebze ve Meyvelerin Unu, Ezmesi, Tozları Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 28,749 100.0 - Dünya 26,343 100.0 - Çin 5,726 19.9 19.9 ABD 2,788 10.6 10.6 Hollanda 2,831 9.8 29.7 Almanya 2,308 8.8 19.4 İtalya 2,448 8.5 38.3 Japonya 2,273 8.6 28.0 Belçika 2,254 7.8 46.1 Fransa 2,021 7.7 35.7 ABD 2,229 7.8 53.9 İngiltere 1,796 6.8 42.5 İspanya 1,742 6.1 59.9 Hollanda 1,040 3.9 46.4 Fransa 1,385 4.8 64.7 İtalya 967 3.7 50.1 Almanya 1,196 4.2 68.9 Rusya 797 3.0 53.1 Kanada 1,012 3.5 72.4 Belçika 785 3.0 56.1 Türkiye 631 2.2 74.6 Kanada 770 2.9 59.0 Yunanistan 571 2.0 76.6 İspanya 658 2.5 61.5 Peru 495 1.7 78.3 Avusturalya 497 1.9 63.4 Polonya 436 1.5 79.8 Brezilya 470 1.8 65.2 Tayland 402 1.4 81.2 G. Kore 450 1.7 66.9 İngiltere 350 1.2 82.4 S. Arabistan 385 1.5 68.4 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 057:Taze/kuru Meyve ve Kabuklu Yemişler, Bunların Karışımları Sektörde 2011 yılı itibariyle 83.6 milyar dolar ihracat gerçekleşirken, 89.8 milyar dolar ithalat yapılırken, sektörel ihracat ve ithalat değerleri toplamından oluşan sektörel dış ticaret hacmi 173.4 milyar dolar gibi yüksek bir değerde tespit edilmiştir. Tablo 81: Taze/kuru Meyve ve Kabuklu Yemişler, Bunların Karışımları Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 27.3 31.4 2005 47.0 52.6 2006 50.7 57.0 2007 58.1 65.5 2008 68.7 75.9 2009 65.7 72.1 2010 72.6 78.8 2011 83.6 89.8 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 81

Sektörde öne çıkan ülkeler ilişkin dış ticaret değerlerini gösteren Tablo 82 incelendiğinde, en ihracatçı ülkelerin başında %13.8 ihracat payı ve 11,531 milyon dolar ihracat değeri ile ABD nin geldiği, bu ülkeyi %9 ihracat payı ve 7,554 milyon dolar ihracat değeri ile İspanya nın izlediği görülmektedir. Türkiye 3,854 milyon dolar ihracat değeri ve %4.6 ihracat payı ile ihracatta öne çıkan ülkeler arasında 2011 yılı itibariyle 5. sırada bulunmaktadır. Sektörel ithalatta %11.5 ithalat payı ve 10,347 milyon dolar ithalat değeri ile ABD öne çıkarken, bu ülkeyi %9 ithalat payı ve 8,047 milyon dolar ithalat değeri ile Almanya izlemiştir. Rusya %6.8 ithalat payı ve 6,141 milyon dolar ithalat değeri ile sektöre ilişkin dünya ithalat sıralamasında 3. sırada yer almıştır. Tablo 82: Taze/kuru Meyve ve Kabuklu Yemişler, Bunların Karışımları Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 83,601 100.0 - Dünya 89,815 100.0 - ABD 11,531 13.8 13.8 ABD 10,347 11.5 11.5 İspanya 7,554 9.0 22.8 Almanya 8,047 9.0 20.5 Şili 4,589 5.5 28.3 Rusya 6,141 6.8 27.3 Hollanda 4,358 5.2 33.5 İngiltere 5,275 5.9 33.2 Türkiye 3,854 4.6 38.1 Hollanda 5,112 5.7 38.9 İtalya 3,854 4.6 42.8 Fransa 4,177 4.7 43.5 Belçika 2,976 3.6 46.3 Kanada 3,806 4.2 47.8 Çin 2,839 3.4 49.7 Belçika 3,511 3.9 51.7 Meksika 2,584 3.1 52.8 Çin 2,928 3.3 54.9 Ekvator 2,325 2.8 55.6 Hong Kong 2,888 3.2 58.1 G. Afrika 2,232 2.7 58.3 İtalya 2,876 3.2 61.3 Fransa 2,012 2.4 60.7 Japonya 2,758 3.1 64.4 İran 2,008 2.4 63.1 Hindistan 2,091 2.3 66.7 Hong Kong 1,664 2.0 65.1 İspanya 2,053 2.3 69.0 Almanya 1,582 1.9 66.9 BAE 1,416 1.6 70.6 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 058: Sebze ve Meyveden Hazırlanmış Konserveler Sebze ve meyveden hazırlanmış konserveler sektörüne ilişkin dünya dış ticaretine ilişkin bulgular incelendiğinde (Tablo 83), sektörde dünya ihracat ve ithalat değerlerinin bir birine yakın değerler aldığı, 2011 yılı itibariyle 18.7 milyar dolar ihracata karşılık, 18.3 milyar doların ithalatın yapıldığı görülmektedir. 82

Tablo 83: Sebze ve Meyveden Hazırlanmış Konserveler Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 5.7 6.3 2005 10.0 10.6 2006 11.6 11.7 2007 13.7 13.6 2008 16.2 15.7 2009 13.9 13.9 2010 15.2 14.9 2011 18.7 18.3 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Sektörde öne çıkan ülkelere ilişkin dış ticaret verileri incelendiğinde, Çin in %15.1 ihracat payı ve 2,825 milyon dolar ihracat değeri ile sektörel ihracat sıralamasında ilk sırada yer aldığı, bu ülkeyi %7.4 ihracat payı ve 1,394 milyon dolar ihraç ile ABD nin izlediği görülmektedir. Sektörel ihracat sıralamasında Tayland dan sonra 4. Sırada bulunan Türkiye 965 milyon ihracat değeri ve %5.2 ihracat payı ile önemli ihracatçı ülkeler arasında yer almaktadır. Sektörde 15 ülkenin toplam ihracat payı %72 oranında tespit edilirken, ilk üç ülkenin toplam ihracat payı %28.7 oranında bulunmuştur. Tablo 84: Sebze ve Meyveden Hazırlanmış Konserveler Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 18,715 100.0 - Dünya 18,271 100.0 - Çin 2,825 15.1 15.1 ABD 2,908 15.9 15.9 ABD 1,394 7.4 22.5 Almanya 2,236 12.2 28.1 Tayland 1,160 6.2 28.7 Fransa 1,399 7.7 35.8 Türkiye 965 5.2 33.9 Japonya 1,174 6.4 42.2 Hollanda 952 5.1 39.0 İngiltere 830 4.5 46.8 Almanya 947 5.1 44.1 Hollanda 828 4.5 51.3 Polonya 668 3.6 47.6 Kanada 809 4.4 55.7 Şili 630 3.4 51.0 Belçika 560 3.1 58.8 İtalya 617 3.3 54.3 İtalya 444 2.4 61.2 Belçika 576 3.1 57.4 Rusya 399 2.2 63.4 İspanya 575 3.1 60.4 Avusturya 383 2.1 65.5 Fransa 562 3.0 63.4 İspanya 345 1.9 67.4 Arjantin 558 3.0 66.4 Polonya 340 1.9 69.2 Kanada 558 3.0 69.4 Çin 335 1.8 71.1 Yunanistan 489 2.6 72.0 G. Kore 328 1.8 72.9 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Sektörel ithalatta ABD ve Almanya sırasıyla %15.9 ve %12.2 ithalat payları ile ilk iki sırada yer alırken, bu iki ülkeyi %7.7 ithalat payı ile Fransa izlemiştir. Sektörde ithalat 83

yoğunlaşma oranının ihracat yoğunlaşma oranına yakın bir düzeyde gerçekleştiği görülmektedir. 059: Meyve Suları (üzüm şırası dahil) Sebze Suları Meyve suları (üzüm şırası dahil) sebze suları sektöründe 2011 yılı itibariyle dünya ihracat değeri 17.4 milyar dolar düzeyinde gerçekleşirken, dünya ithalatı 17.1 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Tablo 85: Meyve Suları (üzüm şırası dahil) Sebze Suları Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 6.3 6.7 2005 8.9 9.4 2006 10.9 11.1 2007 14.3 14.4 2008 15.3 16.2 2009 12.7 13.2 2010 13.6 13.6 2011 17.4 17.1 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Sektörde öne çıkan ülkelere ilişkin dış ticaret göstergeleri incelendiğinde, Brezilya nın %14.7 ihracat payı ve 2,566 milyon ihracat değeri ile tüm ülkeler arasında ilk sırada yer aldığı tespit edilmiştir. Sektörde Brezilya dan sonra öne çıkan diğer ihracatçı ülkelerin başında Hollanda, Belçika, ABD ve Çin gelmektedir. İlk üç ülkenin ihracat payı toplamı %31.4 oranında tespit edilirken, ilk 5 ülkenin toplamı ihracat payı toplamı %38.9 oranında tespit edilmiştir. Sektörde en önemli ilk 15 ihracatçı ülkenin ihracat payları toplamı %79.1 oranında tespit edilmiştir. Sektörel ithalatta %12.3 ithalat payı ve 2,104 milyon ithalat değeri ile ABD öne çıkarken, bu ülkeyi %11.2 ithalat payı ve 1,918 milyon ithalat değeri ile Almanya izlemiştir. Sektöre ilişkin dünya ithalat sıralamasında öne çıkan diğer bir ülke de Hollanda olarak tespit edilmiştir. Hollanda %9.1 ithalat payı ile ilk 15 ülke arasında 3. sırada yer almıştır. Sektörel ithalat yoğunlaşma oranının ihracat yoğunlaşma oranına göre düşük gerçekleştiği tespit edilmiştir. 84

Tablo 86: Meyve Suları (üzüm şırası dahil) Sebze Suları Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 17,447 100.0 - Dünya 17,062 100.0 - Brezilya 2,566 14.7 14.7 ABD 2,104 12.3 12.3 Hollanda 1,584 9.1 23.8 Almanya 1,918 11.2 23.5 Belçika 1,329 7.6 31.4 Hollanda 1,556 9.1 32.7 ABD 1,314 7.5 38.9 Fransa 1,308 7.7 40.3 Çin 1,226 7.0 46.0 İngiltere 1,094 6.4 46.7 Almanya 1,000 5.7 51.7 Belçika 1,015 5.9 52.7 İspanya 852 4.9 56.6 Japonya 883 5.2 57.9 İtalya 724 4.1 60.7 Kanada 739 4.3 62.2 Polonya 641 3.7 64.4 Rusya 441 2.6 64.8 Arjantin 536 3.1 67.5 Avusturya 361 2.1 66.9 Tayland 443 2.5 70.0 İtalya 321 1.9 68.8 Meksika 431 2.5 72.5 İspanya 299 1.8 70.5 Avusturya 407 2.3 74.8 S. Arabistan 284 1.7 72.2 S. Arabistan 397 2.3 77.1 Polonya 236 1.4 73.6 Fransa 353 2.0 79.1 Çin 229 1.3 74.9 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 061: Şeker, Bal ve Şeker Melası Şeker, bal ve şeker melası sektörüne ilişkin dünya ihracat ve ithalat değerlerini yıllar itibariyle gösteren Tablo 87 incelendiğinde, 2011 yılı itibariyle sektörel ihracat değeri 47.2 milyar dolar gerçekleşirken, sektörel ithalat değeri 48.2 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Tablo 87: Şeker, Bal ve Şeker Melası Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 9.8 11.4 2005 17.4 19.9 2006 22.6 24.2 2007 22.3 25.1 2008 24.5 27.6 2009 27.4 28.3 2010 37.2 36.4 2011 47.2 48.2 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Sektörde öne çıkan ülkeler ve bu ülkelere ilişkin dış ticaret göstergeleri incelendiğinde, en temel, lider ihracatçı ülkenin %31.9 ihracat payı ve 15,029 milyon ihracat değeri ile Brezilya nın olduğu, Brezilya nın bu değerler ile diğer ülkelerden önemli ölçüde ayrıştığı izlenmektedir. Brezilya ile kıyaslandığında görece düşük ihracat payına sahip, ancak 15 85

ülke arasında yer alan diğer bazı önemli ihracatçı ülkeler ise şunlardır: Tayland, Küba, Hindistan, Fransa, ABD, Almanya ve Meksika. Sektörde en önemli ithalatçı ülkelerin başında %8.1 dünya ithalat payı ve 3,894 milyon ithalat değeri ile ABD gelirken, bu ülkeyi %4.3 ithalat payı ve 2,068 milyon ithalat değeri ile Çin izlemiştir. Sektörde ihracat yoğunlaşma oranı (15 ülkenin toplam ihracat payı) %76 oranında tespit edilirken, ithalat yoğunlaşma oranı %50.6 oranında tespit edilmiştir. Tablo 88: Şeker, Bal ve Şeker Melası Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 47,154 100.0 - Dünya 48,171 100.0 - Brezilya 15,029 31.9 31.9 ABD 3,894 8.1 8.1 Tayland 3,739 7.9 39.8 Çin 2,068 4.3 12.4 Küba 3,608 7.7 47.5 Endonezya 1,877 3.9 16.3 Hindistan 2,088 4.4 51.9 Rusya 1,859 3.9 20.1 Fransa 1,933 4.1 56.0 Nijerya 1,550 3.2 23.4 ABD 1,758 3.7 59.7 Almanya 1,506 3.1 26.5 Almanya 1,464 3.1 62.8 İtalya 1,499 3.1 29.6 Meksika 1,419 3.0 65.9 Japonya 1,494 3.1 32.7 Çin 879 1.9 67.7 İngiltere 1,444 3.0 35.7 Hollanda 731 1.6 69.3 G. Kore 1,387 2.9 38.6 Belçika 713 1.5 70.8 İspanya 1,360 2.8 41.4 Guatemala 709 1.5 72.3 S. Arabistan 1,195 2.5 43.9 BAE 675 1.4 73.7 Cezayir 1,135 2.4 46.2 Kolombiya 603 1.3 75.0 Malezya 1,056 2.2 48.4 Kanada 474 1.0 76.0 Meksika 1,051 2.2 50.6 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 071: Kahve ve Kahve Yerine İkame Olan Gıdalar Kahve ve kahve yerine ikame olan gıdalar sektöründe 2011 yılı itibariyle 41.5 milyar dolar ihracat gerçekleşirken, 42.8 milyar dolar ithalat yapılmıştır. Tablo 89: Kahve ve Kahve Yerine İkame Olan Gıdalar Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 11.5 12.3 2005 15.5 16.1 2006 18.3 19.0 2007 22.1 22.2 2008 26.9 27.1 2009 24.4 25.0 2010 29.2 29.3 2011 41.5 42.8 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 86

Sektörde öne çıkan ülkelere ilişkin dış ticaret değerlerini gösteren Tablo 90 incelendiğinde, %21 ihracat payı ve 8,733 milyon ihracat değeri ile Brezilya nın ilk sırada yer aldığı, bu ülkeyi %9.5 ihracat payı ve 3,952 milyon ihracat değeri ile Almanya nın izlediği görülmektedir. Sektörde öne çıkan diğer bir Latin Amerika ülkesi ise Kolombiya dır. Kolombiya %7.1 dünya ihracat payı ve 2,947 milyon dolar ihracat değeri ile sektörel dünya ihracat sıralamasında 3. Sırada yer almıştır. Sektörel İthalatta %19.4 ithalat payı ve 8,311 milyon dolar ithalat değeri ile ABD ilk sırada yer alırken, bu ülkeyi 5,715 milyon dolar ithalat değeri ve %13.3 ithalat payı ile Almanya izlemiştir. Sektörde ihracat ve ithalat yoğunlaşma oranları birbirine yakın oranda sırasıyla (%75.3 ve %75.8) gerçekleşmiştir. Tablo 90: Kahve ve Kahve Yerine İkame Olan Gıdalar Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 41,510 100.0 - Dünya 42,815 100.0 - Brezilya 8,733 21.0 21.0 ABD 8,311 19.4 19.4 Almanya 3,952 9.5 30.5 Almanya 5,715 13.3 32.7 Kolombiya 2,947 7.1 37.6 Fransa 2,673 6.2 39.0 Vietnam 2,180 5.3 42.9 Japonya 2,209 5.2 44.2 İsviçre 2,027 4.9 47.8 İtalya 2,068 4.8 49.0 Belçika 1,606 3.9 51.6 Belçika 1,761 4.1 53.1 Peru 1,586 3.8 55.4 Kanada 1,616 3.8 56.9 Endonezya 1,304 3.1 58.6 İngiltere 1,376 3.2 60.1 İtalya 1,279 3.1 61.7 İspanya 1,366 3.2 63.3 ABD 1,204 2.9 64.6 Rusya 1,048 2.4 65.7 Guatemala 1,070 2.6 67.1 Hollanda 1,021 2.4 68.1 Hindistan 921 2.2 69.4 İsviçre 937 2.2 70.3 Meksika 858 2.1 71.4 Polonya 823 1.9 72.2 Etiyopya 847 2.0 73.5 İsveç 805 1.9 74.1 Honduras 764 1.8 75.3 G. Kore 721 1.7 75.8 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 072: Kakao Dünya kakao dış ticaretine ilişkin değerleri gösteren Tablo 91 incelendiğinde, 2011 yılında 19.7 milyar dolarlık ihracata karşılık 23.3 milyar dolarlık ithalat yapıldığı görülmektedir. 87

Tablo 91: Kakao Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 3.9 4.6 2005 8.4 9.8 2006 9.0 10.1 2007 10.5 12.2 2008 13.1 15.3 2009 15.8 16.0 2010 18.0 19.1 2011 19.7 23.3 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Kakao ürününün dış ticaretinde öne çıkan ülkelerin dış ticaretine ilişkin göstergeler incelendiğinde (Tablo 92), ihracat payı sıralamasında Fildişi, Hollanda ve Gana nın öne çıktığı, söz konusu üç ülkenin ihracat payı toplamı %48.7 gibi görece yüksek bir oranda gerçekleştiği görülmektedir. Sektörde 15 ülkenin dünya ihracat payı toplamı (yoğunlaşma oranı) %91.1 gibi yüksek bir oranda gerçekleştiği görülmektedir. Sektörel ithalatta öne çıkan ülkeler incelendiğinde, Hollanda, ABD ve Almanya nın öne çıktığı, söz konusu üç ülkenin ihracat payı toplamının %36.9 oranında gerçekleştiği görülmektedir. Türkiye Kakao ithalatında dışa bağımlı olup, Türkiye nin 2011 yılındaki kakao ithalatı 398 milyon dolar olarak gerçekleşirken, Türkiye nin ithalat payı %1.7 oranı ile 15 ülke arasında son sırada yer almıştır. Tablo 92: Kakaoda En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 19,726 100.0 - Dünya 23,269 100.0 - Fildişi 4,054 20.6 20.6 Hollanda 3,232 13.9 13.9 Hollanda 3,372 17.1 37.7 ABD 2,809 12.1 26.0 Gana 2,172 11.0 48.7 Almanya 2,533 10.9 36.9 Endonezya 1,294 6.6 55.3 Nijerya 1,819 7.8 44.7 Malezya 1,236 6.3 61.5 Belçika 1,407 6.0 50.7 Nijerya 1,128 5.7 67.2 Fransa 1,386 6.0 56.7 Almanya 1,033 5.2 72.5 Malezya 1,176 5.1 61.7 Fransa 781 4.0 76.4 Rusya 679 2.9 64.6 Kamerun 605 3.1 79.5 İngiltere 662 2.8 67.5 Ekvator 565 2.9 82.4 İtalya 654 2.8 70.3 Singapur 396 2.0 84.4 İspanya 580 2.5 72.8 Belçika 393 2.0 86.4 Kanada 534 2.3 75.1 ABD 324 1.6 88.0 Japonya 430 1.8 76.9 İspanya 324 1.6 89.7 Polonya 429 1.8 78.8 Brezilya 290 1.5 91.1 Türkiye 398 1.7 80.5 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 88

073: Çikolata ve Kakao İçeren Diğer Maddeler Çikolata ve kakao içeren diğer maddelere ilişkin dünya ihracat ve ithalat değerleri incelendiğinde (Tablo 93), 2011 yılı itibariyle ihracat değeri 23.5 milyar dolar olarak gerçekleşirken, ithalat değeri 22.8 milyar dolar ve dünya ticaret hacmi ise 46.3 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Tablo 93: Çikolata ve Kakao İçeren Diğer Maddeler Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) İhracat İthalat 2000 6.9 6.7 2005 12.5 12.3 2006 14.1 13.6 2007 16.9 16.3 2008 19.4 18.6 2009 18.3 17.5 2010 20.0 19.2 2011 23.5 22.8 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Sektörde öne çıkan ülkelere ilişkin sektörel dış ticaret değerleri incelendiğinde, 2011 yılı itibariyle Almanya ve Belçika nın toplam ihracat değeri 6,602 milyon dolar olarak tespit edilirken, bu iki ülkenin ihracat payı toplamı %35 oranında tespit edilmiştir. Türkiye 434 milyon ihracat değeri ve %1.8 ihracat payı ile 15 ülke arasında 14.sırada yer alırken, dünya ihracatında önemli bir aktör olarak öne çıkmaktadır. Sektörde ihracat yoğunlaşma oranı %79.4 oranında gerçekleşmiştir. Başka bir ifadeyle, dünya sektörel ihracatında 15 ülkenin ihracat payı %79.4 oranında gerçekleşirken, dünya ithalatının %20.6 sının ise 15 ülke dışında kalan ülkeler tarafından yapıldığı anlaşılmaktadır. Sektörde en önemli ithalatçı ülkeler sıralamasında Almanya, ABD, Fransa ve İngiltere gibi ülkeler öne çıkarken, ülkelerin ithalat payları arasında önemli farklılaşmaların olmadığı, ilk üç ülkenin dünya ithalat payı toplamının %26.3 oranında gerçekleştiği, 15 ülkenin dünya ithalat payı toplamının ise %63.1 oranında gerçekleştiği görülmektedir. 89

Tablo 94: Çikolata ve Kakao İçeren Diğer Maddeler Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 23,549 100.0 - Dünya 22,816 100.0 - Almanya 4,001 17.0 17.0 Almanya 2,077 9.1 9.1 Belçika 2,601 11.0 28.0 ABD 1,998 8.8 17.9 Hollanda 1,646 7.0 35.0 Fransa 1,933 8.5 26.3 Fransa 1,573 6.7 41.7 İngiltere 1,641 7.2 33.5 İtalya 1,481 6.3 48.0 Hollanda 952 4.2 37.7 ABD 1,268 5.4 53.4 Kanada 856 3.8 41.4 Polonya 1,090 4.6 58.0 Rusya 767 3.4 44.8 Kanada 963 4.1 62.1 Belçika 633 2.8 47.6 İsviçre 846 3.6 65.7 İspanya 593 2.6 50.2 İngiltere 673 2.9 68.6 İtalya 590 2.6 52.8 Ukrayna 639 2.7 71.3 Japonya 579 2.5 55.3 Meksika 606 2.6 73.8 Polonya 468 2.1 57.4 Avusturya 461 2.0 75.8 Avusturya 465 2.0 59.4 Türkiye 434 1.8 77.6 Meksika 438 1.9 61.3 İspanya 406 1.7 79.4 Avusturalya 403 1.8 63.1 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 074: Çay ve Paraguay Çayı Dünya çay ve Paraguay çayı dış ticaret değerlerini gösteren Tablo 95 incelendiğinde, dünya ihracat ve ithalat değerlerinin birbirine yakın değerlerde gerçekleştiği, 2011 yılında Çay ve Paraguay çayı ihracatı 8.2 milyar dolar olarak gerçekleşirken, dünya ithalat değeri 7.5 milyar dolar, dünya dış ticaret hacmi ise 15.7 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Tablo 95: Çay ve Paraguay Çayı Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) İhracat İthalat 2000 3.2 3.0 2005 4.2 4.0 2006 4.7 4.3 2007 5.3 5.0 2008 6.3 6.0 2009 6.3 5.8 2010 7.2 6.7 2011 8.2 7.5 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Çay ve Paraguay çayı dış ticaretinde öne çıkan ülkelere ilişkin dış ticaret değerleri incelendiğinde (Tablo 96), dünya ihracatında Sri Lanka, Kenya, Çin ve Hindistan öne çıkarken dört ülkenin dünya ihracat payı toplamı %58.4 oranında tespit edilirken, ihracat 90

değeri toplamı 4,778 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Sektörde 15 ülkenin ihracat payı toplamı %84.8 oranında gerçekleşmiştir. Sektörel ithalatta öne çıkan ülkeler arasında Rusya, ABD, BAE ve İngiltere gibi ülkeler öne çıkarken, 15 ülkenin ithalat payı toplamı %63.5 oranında tespit edilmiştir. Başka bir ifadeyle, sektörde ihracat yoğunlaşma oranının ithalat yoğunlaşma oranından daha yüksek gerçekleştiği görülmektedir. Tablo 96: Çay ve Paraguay Çayı Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 8,175 100.0 - Dünya 7,495 100.0 - Sri Lanka 1,490 18.2 18.2 Rusya 664 8.9 8.9 Kenya 1,370 16.8 35.0 ABD 600 8.0 16.9 Çin 1,018 12.5 47.4 BAE 485 6.5 23.4 Hindistan 900 11.0 58.4 İngiltere 473 6.3 29.7 Almanya 286 3.5 61.9 Pakistan 351 4.7 34.4 ABD 277 3.4 65.3 Mısır 291 3.9 38.3 İngiltere 272 3.3 68.6 S. Arabistan 275 3.7 41.9 Hollanda 246 3.0 71.6 Japonya 246 3.3 45.2 Vietnam 232 2.8 74.5 Almanya 245 3.3 48.5 Endonezya 170 2.1 76.6 Kanada 224 3.0 51.5 Arjantin 155 1.9 78.5 Fransa 212 2.8 54.3 İrlanda 152 1.9 80.3 İran 203 2.7 57.0 Polonya 150 1.8 82.2 Hollanda 177 2.4 59.4 Kanada 113 1.4 83.5 Ukrayna 155 2.1 61.4 Belçika 102 1.2 84.8 Polonya 153 2.0 63.5 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 075: Biber ve Diğer Baharatlar Biber ve diğer baharatlar sektöründe 2011 yılında dünya ihracat toplamı 7.9 milyar dolar olarak gerçekleşirken, dünya ithalat toplamı 7.8 milyar dolar ve dünya ticaret hacmi 15.7 milyar dolar olarak tespit edilmiştir. 91

Tablo 97: Biber ve Diğer Baharatlar Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) İhracat İthalat 2000 2.7 2.8 2005 3.0 3.1 2006 3.4 3.3 2007 4.4 4.2 2008 5.5 4.9 2009 5.1 4.7 2010 6.0 5.9 2011 7.9 7.8 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Sektörde en temel ihracatçı ülke olarak %18.1 ihracat payı ve 1,426 milyon ihracat değeri ile Hindistan öne çıkarken, bu ülkeyi 876 milyon dolar ihracat ve %11.1 ihracat payı ile Çin in izlediği görülmektedir. Dünya ihracatında Hindistan ve Çin ile birlikte öne çıkan diğer ülkelerin başında Vietnam, Singapur ve Endonezya gibi ülkelerin yer aldığı görülmektedir. Sektörel ithalatta 1,093 milyon dolar olan ithalat değeri ve %14.1 dünya ithalat payı ile ABD öne çıkarken, bu ülkeyi % 5.8 ithalat payı ve 451 milyon dolar ithalat değeri ile Almanya nın izlediği görülmektedir. Sektörde 15 ülkenin ihracat payı toplamının, ithalat payı toplamından yüksek gerçekleştiği görülmektedir. Tablo 98: Biber ve Diğer Baharatlar Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 7,882 100.0 - Dünya 7,762 100.0 - Hindistan 1,426 18.1 18.1 ABD 1,093 14.1 14.1 Çin 876 11.1 29.2 Almanya 451 5.8 19.9 Vietnam 557 7.1 36.3 Endonezya 406 5.2 25.1 Singapur 513 6.5 42.8 Japonya 350 4.5 29.7 Endonezya 473 6.0 48.8 Hollanda 339 4.4 34.0 Hollanda 342 4.3 53.1 S. Arabistan 333 4.3 38.3 İran 330 4.2 57.3 Singapur 329 4.2 42.5 Almanya 254 3.2 60.5 BAE 301 3.9 46.4 Guatemala 253 3.2 63.7 Hindistan 283 3.6 50.1 Brezilya 229 2.9 66.7 İngiltere 276 3.6 53.6 Madagaskar 222 2.8 69.5 Malezya 260 3.3 57.0 Sri Lanka 218 2.8 72.2 İspanya 232 3.0 60.0 İspanya 211 2.7 74.9 Fransa 209 2.7 62.7 Peru 140 1.8 76.7 Meksika 153 2.0 64.6 Malezya 129 1.6 78.3 Bangladeş 148 1.9 66.5 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 92

081: Hayvan Gıdası Olarak Kullanılan Maddeler Hayvan gıdası olarak kullanılan maddeler sektöründe 2011 yılı itibariyle dünya ihracat toplamı 67.2 milyar dolar olarak gerçekleşirken, dünya ithalat toplamı 72.7 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Tablo 99: Hayvan Gıdası Olarak Kullanılan Maddeler Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 20.2 22.3 2005 30.0 33.5 2006 33.0 36.2 2007 41.4 45.6 2008 54.6 61.5 2009 52.7 56.2 2010 57.5 62.0 2011 67.1 72.7 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Sektörde en önemli ihracatçı ülkelerin başında %16.1 ihracat payı ve 10,778 milyon dolar ihracat değeri ile Arjantin ilk sırada yer alırken, bu ülkeyi %9 dünya ihracat payı ve 9,641 milyon dolar ihracat değeri ile ABD izlemiştir. Sektörde ilk iki sırada yer alan ülkelerin dünya ihracat payı toplamı %30.5 oranında gerçekleşirken, 15 ülkenin ihracat payı %80 oranında tespit edilmiştir. Tablo 100: Hayvan Gıdası Olarak Kullanılan Maddeler Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 67,130 100.0 - Dünya 72,707 100.0 - Arjantin 10,778 16.1 16.1 Hollanda 4,501 6.2 6.2 ABD 9,641 14.4 30.5 Japonya 4,096 5.6 11.8 Hollanda 6,031 9.0 39.4 Almanya 4,062 5.6 17.4 Brezilya 5,988 8.9 48.4 Vietnam 3,797 5.2 22.6 Almanya 3,947 5.9 54.2 Çin 3,209 4.4 27.1 Fransa 3,115 4.6 58.9 Fransa 3,159 4.3 31.4 Hindistan 2,754 4.1 63.0 İngiltere 2,712 3.7 35.1 Belçika 2,165 3.2 66.2 İtalya 2,433 3.3 38.5 Çin 2,085 3.1 69.3 Endonezya 2,220 3.1 41.5 Peru 1,903 2.8 72.2 ABD 2,161 3.0 44.5 Kanada 1,622 2.4 74.6 Belçika 2,079 2.9 47.4 İspanya 1,193 1.8 76.3 G. Kore 2,064 2.8 50.2 Danimarka 1,188 1.8 78.1 İspanya 1,909 2.6 52.8 İngiltere 1,220 0.2 78.3 Tayland 1,719 2.4 55.2 Tayland 1,119 1.7 80.0 Danimarka 1,667 2.3 57.5 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 93

Sektörel ithalatta hiç bir ülkenin belirgin bir ağırlığı gözlenmez iken, dünya ithalat sıralamasında Hollanda, Japonya ve Almanya nın ilk üç sırada yer aldığı görülmektedir. Sektörel ithalat paylarında ülkeler arasında önemli bir ayrışmanın yaşanmaması sonucunda 15 ülkenin dünya ithalat payı toplamının %57.5 gibi görece düşük kaldığı izlenmektedir. 091: Margarin Margarin ürününe ilişkin dış ticaretin gelişimini gösteren Tablo 101 verileri incelendiğinde, 2011 yılında 6.7 milyar dolar dünya ihracatına karşılık 5.6 milyar dolar dünya ithalatı yapıldığı, margarinde 2011 yılı itibariyle dünya dış ticaret hacminin 12.3 milyar dolar düzeyinde gerçekleştiği saptanmıştır. Tablo 101: Margarin Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 1.4 1.4 2005 2.6 2.3 2006 3.0 2.6 2007 4.0 3.4 2008 6.0 4.8 2009 4.8 4.0 2010 4.9 4.3 2011 6.7 5.6 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Margarin dış ticaretinde öne çıkan ülkelere ilişkin dış ticaret göstergeleri incelendiğinde (Tablo 102), ihracatta Endonezya, Belçika ve Hollanda nın ilk üç sırada yer aldıkları, bu üç ülkenin ihracat paylarının sırasıyla %13.8, %12.1 ve %11.2 oranında gerçekleştiği görülmektedir. Başka bir ifadeyle, margarin ihracatında üç ülkenin dünya ihracat payı %37.1 oranında gerçekleşirken, üç ülkenin toplam ihracat değeri 2,498 milyon dolar olarak tespit edilmiştir. Türkiye %2.7 ihracat payı ve 181 milyon dolar ihracat değeri ile margarin ihracatında öne çıkan ilk 15 ülke arasında 2011 verilerine göre 11.sırada yer almıştır. Margarin ihracatında öne çıkan ilk 15 ülkenin ihracat payı toplamı %79 oranında gerçekleşmiştir. Margarin ithalatında öne çıkan ülkeler ve ithalat payları incelendiğinde, ülkeler arasında belirgin bir ayrışma izlenmemekte, hiçbir ülkenin dünya ithalat payının %10 un üzerinde gerçekleşmediği görülmektedir. Margarin ithalatında Fransa %8.9 ithalat payı ve 496 milyon dolar ithalat değeri ile ilk sırada yer alırken, bu ülkeyi %6.6 ithalat payı ve 368 94

milyon dolar ithalat değeri ile Şili nin izlediği görülmektedir. Margarin ithalatında öne çıkan diğer bir ülke de %6.1 dünya ithalat payı ve 337 milyon dolar ithalat değeri ile Almanya dır. Margarinde ülke ithalat yoğunlaşma oranının ihracat yoğunlaşma oranına göre daha düşük gerçekleştiği görülmektedir. Tablo 102: Margarinde En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 6,729 100.0 - Dünya 5,561 100.0 - Endonezya 928 13.8 13.8 Fransa 496 8.9 8.9 Belçika 815 12.1 25.9 Şili 368 6.6 15.5 Hollanda 755 11.2 37.1 Almanya 337 6.1 21.6 ABD 462 6.9 44.0 Çin 325 5.8 27.4 Malezya 422 6.3 50.3 Hollanda 210 3.8 31.2 Almanya 416 6.2 56.5 Rusya 169 3.0 34.2 İsveç 289 4.3 60.7 ABD 168 3.0 37.3 Arjantin 235 3.5 64.2 İngiltere 154 2.8 40.0 Polonya 199 3.0 67.2 Kanada 149 2.7 42.7 Danimarka 186 2.8 70.0 Polonya 141 2.5 45.2 Türkiye 181 2.7 72.6 Belçika 127 2.3 47.5 Rusya 111 1.6 74.3 İspanya 113 2.0 49.6 İngiltere 109 1.6 75.9 Ukrayna 111 2.0 51.6 Ukrayna 105 1.6 77.5 İtalya 106 1.9 53.5 Singapur 105 1.6 79.0 Çek Cumh. 99 1.8 55.2 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 098: Başka Yerde Sınıflandırılmamış Gıda Müstahzarları Başka yerde sınıflandırılmamış gıda müstahzarları sektörüne ilişkin dünya dış ticaret gelişimini gösteren Tablo 103 verileri incelendiğinde, 2011 verilerine göre sektörde 60.9 milyar dolar ihracat gerçekleştirilirken, 67.6 milyar dolar ithalat yapılmış, dış ticaret hacmi ise 128.5 milyar dolar düzeyinde tespit edilmiştir. Tablo 103: Başka Yerde Sınıflandırılmamış Gıda Müstahzarları Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 17.6 18.4 2005 32.6 34.2 2006 35.7 37.4 2007 41.9 44.4 2008 49.3 52.0 2009 47.5 50.9 2010 52.2 54.4 2011 60.9 67.6 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 95

Sektörde öne çıkan ülkelere ilişkin dış ticaret göstergeleri incelendiğinde (Tablo 104), sektörel ihracatta %10.8 İhracat payı ve 6,597 milyon dolar ihracat değeri ile ABD nin ilk sırada bulunduğu, bu ülkeyi %9.4 ihracat payı ve 5,701 milyon dolar ihracat değeri ile Hollanda nın izlediği görülmektedir. Sektörel ihracatta öne çıkan diğer bir ülke de %8.4 ihracat payı ve 5,135 milyon dolar ihracat değeri ile Almanya dır. Sektörel dünya ihracatında öne çıkan ilk 15 ülkenin dünya ihracat payı toplamının %68.6 oranında gerçekleştiği görülmektedir. Sektörel ithalatta öne çıkan ülkelerin dünya ithalat payları, ithalat değerleri ve yoğunlaşma oranları incelendiğinde, dış ticaret göstergelerine göre ülkeler arasında belirgin bir farklılaşmanın bulunmadığı görülmekle birlikte, %7.4 ithalat payı ve 4,989 milyon dolar ithalat değeri ile Nijerya nın ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Sektörel ithalatta göreli olarak öne çıkan diğer iki ülke ise %5.7 ithalat payı ile ABD ve %5.5 ithalat payı ile İngiltere dir. İthalatta öne çıkan 15 ülkenin ithalat payı toplamı %52.9 oranında tespit edilirken, bu oran görece düşük bir yoğunlaşmaya işaret etmektedir. Tablo 104:Başka Yerde Sınıflandırılmamış Gıda Müstahzarları Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 60,921 100.0 - Dünya 67,553 100.0 - ABD 6,597 10.8 10.8 Nijerya 4,989 7.4 7.4 Hollanda 5,701 9.4 20.2 ABD 3,819 5.7 13.1 Almanya 5,135 8.4 28.6 İngiltere 3,729 5.5 18.6 Fransa 3,535 5.8 34.4 Almanya 2,875 4.3 22.8 Çin 2,696 4.4 38.8 Fransa 2,513 3.7 26.5 İtalya 2,585 4.2 43.1 Kanada 2,362 3.5 30.0 İrlanda 2,042 3.4 46.4 Japonya 2,193 3.2 33.3 Belçika 1,978 3.2 49.7 Çin 2,116 3.1 36.4 Tayland 1,914 3.1 52.8 Hollanda 1,982 2.9 39.4 Singapur 1,789 2.9 55.7 İspanya 1,850 2.7 42.1 İngiltere 1,777 2.9 58.7 Avusturalya 1,688 2.5 44.6 Danimarka 1,742 2.9 61.5 S. Arabistan 1,603 2.4 47.0 Kanada 1,571 2.6 64.1 Belçika 1,415 2.1 49.1 İspanya 1,416 2.3 66.4 Rusya 1,407 2.1 51.1 Polonya 1,307 2.1 68.6 İtalya 1,217 1.8 52.9 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 111: Alkolsüz İçecekler Alkolsüz içecekler sektörüne ilişkin dünya dış ticaret gelişimine ilişkin bulgular incelendiğinde, Tablo 105), sektörde 2011 yılında 18.7 milyar dolar olan dünya ihracatına 96

karşılık 17.5 milyar dolar ithalatın yapıldığı ve dünya ticaret hacminin 36.2 milyar dolar düzeyinde gerçekleştiği saptanmıştır. Tablo 105: Alkolsüz İçecekler Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 5.2 5.2 2005 10.8 10.4 2006 12.8 12.0 2007 14.9 14.8 2008 17.6 16.4 2009 15.4 14.9 2010 15.9 15.4 2011 18.7 17.5 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Alkolsüz içecekler sektöründe öne çıkan ülkelere ilişkin dış ticaret göstergeleri incelendiğinde (Tablo 106), Avusturya %10.9 ihracat payı ve 2,047 milyon dolar ihracat değeri ilk sırada yer aldığı, bu ülkeyi %9.1 ihracat payı ve 1,712 milyon dolar ihracat değeri ile Almanya nın izlediği görülmektedir. Sektörel ihracatta Avusturya ve Almanya ile birlikte öne çıkan diğer bir ülke de %9.1 ihracat payı ve 1,698 milyon dolar ihracat değeri ile Fransa dır. Hollanda, İsviçre, ABD ve Belçika ihracatta öne çıkan diğer ülkeleri oluşturmaktadır. Tablo 106: Alkolsüz İçecekler Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 18,739 100.0 - Dünya 17,521 100.0 - Avusturya 2,047 10.9 10.9 ABD 2,208 12.6 12.6 Almanya 1,712 9.1 20.0 Almanya 1,192 6.8 19.4 Fransa 1,698 9.1 29.1 İngiltere 1,156 6.6 26.0 Hollanda 1,541 8.2 37.3 Belçika 951 5.4 31.4 İsviçre 1,461 7.8 45.1 Fransa 891 5.1 36.5 ABD 1,035 5.5 50.6 Hollanda 842 4.8 41.3 Belçika 963 5.1 55.8 Kanada 747 4.3 45.6 İtalya 680 3.6 59.4 Hong Kong 635 3.6 49.2 İngiltere 647 3.5 62.9 Japonya 629 3.6 52.8 Çin 600 3.2 66.1 İspanya 425 2.4 55.2 Tayland 538 2.9 68.9 İrlanda 329 1.9 57.1 Meksika 288 1.5 70.5 İsviçre 317 1.8 58.9 S. Arabistan 286 1.5 72.0 İtalya 288 1.6 60.6 Malezya 269 1.4 73.4 Avusturalya 258 1.5 62.0 G. Kore 250 1.3 74.8 Avusturya 213 1.2 63.2 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu ABD %12.6 ithalat payı ve 2,208 milyon dolar ithalat değeri ile sektörel ithalat sıralamasında ilk sırada yer alırken, bu ülkeyi %6.8 ithalat payı ve 1,192 milyon dolar 97

ithalat değeri ile Almanya nın ve %6.6 ithalat payı ve 1,156 milyon dolar ithalat değeri ile de İngiltere nin izlediği görülmektedir. Gıda sektörünün diğer birçok alt sektöründe görüldüğü gibi, alkolsüz içecekler sektöründe de ithalat yoğunlaşma oranının ihracat yoğunlaşma oranında görece daha düşük bir seviyede gerçekleştiği tespit edilmiştir. 112:Alkollü İçkiler Alkollü içkiler sektörüne ilişkin dış ticaret değerlerinin gelişimi incelendiğinde (Tablo 107), 2011 yılında 75.4 milyar dolarlık ihracata karşılık 74 milyar dolarlık ithalatın yapıldığı, dünya dış ticaret hacminin ise 149.4 milyar dolar düzeyinde gerçekleştiği tespit edilmiştir. Tablo 107: Alkollü İçkiler Dünya İhracat ve İthalat Değerleri (Cari Fiyatlarla, Milyar USD) Yıllar İhracat İthalat 2000 28.9 29.5 2005 45.9 47.4 2006 50.9 52.1 2007 61.0 61.4 2008 65.8 66.5 2009 58.0 58.5 2010 64.3 63.6 2011 75.4 74.0 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu Sektör dış ticaretinde öne çıkan ülkelere ilişkin ihracat ve ithalat değerleri ile birlikte, dünya paylarını gösteren bulgular incelendiğinde (Tablo 108), %19.8 ihracat payı ve 14,920 milyon dolar ihracat değeri ile Fransa nın diğer ülkelerden ayrışarak dünya ihracatında ilk sıraya yerleştiği görülmektedir. Fransa ile birlikte dünya ihracatında öne çıkan diğer bir ülke İngiltere dir. İngiltere %13.6 ihracat payı ve 10,223 milyon dolar ihracat değeri ile ihracat sıralamasında ikinci sırada yer almıştır. Söz konusu sektörde öne çıkan diğer ihracatçı bir ülke de %9.8 ihracat payı ve 7,395 milyon ihracat değeri ile İtalya dır. Sektörel ithalatta öne çıkan ülkelere ilişkin ithalat değerleri ve dünya ithalat payları incelendiğinde, %20.8 ithalat payı ve 15,394 milyon dolar ithalat değeri ile ABD nin diğer ülkelerden önemli ölçüde farklılaştığı görülmektedir. Sektörel ithalatta ABD yanında diğer önemli ithalatçı ülkeler ise İngiltere ve Almanya dır. 98

Tablo 108:Alkollü İçkiler Sektöründe En Temel İhracatçı ve İthalatçı Ülkeler, Dünya Payları ve Yoğunlaşma Oranları (2011)(Milyon USD) İhracat Dünya Payı (%) Yoğ. İthalat Dünya Payı (%) Yoğ. Dünya 75,413 100.0 - Dünya 73,952 100.0 - Fransa 14,920 19.8 19.8 ABD 15,394 20.8 20.8 İngiltere 10,223 13.6 33.4 İngiltere 6,739 9.1 29.9 İtalya 7,395 9.8 43.2 Almanya 5,734 7.8 37.7 Almanya 4,355 5.8 48.9 Kanada 3,251 4.4 42.1 İspanya 3,963 5.3 54.2 Fransa 3,088 4.2 46.2 ABD 3,432 4.6 58.7 Rusya 2,546 3.4 49.7 Meksika 2,993 4.0 62.7 Çin 2,462 3.3 53.0 Hollanda 2,973 3.9 66.7 Japonya 2,389 3.2 56.2 Singapur 2,221 2.9 69.6 Hollanda 2,247 3.0 59.3 Avusturalya 1,915 2.5 72.1 Singapur 2,062 2.8 62.1 Şili 1,730 2.3 74.4 İspanya 1,974 2.7 64.7 Belçika 1,472 2.0 76.4 Belçika 1,891 2.6 67.3 İrlanda 1,362 1.8 78.2 Hong Kong 1,840 2.5 69.8 Portekiz 1,259 1.7 79.9 İtalya 1,539 2.1 71.9 Küba 1,050 1.4 81.3 İsviçre 1,535 2.1 73.9 Kaynak: UN Comtrade veri tabanından hareketle oluşturuldu 2.12. Gıda Sektöründe İnovasyonun (Yeniliğin) Önemi Yenilikler, süreç-yenilikler (process-innovations) ve ürün-yenilikler (product-innovations) olarak iki kategori altında toplanmaktadır. Süreç yenilikler; girdi fiyatları sabitken, teknikteki üretim birimi başına ortalama maliyetleri düşüren iyileşmeler olarak tanımlanmaktadır. Teknolojideki yeni ürünlerin (malların) üretilmesine olanak veren iyileşmeler ise ürün yenilikler olarak tanımlanmaktadır. Ancak birçok durumda, maliyet düşürücü bir süreç yeniliğin, aynı zamanda ürün bileşiminde değişiklik yaparak veya yeni ürünlerin üretilmesini olanaklı hale getirebilmektedir. Bu bağlamda yenilikler arasında ayrım yapmak giderek zorlaşmaktadır. Gıda üretim ve tüketim zincirinde, ülkemizin ihtiyaçlarının Ar-Ge ve yenilik yoluyla karşılanması stratejik önem arz etmektedir. Diğer sektörlerde olduğu gibi, gıda sektöründe de Ar-Ge ve yenilik faaliyetlerine dayanmayan bir sektörel gelişme paradigmasının orta ve uzun dönemde sürdürülebilirliği ve uluslararası rekabet gücü son derece kuşkuludur. Başka bir ifadeyle, tarım sektöründe ve dolayısıyla gıda sektöründe Ar-Ge faaliyetlerine ve inovasyona dayanmadan üretim (verimlilik) ve rekabet gücünü artırmanın önünde önemli güçlükler bulunmaktadır. Gıda endüstrisinde teknolojik inovasyon, daha çok, gıdaların raf ömrünün uzatılması ve gıda güvenliğinin artırılması gibi amaçlarla yeni gıda teknolojileri ve inovatif ambalajlar 99

geliştirilmesi şeklinde ortaya çıkmaktadır. Gıda ambalaj sanayinde son yıllarda yeni teknolojilerin kullanıldığı pek çok inovatif ambalaj geliştirilmiştir. Ülkeler ve işletmeler açısından inovasyon sürecinin en temel bileşeni Ar-Ge faaliyetleridir. Ar-Ge faaliyetleri ile işletmeler ya da ülkeler teknoloji üretme ve yenilik yapma kapasitelerini artırarak rekabet gücü kazanmaktadır. Başka bir ifadeyle, günümüz ekonomilerinde işletmelerin ya da ülkelerin teknolojik yenilik yapmadan ayakta kalabilmeleri ve uluslararası rekabet gücü kazanmaları neredeyse imkânsızdır. Bu bağlamda Türkiye ile birlikte seçilmiş ülkelere ilişkin olarak işletmelerin imalat sanayine ve bu çalışmanın nesnesini oluşturan gıda ve içecek sektörüne ayırdıkları Ar-Ge kaynaklarını ve bu kaynaklar içerisinde gıda ve içecek sektörünün payını 2005 sabit fiyatlarla satın alma gücü paritesine göre gösteren Tablo 109 incelendiğinde, gıda ve içecek sektörüne yönelik Ar-Ge harcamasının toplam imalat sanayi içerisindeki payı göstergesine göre en yüksek oranların Meksika başta olmak üzere Hollanda, Türkiye, Fransa, Güney Kore ve İtalya tarafından gerçekleştirildiği, Türkiye nin söz konusu göstergeye göre birçok ülkenin üzerinde bir performans sergilediği görülmektedir. Söz konusu oranın Türkiye de görece yüksek gerçekleşmesinin nedeni, Türkiye imalat sanayine yönelik toplam Ar-Ge harcamalarının görece düşük olmasından kaynaklanmaktadır. Bu bağlamda gıda sektörüne yönelik Ar-Ge harcamalarının toplam imalat sanayi harcamaları içerisindeki göreli payı yanında, işletmelerin Ar-Ge ye yönelik toplam Ar-Ge harcamalarının nicel büyüklüklerinin mutlak düzeylerinin de incelenmesi gerekir. Bu çerçevede seçilmiş ülkelere ilişkin gıda sektörüne yönelik Ar-Ge harcamaları incelendiğinde, Türkiye nin pozisyonunun hiç de iç açıcı olmadığı izlenmektedir: Türkiye de faaliyette bulunan işletmeler 2000 yılı itibariyle gıda ve içecek sektörüne yönelik olarak 37,507 bin dolar Ar-Ge harcaması yaparken Fransa 467,503 bin dolar, Hollanda 329,916 bin dolar, Kore 203,457 bin dolar ve İtalya 114,983 bin dolar Ar-Ge harcaması yapmıştır. 2008 yılında Türkiye de faaliyete bulunan şirketlerin gıda ve içecek sektörüne yönelik Ar-Ge harcamaları 54,693 bin dolara yükselirken, söz konusu değerin sadece İsrail ve Singapur dan yüksek olduğunu belirtmek gerekir. Tabloda gösterilen ülkelerin imalat sanayine yönelik Ar-Ge faaliyetlerinin gelişimi incelendiğinde Kore nin Fransa, İtalya ve Kanada gibi gelişmiş metropol ülkelerin dahi oldukça üzerinde bir harcama yaptığı, bu ülkede faaliyete bulunan işletmelerin imalat 100

sanayine yönelik olarak 32,436,090 bin dolar gibi son derece yüksek sayılabilecek Ar-Ge harcaması yaptığı görülmektedir. 2008 yılında Türkiye de imalat sanayine yönelik yapılan Ar-Ge harcama tutarının 1,809,120 bin dolar olduğu göz önüne alınırsa söz konusu yılda Türkiye imalat sanayinde yapılan Ar-Ge harcamalarının Kore nin ancak %6.5 i kadar olduğu görülecektir. Hiç kuşkusuz bu sonuç Kore imalat sanayinin artan rekabet gücünün ve yenilik yapma kapasitesinin en temel kanıtlarından birisidir. Tablo 109: İşletmelerin Ar-Ge İçin Gıda ve İçecek Sektör ile Birlikte İmalat Sanayine Ayırdıkları Kaynaklar ve Gıda ve İçecek Sektörünün Ar-Ge Payları (%)(ISIC Rev.3)(SAGP 2005 Sabit Fiyatlarla, Bin USD) Ar-Ge Harcamaları 2000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 İtalya İmalat Sanayi Toplamı 6,461,423 6,475,920 6,625,010 7,350,536 7,831,691 7,401,788 7,605,261 Gıda ve İçecek Ürünleri 114,983 100,733 144,153 150,049 167,851 165,581 167,803 Gıda ve İçecek Ürünleri Payı (%) 1.78 1.56 2.18 2.04 2.14 2.24 2.21 Türkiye İmalat Sanayi Toplamı 834,712 1,147,832 1,305,665 1,776,841 1,809,120 - - Gıda ve İçecek Ürünleri 37,507 34,450 64,253 47,352 54,693 - - Gıda ve İçecek Ürünleri Payı (%) 4.49 3.00 4.92 2.66 3.02 - - İsrail İmalat Sanayi Toplamı 1,859,450 2,000,948 2,149,111 2,452,331 2,216,735 1,959,765 2,116,904 Gıda ve İçecek Ürünleri 17,090 8,959 3,275 5,082 19,948 11,035 14,782 Gıda ve İçecek Ürünleri Payı (%) 0.92 0.45 0.15 0.21 0.90 0.56 0.70 Kore İmalat Sanayi Toplamı 12,530,509 20,868,628 24,150,895 26,535,017 27,823,098 28,460,902 32,436,090 Gıda ve İçecek Ürünleri 203,457 296,419 333,205 356,367 364,708 400,335 323,566 Gıda ve İçecek Ürünleri Payı (%) 1.62 1.42 1.38 1.34 1.31 1.41 1.00 Meksika İmalat Sanayi Toplamı 602,818 2,029,252 1,693,447 1,721,778 - - - Gıda ve İçecek Ürünleri 75,905 388,110 266,329 270,638 - - - Gıda ve İçecek Ürünleri Payı (%) 12.59 19.13 15.73 15.72 - - - Kanada İmalat Sanayi Toplamı 7,872,975 6,918,788 7,126,274 6,581,637 5,485,610 - - Gıda ve İçecek Ürünleri 89,421 131,603 137,045 136,774 129,252 - - Gıda ve İçecek Ürünleri Payı (%) 1.14 1.90 1.92 2.08 2.36 - - Hollanda İmalat Sanayi Toplamı 4,345,387 4,451,245 4,489,064 4,317,158 - - - Gıda ve İçecek Ürünleri 329,916 297,940 217,107 279,915 - - - Gıda ve İçecek Ürünleri Payı (%) 7.59 6.69 4.84 6.48 - - - Fransa İmalat Sanayi Toplamı 19,633,064 21,021,434 21,817,915 21,379,455 - - - Gıda ve İçecek Ürünleri 467,503 494,946 580,863 535,423 - - - Gıda ve İçecek Ürünleri Payı (%) 2.38 2.35 2.66 2.50 - - - Singapur İmalat Sanayi Toplamı 1,413,974 1,830,198 2,011,373 2,556,412 3,250,112 1,967,532 2,055,085 Gıda ve İçecek Ürünleri 10,984 14,554 12,117 13,079 20,334 17,481 15,944 Gıda ve İçecek Ürünleri Payı (%) 0.78 0.80 0.60 0.51 0.63 0.89 0.78 Kaynak ve Notlar: OECD veri tabanından hareketle tarafımızdan oluşturuldu. Boş hücreler ilgili göstergeye ilişkin veri bulunmadığını göstermektedir. 101

2.12.1. Patent Başvuruları Seçilmiş dokuz sektör itibariyle dünyada ve AB de 1999-2008 dönemi patent başvurularını gösteren Tablo 110 incelendiğinde, dünya ölçeğinde tarım ve gıda sanayi patent başvuruları sıralamasında 24.3 bin başvuru ile dokuz sektör arasındaki yeri 5. sırada tespit edilirken, AB içerisindeki yeri 10.2 bin patent başvurusu ile 4. sırada tespit edilmiştir. Bu bulgular da göstermektedir ki, tarım ve gıda sanayi patent başvurularının çok yüksek olmadığı bir sektör niteliğindedir. Tablo 110: Seçilmiş Dokuz Sektörde Dünyada ve AB de Patent Başvuruları (1999-2008) Dünya (1000) AB (1000) Lojistik 10.6 5.8 Tarım ve gıda 24.3 10.2 Su 23.8 9.5 Bahçıvanlık 8.7 3.5 Kimyasallar 551.2 212.1 Enerji 23.7 8.3 Yaşam bilimi 298.0 99.2 Yaratıcı sanayi 40.0 8.8 Yüksek teknoloji sanayi 1,331.0 208.9 Kaynak: OECD veri tabanından hareketle oluşturulmuştur. 102

3. TÜRKİYE DE GIDA ÜRÜNLERİ İŞLEME SEKTÖRÜ 3.1. Türkiye de Sektörün Tarihsel Gelişimi Türkiye de gıda ürünleri sektörü, Cumhuriyet in kuruluş yıllarından itibaren imalat sanayi içinde en hızlı gelişen sektörlerden biri olmuştur. Cumhuriyet in ilk yıllarında, un tamamiyle karataş değirmenlerinde üretilmekte, süt ve et ürünleri geleneksel yöntemlerle elde edilmekte, zeytinyağı ilkel yöntemlerle üretilmekte, şeker ve çay üretimi yapılmamaktaydı. Devlet, Kamu İktisadi Teşebbüsü (KİT) şeklinde büyük işletmeler kurarak sektöre yatırım yapmış, özel sektör yatırımlarına da öncü ve destek olmuştur. KİT ler et, süt, şeker, çay, tütün, yem gibi gıda sanayiinin alt sektörlerinde faaliyette bulunmuşlardır. Gıda ürünleri sektöründe daha büyük ölçekli kamu işletmeleri yanında, daha küçük ölçekli özel sektör işletmeleri de faaliyetlerini ve gelişimlerini sürdürmüşlerdir. Gıda sektöründeki önemli atılımlardan şeker sanayiinin gelişmesi, 1926 yılında Uşak Şeker Fabrikası ile başlarken, ilk çay fabrikası 1947 yılında kurulmuştur. Sebze ve meyve işleyen konserve fabrikaları 1948 den sonra hızla artmıştır. Et ürünleri alanında 1952 yılında kurulan EBK modern et kombinalarının kurulmasına ve et ürünleri sektörünün gelişmesine öncülük etmiştir. Yağ sektöründe, margarin üretimi 1953 yılında başlamıştır. Süt işleme endüstrisi alanında ilk süt fabrikası olan Atatürk Orman Çiftliği tesisi 1957 yılında kurulmuştur. Daha sonra 1963 yılında Süt Endüstrisi Kurumu (SEK) kurulmuş olup, süt işleme alanında özel sektör girişimleri 1970 li yıllarda başlamıştır. Meyve suyu ve dondurulmuş gıda tesislerinin kuruluşları da 1970 li yıllara rastlamaktadır. İhracata yönelik sanayileşme modeli ile 1980 li yıllardan itibaren dış ticaret rejiminde gıda sektörünü de etkileyen önemli değişiklikler yapılmış, gıda ve tarımsal ürünler dış ticareti serbestleştirilmiştir. 1984 yılında gıda ürünlerinin ithalatında uygulanan vergi ve harçlar önemli oranlarda düşürülmüştür. 1980 li yıllardan başlayarak gıda ürünleri sanayiinde uluslararası sermayenin rolü artmış, yabancı sermayeli şirketler ile yabancı sermaye ile ortak şirket sayısında artışlar olmuştur. 1990 lı yılların başından itibaren ise özelleştirme uygulamaları ile Süt Endüstrisi Kurumu (SEK), Et ve Balık Kurumu (EBK), Yem Sanayii A.Ş.(YEMSAN) gibi gıda sektöründe yer alan KİT lere ait işletmeler özelleştirilmeye başlanmıştır. Türkiye Şeker fabrikaları A.Ş. (TŞFAŞ) 103

özelleştirme kapsamında olup 2014 yılında özelleştirilmesi planlanmaktadır. Hayvancılık sektörüne dayalı olarak çalışan SEK ve EBK gibi işletmelerin özelleştirilmesi, üreticilerin örgütlenmemiş olması, sözkonusu işletmelere ait fabrikaların bulunduğu bölgelerde, özelleştirilen kurumların piyasa düzenleyici rollerini üstlenecek bir organizasyon bulunmaması gibi nedenlerle, hayvancılık sektörünün gelişimini olumsuz yönde etkilemiştir. Özelleştirme, et ve süt üretiminde faaaliyette bulunan sınai işletmelerin, düşük fiyatlarla hammadde temini yolunda üreticiye tatmin etmeyen fiyatlar vermesine uygun ortam yaratmış, bu da birçok üreticinin hayvancılık sektöründen çekilmesine neden olmuştur. 1990 lı yıllara kadar 35 kombina ile faaliyette bulunan EBK nın 18 işletmesinin satışı yapılmış, 5 işletme resmi kurumlara devredilmiş, 3 işletme de kapatılmıştır. Kısmen özelleştirilen EBK, hayvancılığı destekleyen ve sektörde yerli et üretimini artırmak için düzenleyici rol oynayan bir kurum olmak yerine daha çok canlı hayvan ve et ithalatı ile piyasada fiyat düzenleyici kurum olmuştur. 27.04.2013 tarihli Resmi Gazete nin 4553 sayılı Kararı ile EBK nın adı Et ve Süt Kurumu olarak değiştirilmiştir. Özelleştirme süreci ile gıda sektöründe kamu sektörü, yerini tedrici olarak özel sektöre bırakmıştır. Günümüzde, sektörde, genel olarak küçük ve orta ölçekli olarak faaliyette bulunan işletmeler mülkiyet yapısı açısından daha çok özel sektöre ait kuruluşlardır. Gıda ürünleri imalatında, şeker ve çay alt sektörleri dışında sektör tamamıyla kamu sektöründen özel sektöre doğru yapılanmıştır. Gıda ürünleri sanayinde, son dönemde güvenilir, sağlıklı ve fonksiyonel gıda üretimine doğru bir eğilim sözkonusu olup, sektör hemen hemen tamamiyle özel sektörün üretim ve yatırım kararları doğrultusunda gelişim göstermektedir. Sektörün sağlıklı bir üretim yapısına doğru yönelmesinde geri kalmış, ekonomik ömrünü tamamlamış tesislerin yerine, ileri teknolojiye sahip daha fazla katma değer yaratacak tesislerin kurulması yönünde modernizasyon ve yenileme yatırımlarına gerek vardır. 3.2. Türkiye de Sektörün Durumu Türkiye de gıda ürünleri sanayi, Türkiye ekonomisi açısından imalat sanayinin en önemli alt sektörlerinden birisidir. Gıda ürünleri sanayi, 2010 yılı itibariyle 35,172 adet işyeri ile işyeri sayısı açısından imalat sanayi genelinin %11.7 ine sahip olup, imalat sanayi toplam istihdamının da %13 ü sektöre aittir. 104

Gıda ürünleri sektörü üretim değeri açısından, 2010 yılı itibariyle 79,476 milyon TL lık üretim değeri ile imalat sanayi üretim değerinden %15.2 pay alarak alt sektörler arasında birinci sırada yer almaktadır. Sektör, imalat sanayinin alt sektörleri arasında 2010 yılı itibariyle 11,631 milyon TL lık katma değer ile yaratılan katma değer açısından da birinci sırada yer almakta olup imalat sanayi toplam katma değeri içindeki payı %11.7 dir. Tarıma dayalı bir endüstri kolu olarak gıda ürünleri sanayi, ihracat açısından da önemli bir sektör olup, imalat sanayinin dış ticaret dengesi artı değer veren alt sektörlerinden birisidir. 2012 yılı itibariyle sektör ihracatı 10,485 milyon USD, sektör ithalatı ise 5,403 milyon USD dır. 2012 yılı itibariyle imalat sanayinin toplam ihracatının %7.3 ünü gıda ürünleri ihracatı oluşturmaktadır. Gıda ürünleri ihracatında da sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması alt sektörü toplam gıda ürünleri ihracatı içinde %37.2 lik pay ile birinci sırada yer almaktadır. Gıda ürünleri ithalatı ise 2012 yılı itibariyle imalat sanayi toplam ithalat değerinin %3.1 ini oluşturmaktadır. Toplam gıda ürünleri ithalatı içinde de %46.5 oranındaki pay ile en fazla ithalat yapılan sektör bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatıdır. Gıda ürünleri sanayi, Türkiye ekonomisinin en önemli sektörlerinden biri olmakla birlikte katma değer oranı, kapasite kullanım oranları, verimlilik endeksleri gibi bazı parametreler açısından imalat sanayi ortalamalarının altında kalmaktadır. İmalat sanayi genelinde 2010 yılı itibariyle katma değer oranı %18.9 iken, gıda ürünleri sektöründe %14.6 dır. Sektörde yaratılan katma değerin artması için sektörün düşük teknolojili üretim yapan tesislerden yüksek teknolojili üretim yapan tesislere doğru yapılanmasına gerek vardır. 2012 yılı itibariyle imalat sanayi genelinde kapasite kullanım oranı %74.2 iken gıda ürünleri sektöründe %71.2 dir. Gıda ürünleri sektöründe genel olarak kapasite kullanım oranlarının düşüklüğüne özellikle bazı alt sektörlerdeki (un ve unlu mamuller gibi) atıl kapasite neden olmaktadır. Ayrıca tarımsal ürünlere dayalı bir sektör olarak hammadde arzında yaşanan mevsimsel ve ekonomik sorunlar kapasite kullanımı sınırlandırıcı etkiler yapmaktadır. Verimlilik göstergelerinden çalışan başına üretim endeksi 2012 yılı itibariyle imalat sanayinde 115.6 iken gıda sanayinde 96.6, çalışılan saat başına üretim endeksi de imalat sanayinde 119.1 iken gıda ürünleri sanayinde 100.7 dir. İmalat sanayi geneline verimlilik 105

göstergelerinin daha düşük olması da büyük ölçüde sektörün emek yoğun üretim tarzından kaynaklanmaktadır. Gıda ürünleri sanayi, tarımsal hammaddelerin özelliklerine göre bir ya da birden fazla teknik kullanılarak işlenmesi ile nihai ürüne dönüştürülmesini sağlayan imalat sanayi alt sektörüdür. Genel olarak Türkiye de gıda ürünleri sektöründe teknolojik açıdan aralarında önemli farklılıklar bulunan çok sayıda işletme birlikte faaliyette bulunmaktadır. Gıda ürünleri sanayiinin alt sektörlerinde geri teknoloji ve ileri teknoloji kullanan işletmelerin bir arada olduğu karmaşık bir üretim yapısı sözkonusudur. Bu durum, sektörün teknolojik açıdan gelişimini sınırlandırıcı etki yapmakta, karmaşık üretim yapısında hem dış pazarda rekabet edebilecek ürünler hem de daha ilkel koşullarda üretilen daha çok iç pazara yönelik ürünler alıcı bulabilmektedir. Sektörün, gıda gibi olmazsa olmaz temel tüketim ürünleri üretiyor olması nedeniyle kaliteli ve kalitesiz ürünler, gelir grubu ve bilinçli tüketim faktörlerine bağlı olarak yüksek ya da düşük fiyatlardan alıcı bulabilmektedirler. Gıda ürünleri sanayiinin temel hammaddesi tarımsal ürünler olduğu için tarımsal üretimin gelişim düzeyi de sektörü yakından ilgilendirmektedir. Tarımsal üretimin mevsimsellik özelliğine, nitelik ve niceliğine göre sektörün çoğu alt kollarında üretim mevsimsel özellikler arz etmekte ve tarımsal ürünlerin yeterlilik durumu ve kalitesine göre hammadde ithalatı sözkonusu olabilmektedir. Türkiye de coğrafi ve ekolojik koşulların uygunluğuna bağlı olarak, gıda ürünleri sektörünün hammadde gereksiniminin büyük ölçüde yurt içinden karşılanabilmesi, sektör açısından önemli bir avantaj yaratmaktadır. Tarımsal ürünlerin hammadde olarak değil, katma değeri daha yüksek işlenmiş gıda sanayi ürünleri olarak dış pazarlara sunulması hem sektörün gelişimi hem de Türkiye ekonomisi açısından önemli bir husustur. Türkiye de hayvancılık alt sektöründe, girdi üretimi ve dağıtımı alanında ve tarım ticareti alanında faaliyet gösteren kamu teşebbüslerinin özelleştirilmesi sonucunda, tarımsal üreticilerin nicelik ve nitelik açıdan yetersiz örgütlenmiş olmaları pazarlama kanallarının sağlıksızlığı, finansman maliyetlerinin yüksekliği gibi nedenlerle tarımsal üreticilerin üretimden vazgeçmeleri ya da tarımsal üretimin sınırlanması, gıda ürünleri sektöründe hammadde arzı açısından sorunlar yaratabilmektedir. Sektörde stratejik önemi olan et, süt, hububat gibi ürünlerde piyasayı düzenleyici yapılara gerek duyulmaktadır. 106

Türkiye de gıda ürünleri sanayii daha çok iç piyasaya yönelik yapılanmış olmakla birlikte sektörün ihracatı da artış trendi göstermektedir. Özellikle Avrupa Birliği ile uyum çalışmaları, gıda ürünleri sektörünü, dış pazarlarda güçlü rakiplerle karşı karşıya getirmiştir. Sektörün dış pazarlarda dinamik koşullara uyum sağlayarak varlığını sürdürebilmesi, dünya standartlarında yeni teknolojilerle üretime, ambalajlama, depolama, dağıtım ve kalite kontrolü yapılmasına, araştırma ve geliştirme faaliyetlerine önem verilmesine ve markalaşma yolunda üretim ve pazarlama tekniklerinin yoğun kullanımına bağlıdır. 3.3. Türkiye de Sektörün Analizi 3.3.1.İşyeri Sayısı Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre, gıda ürünleri sektöründe 2003 yılında 27,407 işyeri faaliyet gösterirken, 2004, 2006, 2008 ve 2009 yıllarında işyeri sayısında artış, 2005, 2007 ve 2010 yıllarında işyeri sayısında düşüş görülmüştür. Sektörde 2010 yılı itibariyle 35,172 işyeri faaliyette bulunmaktadır. 2003-2010 döneminde imalat sanayi genelinde işyeri sayısında %27 oranında artış olmuşken gıda ürünleri sektöründe %28 oranında artış gerçekleşmiştir. İşyeri sayısı açısından imalat sanayi içinde gıda ürünleri imalatı üçüncü sırada yer almaktadır. İşyeri sayısı açısından imalat sanayi içinde gıda ürünleri sektörünün payı 2003 yılında %11.6 iken 2010 yılı itibariyle bu pay %11.7 olmuştur. Tablo 111: Türkiye Gıda Ürünleri Sektörü İşyeri Sayısı Kodu Sektör Adı 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 10 Gıda Ürünleri 27,407 31,906 30,429 36,321 30,635 34,315 39,579 35,172 10.1 Etin İşl.Sak.ve Et Ür.İmalatı 387 390 380 475 419 474 454 410 10.2 Balık,Su Ü. İşlenmesi Sak. 52 53 57 72 69 59 52 56 10.3 Sebze ve Meyvelerin İş.Sak. 988 1,091 1,097 1,201 1,297 1,377 1,545 1,476 10.4 Bitkisel ve Hayvansal Yağlar 652 767 744 724 727 853 819 777 10.5 Süt Ürünleri İmalatı 966 1,112 1,061 1,250 1,311 1,262 1,570 1,502 10.6 Öğü.Tahıl Ür.Nişasta,Niş. Ür. 3,575 4,355 4,168 4,876 4,142 4,266 4,172 3,925 10.7 Fırın ve Unlu Mamuller İm. 19,296 22,535 21,193 25,958 20,880 24,340 29,116 25,498 10.8 Diğer Gıda Maddelerinin İm. 1,106 1,160 1,277 1,287 1,473 1,293 1,521 1,242 10.9 Hazır Hayvan Yemleri İm. 385 443 452 478 417 391 330 286 C İmalat Sanayi 236,275 281,029 302,459 309,841 316,596 321,663 320,815 299,928 Gıda/İmalat ( %) 11.6 11.4 10.1 11.7 9.7 10.7 12.3 11.7 Kaynak: TÜİK İş İstatistiklerinden yararlanılarak hazırlanmıştır. 107

Grafik 8 : İşyeri Sayısının Gelişimi Kaynak: TÜİK, iş istatistiklerinden yararlanılarak hazırlanmıştır. Gıda ürünleri sektöründeki işyeri sayısı alt faaliyet kolları itibariyle incelendiğinde en fazla işyeri sayısının 10.7 kodlu fırın ve unlu mamuller imalatında olduğu görülmektedir. 10.6 kodlu öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünler, 10.5 kodlu süt ürünleri imalatı, 10.3 kodlu sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması işyeri sayısı açısından öne çıkan alt sektörlerdir. 2010 yılı itibariyle gıda ürünleri sektöründe toplam işyeri sayısının %73.50 si, 25,498 adet işyeri sayısı ile birinci sırada yer alan fırın ve unlu mamuller imalatına aittir. Bu alt sektör içinde de ekmek, pastane ürünleri imalatı işyeri sayısı açısından alt sektörün %94 ünü kapsamaktadır. Gıda sanayiinde toplam işyeri sayısı açısından ikinci sırada yer alan öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünler imalatı, 3,925 adet işyeri ile toplam içinde %11.16 pay almaktadır. Bu grup içinde işyeri sayısının %99.7 si öğütülmüş tahıl ürünlerine aittir. Gıda sanayiinde toplam işyeri sayısı açısından üçüncü sırada yer alan süt ürünleri imalatının payı %4.27 ve işyeri sayısı 1,502 adettir. Gıda sanayiinde toplam işyeri sayısı açısından dördüncü sırada yer alan sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması imalatının payı %4.19 ve işyeri sayısı 1,476 adettir. 108

10.8 kodlu diğer gıda maddelerinin imalatı alt sektörü 1,242 adet işyeri ile gıda sanayii toplam işyeri sayısının %3.53 üne sahiptir. Bu grupta, şeker imalatı (69 işyeri), kakao, çikolata ve şekerleme imalatı (819 işyeri), kahve ve çayın işlenmesi (143 işyeri), baharat, sos, sirke ve diğer çeşni maddelerinin imalatı (125 işyeri), hazır yemeklerin imalatı (3 işyeri), homojenize gıda müstahzarları ve diyetetik gıda imalatı (18 işyeri) ve başka yerde sınıflandırılmamış diğer gıda maddelerinin imalatı (65 işyeri) yer almaktadır. Sektörün önemli alt üretim konularından 10.4 kodlu bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatının toplam işyeri sayısı içindeki payı 777 adet işyeri ile %2.21 dir. Diğer bir alt sektör 10.1 kodlu etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünleri imalatının toplam işyeri sayısı içindeki payı ise %1.17 ve işyeri sayısı 410 adettir. 10.9 kodlu hazır hayvan yemleri imalatı alt sektörünün gıda sanayiinde toplam işyeri sayısı içinde aldığı pay 286 adet işyeri ile %0.81 dir. Gıda sanayiinde toplam işyeri sayısı açısından %0.16 oranında en az payı olan alt sektör ise 10.2 kodlu balık, kabuklu deniz hayvanları ve yumuşakçaların işlenmesi ve saklanmasıdır. Bu alt sektördeki işyeri sayısı 2010 yılı itibariyle 56 adettir. Grafik 9 : Sektördeki İşyeri Sayısının Alt Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı (Yüzde ve Adet) NOT: 10.7-Fırın ve unlu mamuller ürünleri imalatı;10.6-öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı Ürünlerin imalatı; 10.5- Süt ürünleri imalatı; 10.3- Sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması. 109

3.3.2. Üretim 3.3.2.1. Üretim Değeri Bir sektörün üretim değeri, sektörün ülke ekonomisi içindeki yerini ortaya koyan önemli göstergelerden birisidir. Gıda ürünleri sanayi, üretim değerinin büyüklüğü açısından imalat sanayi içinde ilk sırada yer almaktadır. Gıda ürünleri imalatınının 2003 yılı itibariyle üretim değeri 32,023 milyon TL olup, imalat sanayi toplam üretim değerinin %14 ünü oluştururken, 2010 yılında üretim değeri 79,476 milyon TL ye yükselmiş olup imalat sanayi toplam üretim değerinin %15 ini oluşturmaktadır. Gıda ürünleri imalatının, temel tüketim maddeleri üreten bir sektör olduğu düşünüldüğünde, sektörün, ekonomik kriz yıllarında imalat sanayi toplam üretimindeki payını artırmasının gıda tüketiminin vazgeçilmez niteliğinden kaynaklandığı söylenebilir. Nitekim 2003-2010 dönemindeki imalat sanayi üretim değerindeki artış %133.8 olurken, gıda ürünleri sektöründe üretim değerindeki artış %148.2 oranında gerçekleşerek, imalat sanayi üretim değerindeki artışın üzerinde olmuştur. Tablo 112: Gıda Ürünleri Sanayi Üretim Değeri Milyon TL 2003 2010 İmalat Sanayi İmalat Sanayi Milyon İçindeki İçindeki TL Payı (%) Payı (%) 2003-2010 Dönemi Değişim (%) İmalat Sanayi 224,285 100.00 524,469 100.00 133.8 10 32,023 14.28 79,476 15.15 148.2 10.1 3,376 1.51 10,358 1.97 206.8 10.2 308 0.14 944 0.18 206.5 10.3 5,200 2.32 12,518 2.39 140.7 10.4 4,575 2.04 7,360 1.40 60.9 10.5 2,594 1.16 10,774 2.05 315.3 10.6 3,849 1.72 10,034 1.91 160.7 10.7 4,115 1.83 9,583 1.83 132.9 10.8 6,800 3.03 14,693 2.80 116.1 10.9 1,206 0.54 3,212 0.61 166.3 Kaynak: TÜİK 110

Grafik 10: Üretim Değerinin Gelişimi Gıda ürünleri imalatı içerisinde en fazla üretim değerine sahip alt faaliyet alanı ise 10.8 kodlu diğer gıda maddeleri imalatıdır. 2010 yılında diğer gıda maddeleri imalatı, 14,693 milyon TL lık üretim değeri ile gıda ürünleri sanayi toplam üretim değerinin %18.5 ini oluşturmaktadır. Sektör üretiminde ikinci önemli alt faaliyet kolu 10.3 kodlu sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanmasıdır. 2010 yılında 12,518 milyon TL üretim değeri ile gıda ürünleri sektörü üretim değerinin %15.8 ini sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması imalatı oluşturmaktadır. 10.5 kodlu süt ürünleri imalatı, 2010 yılında 10,774 milyon TL lık üretim değeri ile sektör genelinde üçüncü sırayı alırken, sektör üretim değerinin %13.6 sını oluşturmaktadır. 10.1 kodlu etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünlerinin imalatı, 2010 yılında 10,358 milyon TL üretim değeri ile gıda ürünleri toplam üretim değerinden % 13.0 pay alırken üretim değeri açısından sektörde dördüncü sırada yer almaktadır. Gıda ürünleri imalatında 2010 yılı itibariyle üretim değeri açısından diğer alt sektörler de şöyle sıralanmaktadır: Öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünler imalatı (10,034 milyon TL üretim değeri ile sektör üretim değeri içindeki payı %12.6), fırın ve 111

unlu mamuller imalatı (9,583 milyon TL üretim değeri ile sektör üretim değeri içindeki payı %12.0), bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatı (7,360 milyon TL üretim değeri ile sektör üretim değeri içindeki payı %9.3), hazır hayvan yemleri imalatı (3,212 milyon TL üretim değeri ile sektör üretim değeri içindeki payı %4.0) ve balık ve deniz ürünleri imalatı (944 milyon TL üretim değeri ile sektör üretim değeri içindeki payı %1.2). Grafik 11: Sektör Üretim Değerinin Alt Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı (Yüzde ve Milyon TL) NOT: 10.8- Diğer gıda maddeleri imalatı; 10.3- Sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması; 10.5- Süt ürünleri imalatı;10.1-etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünlerinin imalatı. 3.3.2.2. Üretim Endeksi Üretim endeksindeki gelişmeler incelendiğinde gıda ürünleri sektörü üretim endeksinin 2005-2012 döneminde yıllık ortalama %4.7 artış kaydettiği görülmektedir. Nitekim, 2010=100 bazlı üretim endeksine göre, 2005 yılında 80.4 olan üretim endeksi 2007 de 87.7 ye, 2012 yılında ise 110.7 düzeyine yükselmiştir. Gıda ürünleri üretim endeksinde ekonomik kriz yılı olan 2009 daki %0.3 oranındaki düşüş, aynı yıl imalat sanayi üretim endeksindeki %11.4 oranındaki düşüşün altında kalmıştır. 2005-2012 döneminde imalat sanayi endeksi ise yıllık ortalama %4.0 oranında artış gösterek, 2012 yılında 113.0 düzeyinde gerçekleşmiştir. 112

Tablo 113: Üretim Endeksinin Gelişimi (2010=100) Yıllar İmalat Sanayi Gıda Ürünleri Endeks Değişim (%) Endeks Değişim (%) 2005 87.4-80.4-2006 93.7 7.2 85.1 5.8 2007 100.0 6.7 87.7 3.1 2008 98.5-1.5 90.6 3.3 2009 87.3-11.4 90.3-0.3 2010 100.0 14.5 100.0 10.7 2011 110.5 10.5 106.9 6.9 2012 113.0 2.3 110.7 3.6 Kaynak: TÜİK Grafik 12: Üretim Endeksinin Gelişimi Gıda ürünleri imalatı üretimi, imalat sanayi üretimine göre daha istikrarlı bir seyir izlemektedir. Sektörün üretim konusu olan ürünlerin gıda gibi temel ve nihai tüketim malı olması diğer imalat sanayi ürünlerine göre üretim ve tüketimde daha istikrarlı bir görünüm arz etmesine neden olmaktadır. TÜİK tarafından yayınlanan 2010=100 bazlı üretim endeksinden de bu gelişim izlenebilmektedir. 2008 yılının son çeyreği itibariyle 113

önemli ölçüde hissedilmeye başlayan küresel krizin de etkisiyle imalat sanayi üretim endeksi bir önceki yıl ortalamasına göre %1.5 oranında azalarak 98.5 e gerilerken, gıda ürünleri sanayi üretim endeksi bir önceki yıl ortalamasına göre %3.3 oranında artarak 90.6 ya yükselmiştir. Küresel ekonomik krizin Türkiye de de yaşanmasıyla birlikte üretimde görülen daralmaya bağlı olarak 2009 yılında imalat sanayi üretim endeksi değerinde %11.4 gibi sert bir düşüş yaşanırken, gıda ürünleri imalatında üretim endeksindeki düşüş %0.3 gibi daha yumuşak bir oranda gerçekleşmiştir. Toparlanma yılı olan olan 2010 da ise gıda ürünleri imalatı sektör endeksindeki artış, imalat sanayinin ortalama artış hızının altında kalmış olup izleyen yıllarda normal artış trendine devam etmiştir. Grafik 13: Üretim Endeksinin Aylar İtibariyle Gelişimi Üretim endeksindeki gelişmeler aylık bazda değerlendirildiğinde ise, sektör üretim endeksi rakamlarının yılın ilk altı aylık dönemlerinde genel olarak düşük seyrettiği, yılın ikinci yarısından itibaren artış gösterdiği ve son çeyreğinde de en yüksek düzeylerine ulaştığı görülmektedir. Gıda ürünleri sektöründeki aylık üretim endeksinin bu gelişimi de büyük ölçüde sektörün ana hammaddesi olan tarımsal ürünlerin mevsimsel üretim özelliklerinden kaynaklanmaktadır. 114

3.3.3. Kapasite Kullanım Oranı Gıda ürünleri imalatı sektöründe, kapasite kullanım oranı (KKO) 2007-2012 döneminde ortalama olarak %71.7 düzeyinde seyretmiştir. Aynı dönemde imalat sanayi genelinde gerçekleşen ortalama KKO %75.2 dolayında olup, gıda ürünleri sektörel kapasite kullanımının imalat sanayi kapasite kullanımının altında kaldığı görülmektedir. Gıda ürünleri sanayi KKO su, imalat sanayi KKO sunun genellikle 4-6 puan daha altında gerçekleşirken kriz yılı olan 2009 yılında bu fark 0.5 puana inmiştir. 2009 yılında imalat sanayinde KKO %68.9 olarak gerçekleşirken, gıda ürünlerinde %68.4 olarak gerçekleşmiştir. Ekonomik açıdan toparlanma yılı kabul edilen 2010 ve izleyen yıllarda ise kapasite kullanımı açısından imalat sanayi ve gıda ürünleri sanayiinin kapasite kulanım oranları arasındaki farkın normal trendine döndüğü görülmektedir. 2012 yılı itibariyle imalat sanayinde KKO %74.2 düzeyinde gerçekleşmişken, gıda ürünleri sanayinde KKO %71.7 düzeyinde gerçekleşmiştir. Gıda ürünleri sanayi kapasite kullanımının, imalat sanayi kapasite kullanımının daha altında seyretmesi, sektörde atıl kapasitenin varlığını göstermektedir. Tablo 114: Kapasite Kullanım Oranının Gelişimi Yıllar İmalat Sanayi Gıda Ürünleri KKO (%) Değişim (Puan) KKO (%) Değişim (Puan) 2007 81.8-75.9-2008 78.1-3.7 73.6-2.3 2009 68.9-9.2 68.4-5.2 2010 72.5 3.6 70.3 1.9 2011 75.4 2.9 70.2-0.1 2012 74.2-1.2 71.7 1.5 Kaynak: TC Merkez Bankası. 115

Grafik 14: Kapasite Kullanım Oranının Gelişimi Kapasite kullanım oranındaki gelişmeler aylık bazda değerlendirildiğinde ise, gıda ürünleri sektöründe aylık kapasite kullanım oranlarının imalat sanayi aylık kapasite kullanım oranlarına göre daha değişken olduğu görülmektedir. Gıda ürünleri sektöründe genellikle yılın ilk aylarından itibaren kapasite kullanım oranlarının düşmeye başladığı, yılın ortalarında en düşük değerlerini aldığı ve yılın son aylarında da daha yüksek kapasite kullanım oranlarının gerçekleştiği görülmektedir. Gıda ürünleri sektöründe kapasite kullanımında görülen bu aylık seyir, sektörün büyük ölçüde tarımsal hammadde kullanma özelliğinden kaynaklanmaktadır. Sektörde, hasat edilen tarımsal ürünler daha çok yılın son ayları ile yılın ilk aylarında işlenmektedir, üretim mevsimsel özellikler arz etmektedir. 2010-2012 döneminde gıda ürünleri sektöründe en düşük KKO nun %65.6 ile 2010 yılı Ağustos ayında, en yüksek KKO nun ise %75.9 ile 2012 yılı Kasım ayında gerçekleştiği görülmektedir. 116

Grafik 15: Kapasite Kullanım Oranının Aylar İtibariyle Gelişimi Gıda ürünleri sanayi kapasite kullanım oranları, alt sektörlere göre değerlendirildiğinde, 2012 yılı itibariyle, sektörde en yüksek kapasite kullanımının, %81.6 KKO oranı ile 10.1 kodlu etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünlerinin imalatında olduğu görülmektedir. Sektörde kapasite kullanımı açısından %78.6 KKO ile 10.9 kodlu hazır hayvan yemleri imalatı ikinci sırada, %72.5 KKO ile 10.8 kodlu diğer gıda maddelerinin imalatı üçüncü sırada yer almaktadır. Kapasite kullanım oranına göre diğer alt sektörler de şöyle sıralanmaktadır: %71.9 KKO ile 10.7 kodlu fırın ve unlu mamuller imalatı, %71.6 KKO ile 10.6 kodlu öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı, %70.9 KKO ile 10.5 kodlu süt ürünleri imalatı, %70.2 KKO ile 10.2 kodlu balık, kabuklu deniz hayvanları ve yumuşakçaların işlenmesi ve saklanması, %67.9 KKO ile 10.4 kodlu bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatı, %63.1 KKO ile 10.3 kodlu sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması. 117

Tablo 115: Kapasite Kullanım Oranının Alt Faaliyet Kolları İtibariyle Gelişimi 2010 2011 2012 Değişim (2010-2012) (Puan) İmalat Sanayi 72.5 75.4 74.2 1.7 Gıda Ürünleri 70.3 70.2 71.7 1.4 10.1 84.1 81.5 81.6-2.5 10.2 55.8 57.7 70.2 14.4 10.3 62.2 62.7 63.1 0.9 10.4 69.1 69.0 67.9-1.2 10.5 67.8 66.5 70.9 3.1 10.6 71.9 68.9 71.6-0.3 10.7 69.4 72.7 71.9 2.5 10.8 70.0 69.9 72.5 2.5 10.9 73.7 77.9 78.6 4.9 Kaynak: TC Merkez Bankası Grafik 16: Kapasite Kullanım Oranının Alt Faaliyet Kolları İtibariyle Gelişimi 118

3.3.4. Katma Değer Gıda ürünleri imalatının 2010 yılı itibariyle katma değeri 11,631 milyon TL olup, sektörde yaratılan katma değer 2005 yılı hariç artan bir seyir izlemektedir. İmalat sanayinin toplam katma değeri ise 2010 yılı itibariyle 99,229 milyon TL olup, bu değerin %11.7 si gıda ürünleri sanayi tarafından gerçekleştirilmiştir. Gıda ürünleri imalatı, Türkiye de katma değer açısından imalat sanayinin önemli alt sektörlerinden biri olup, katma değerin büyüklüğü açısından imalat sanayi içinde ikinci sırada yer almaktadır. Grafik 17: Katma Değerin Gelişimi Sektörün üretim yapısı katma değer açısından değerlendirildiğinde, gıda ürünleri imalatı sektöründeki katma değer oranının (katma değer/üretim değeri) düşüş eğiliminde olduğu izlenmektedir. Gıda ürünleri sektörünün katma değer oranı, 2003 yılında %21.3 düzeyinde iken, 2010 yılında düşerek %14.6 olmuştur. 2003-2010 dönemi itibariyle imalat sanayi genelinde yaratılan katma değer %76.1 oranında artarken, gıda ürünleri imalatında yaratılan katma değer %70.4 oranında artmıştır. 119

Tablo 116: Gıda Ürünleri Sanayi Katma Değeri 2003 2010 Katma Değer Katma Değer Katma İmalat İmalat Değer/Üretim Milyon Sanayi Milyon Sanayi Değeri TL İçindeki TL İçindeki % Payı (%) Payı (%) Katma Değer/Üretim Değeri % 2003-2010 Dönemi Değişim (%) İmalat 56,357 100.00 25.1 99,229 100.00 18.9 Sanayi 76.1 10 6,824 12.11 21.3 11,631 11.72 14.6 70.4 10.1 694 1.23 20.5 1,523 1.53 14.7 119.5 10.2 107 0.19 34.7 186 0.19 19.7 73.8 10.3 783 1.39 15.1 1,299 1.31 10.4 65.9 10.4 613 1.09 13.4 502 0.51 6.8-18.1 10.5 457 0.81 17.6 1,439 1.45 13.4 214.9 10.6 671 1.19 17.4 863 0.87 8.6 28.6 10.7 1,048 1.86 25.5 2,189 2.21 22.8 108.9 10.8 2,275 4.04 33.5 3,331 3.36 22.7 46.4 10.9 176 0.31 14.6 298 0.30 9.3 69.3 Kaynak: TÜİK Gıda ürünleri imalatı içerisinde en fazla katma değere sahip alt sektör ise 10.8 kodlu diğer gıda maddeleri imalatıdır. 2010 yılında diğer gıda maddeleri imalatında 3,331 milyon TL lık katma değer gerçekleşmiş olup, bu tutar gıda ürünleri sanayi toplam katma değerinin %28.6 gibi önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Gıda ürünleri sektöründe katma değer açısından ikinci önemli alt sektör ise 10.7 kodlu fırın ve unlu mamuller imalatıdır. 2010 yılı itibariyle gıda ürünleri sektörü katma değerinin %18.8 ini fırın ve unlu mamuller imalatı oluşturmaktadır. Katma değer açısından gıda ürünleri imalatında üçüncü sırada yer alan 10.1 kodlu etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünlerinin imalatı, sektör katma değerinin %13.1 ini ve dördüncü sırada yer alan 10.5 kodlu süt ürünleri imalatı, sektör katma değerinin %12.4 ünü olşturmaktadır. Gıda ürünleri sektöründe 2010 yılı itibariyle yaratılan katma değerin büyüklüğü açısından diğer alt sektörler ve gıda sektörü katma değeri içinde aldıkları pay da sırasıyla şöyledir: 10.3- Sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması, payı %11.2, 10.6-Öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı (payı %7.4), 10.4-Bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatı (payı %4.3), 10.9-Hazır hayvan yemleri imalatı (payı %2.6), 10.2- Balık, kabuklu deniz hayvanları ve yumuşakçaların işlenmesi ve saklanması (payı %1.6). 120

Grafik 18: Sektör Katma Değerinin Alt Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı (Yüzde ve Milyon TL) NOT: 10.8- Diğer gıda maddelerinin imalatı; 10.7-Fırın ve unlu mamuller imalatı; 10.1- Etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünlerinin imalatı; 10.5- Süt ürünleri imalatı 3.3.5. Girdi-Çıktı Analizi 10 Bu bölümde gıda sanayini oluşturan sektörlerin Girdi-Çıktı (Input-Output, I/O) analizi yardımıyla incelenmesi hedeflenmektedir. Girdi-Çıktı Analizi yöntemi ile bu sektörlerin bağlantı katsayıları, diğer sektörlerle etkileşimleri ve ithal girdi kullanımları araştırılacaktır. Analizde kullanılacak olan Girdi-Çıktı tablosu, TÜİK tarafından yayınlanan 90 sektörlü 2002 yılına ait tablodur. Bu tablodaki sektörlerin NACE Rev. 1.1. sektör sınıflandırması ile uyumlulaştırılması tarafımızca yapılmış ve sektör adları ve bu sektörlerin hangi NACE Rev. 1.1. kodlarını kapsadığını belirten tablo da EK 1 de verilmiştir. EK 1 den de görüleceği gibi, bazı sektörlerin içerdiği NACE Rev. 1.1. kodlarının fazlalığı ve sektör adlarının uzunluğu, tabloların hazırlanmasını sektörlerin Girdi-Çıktı tablosunda yer alan sıra numaraları ile ifade edilmesini zorunlu kılmıştır. Bu nedenle, bundan sonraki tablolarda sektörleri temsilen Girdi-Çıktı tablosundaki sıra numaraları kullanılacaktır 10 Bu bölüm Oktay KÜÇÜKKİREMİTÇİ tarafından hazırlanmıştır. 121

(örneğin; 37 sıra nolu sektör, 251 NACE Rev. 1.1. kodlu Kauçuk Ürünleri İmalatı sektörünü temsil edecektir). Belirlememize göre 90 sektörlü Girdi-Çıktı tablosu sınıflandırması baz alındığında; gıda sektörünü oluşturan 8 sektör söz konusudur. Bu sektörler Tablo 117 de verilmektedir. Sektör Sıra No Sektör NACE Rev. 1.1. Kodları Tablo 117: Gıda Sanayi ile İlgili Sektörler Sektör Adı 10 151 Et ve et ürünleri imalatı, işlenmesi ve saklanması 11 152 Balık ve balık ürünlerinin işlenmesi ve saklanması 12 153 Sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması 13 154 Bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatı 14 155 Süt ürünleri imalatı 15 156 Öğütülmüş tahıl ürünleri; nişasta ve nişastalı ürün. imalatı 16 157 Hazır hayvan yemleri imalatı 17 158 Diğer gıda maddeleri imalatı Bu aşamadan sonra, belirlenen bu sektörler Girdi-Çıktı Analizi teknikleri kullanılarak irdelenecektir. 3.3.5.1. Girdi-Çıktı (Input-Output) Tabloları Input-Output tabloları sayesinde belirli bir zaman kesiti için de olsa üretici sektörlerin kullandıkları girdiler, bu girdilerin hangi sektörlerden ve ne oranlarda temin edildiği, sektörlerin ekonomi içindeki payı, sektör üretiminin hangi sektörlerce (nihai tüketim de dahil olmak üzere) ve ne oranda kullanıldığı, sektörlerin ekonomide yaratabilecekleri çarpan etkisi, üretim içinde ithal girdilerin oranı gibi ekonomik yapıya ilişkin tüm bilgiler detaylı bir şekilde elde edilebilmektedir. Input-Output (I/O) tablosu (matrisi), bir ekonomideki sektörlerin her birinin bir birim üretim yapabilmek için diğer sektörlerden kullanmak durumunda olduğu girdileri ve bu sektörlerin her birinin çıktılarının hangi sektörlerde ne miktarda girdi olarak kullanıldığını gösteren bir tablodur. I/O tekniği, ekonomideki tek bir sektörü inceleyebilmek, sektörlerarası etkileşimi görebilmek, Keynesyen genel denge modelinde gerekli olan toplam üretim düzeyi, fiyatlar genel düzeyi, toplam ihracat, toplam istihdam ya da ortalama verimlilik gibi bazı kavramların hem genel olarak ülke ekonomisi bazında 122

hem de alt sektörler bazında elde edilebileceğini ifade etmektedir 11. I/O yaklaşımı ile yalnızca herhangi bir sektörün üretim yapısını belirlenmemekte, bu sektörün bağlantılı olduğu diğer sektörlerle olan ilişkisini de incelenebilmektedir. Örneğin; ayrıştırma (decomposition) yöntemi kullanılarak bir sektörün geriye doğru bağlantılı olduğu sektörlerle olan ilişkileri belirlenebilmektedir 12. I/O tablosunda sütunlarda ve satırlarda sektörler yer almaktadır. Sütunlar itibariyle bakıldığında, bir sektörün üretiminin bileşenleri (diğer sektörlerden aldığı girdiler ve temel üretim girdileri), sektörün üretim değerinin toplamı ve o sektör nihai mamul ithalatından oluşan toplam arz görülmektedir. Satırlar itibariyle bakıldığında ise, bir sektörün üretiminin diğer sektörler tarafından kullanılan kısmı (ara tüketim) ile o sektör ürününe olan nihai talepten (iç tüketim, stok değişmeleri, ihracat dahil olmak üzere) oluşan toplam kullanım yer almaktadır. I/O tablosu aynı zamanda bir kare matristir (satır sayısı sütun sayısına eşittir). Leontief in temel statik I/O modeli, iki tür ilişkiden oluşmaktadır: denge denklemleri ve yapısal denklemler. Bir sektörün üretimi ya kendisi ve diğer sektörler tarafından ya da üretici sektörler dışında (tüketiciler tarafından) kullanılmaktadır. Nihai tüketiciler dışındaki j sektörlerinin sayısı n ise, i. sektörün denge denklemi aşağıdaki gibi ifade edilebilir 13 : X i x... i1 xi2 xin yi (i = 1,2,...,n ve j = 1,2,...,n) burada, X i : i. sektörün toplam üretimini, x ij : i. sektörün üretiminin j. sektör tarafından girdi olarak kullanılan kısmını, y i : i. sektörün üretiminin nihai tüketiciler tarafından kullanılan kısmını ifade etmektedir. 11 Wassily Leontief (1949). Structural Matrices of National Economics, Econometrica, Vol.17, Supplement Report of the Washington Meeting, (Jul. 1949), s. 274. 12 L. Roman ve Jr. Weil (1968). The Decomposition of Economic Production Systems, Econometrica, Vol. 36, No. 2, Apr., 1968, s. 260-278 13 Leonid Hurwicz (1955). Reviewed Work(s): Studies in the Structure of the American Economy: Theoretical and Empirical Explorations in Input-Output Analysis by Wassily Leontief, The American Economic Review, Vol. 45, No. 4, s. 627-628 123

j sektörünün bir birim üretim için kullandığı i sektörü üretimi aij olarak gösterilmekte ve j sektöründe kullanılan i sektörü ürününün girdi katsayısı bu katsayılardan oluşan matrise de girdi (teknoloji) katsayıları matrisi adı verilmektedir 14. a ij x X ij j Tüm sektörler için ülkenin I/O tablosuna karşı gelecek şekilde girdi katsayılarından (a ij ler) oluşturulacak matrise ekonominin yapısal matrisi (A matrisi) adı verilmektedir. Yapı matrisi, ekonomide farklı sektörlerin girdi yapısı hakkında sayısal bilgiler vermektedir. Her durumda yapısal matris elemanları bir oran olarak yorumlanmalı ve matrisi oluşturan bu oranların da iki fiziksel değerin birbirine oranlanması ile elde edildiği unutulmamalıdır. Girdi katsayıları matrisinde satırların toplanmasının ise bir iktisadi anlamı bulunmamaktadır. Ancak yukarıdaki girdi katsayıları matrisini A, elemanlarını a ij olarak adlandırırsak ve her bir sektörün çıktı düzeylerini de x i olarak gösterirsek, bu değer, (ve ihracatı da nihai talebin bir bileşeni olarak düşünürsek), her sektörün kendisi de dahil olmak üzere diğer sektörlerin girdisini (a 11 x 1 + a 12 x 1+... + a 1n x 1 ) ve nihai talebi (nihai tüketim+ihracat) karşılamak için gerekli üretim miktarının toplamını ifade edecektir. Yukarıda genel biçimi verilen ekonominin genel üretim ve talep yapısını gösteren matriste bir sektörün üretimini gösteren X i ler, bağımsız malların talep fonksiyonu olarak ifade edilmiş ve A matrisi de sabit teknoloji katsayıları olarak gösterildiği için bu matris Leontief tarafından ekonominin yapısal matrisi olarak adlandırılmıştır 15. Genel biçimi verilen I/O modelinden, her bir sektörün denge üretim değerini bulmak mümkündür. Bunun için n tane üretici sektör ve n tane nihai talep vektörü için üretici sektörler açısından gerekli üretim değerlerini yazarsak (x ler sektörlerin üretim değerlerini, a lar teknik katsayıları ve y ler de nihai talep vektörünü ifade etmek üzere); x 1 = a 11 x 1 + a 12 x 2 +... + a 1n x n + y 1 x 2 = a 21 x 1 + a 22 x 2 +... + a 2n x n + y 2 14 Wassily Leontief (1985). Input-Output Analysis, Input-Output Economics içinde, Oxford University Press, New York, 2nd Edition, s. 22-23 15 W. Leontief (1949), s.278 124

... x n = a n1 x 1 + a n2 x 2 +... + a nn x n + y n şeklini alacaktır. Burada nihai talep vektörü olan y yi yalnız bırakarak denklemi düzenlersek; (1 - a 11 x 1 ) - a 12 x 2 -... - a 1n x n = y 1 - a 21 x 1 + (1 - a 22 x 2 ) -... - a 2n x n = y 2... - a n1 x 1 - a n2 x 2 -... + (1 - a nn x n ) = y n olacaktır. Yukarıdaki denklem sistemi matris notasyonu ile gösterilirse; (1- a - a... a 11 21 n1 ) - a.. - a 12 (1- a. 22 n2 ).................. - a a.. 1n. (1- a 2n nn x1 x 2... ) x n y y 1 2... y n Yukarıda sol tarafta yer alan matris birim matristen (I) temel girdi katsayıları matrisi (A) nın farkına eşittir ve (I-A) olarak ifade edilebilir. X, sektörlerin üretim vektörünü (x 1, x 2,..., x n ), Y de nihai talep (iç talep ve ihracat toplamı) vektörünü (y 1, y 2,..., y n ) göstermek üzere, yukarıdaki ifade; (I-A) X = Y olarak yazılabilir. Nihai talebin bilindiği (ya da planlandığı) durumda yapılacak iş, yukarıdaki denklem sistemindeki X vektörünü çözmektir. Matris cebrine göre eşitliğin her iki yanını da (I-A) -1 [(I-A) matrisinin tersi)+ matrisi ile önden çarparsak; (I-A) -1 (I-A) X = (I-A) -1 Y haline gelecektir. Bir matrisin tersi ile çarpımı birim matrisi (I) vereceğine göre, (I-A) -1 (I-A) = I matrisi olacaktır. Yine bir matrisin birim matrisle çarpımı da kendisini vereceğinden, 125

I X = X olacaktır. O halde, denge üretim miktarını gösteren x vektörünün çözüm değeri, X = (I-A) -1 Y olacaktır. Burada (I-A) 1 matrisi, Teknoloji Ters Matrisi (Leontief Ters Matrisi) olarak adlandırılmakta ve tipik elemanları, j sektörü ürününe olan 1 birimlik nihai talep artışının, i sektörü üretiminde kaç birimlik artış meydana getireceğini göstermektedir. Buraya kadarki anlatımda girdiler toplam (yurtiçi + ithal) olarak ifade edilmiştir. Oysa sektörler bir kısım girdiyi yurt içinden temin ederken bir bölümünü de ithal etmektedir. Bu durumda A teknoloji katsayıları matrisini yerli (A d ) ve ithal (A m ) olarak bileşenlerine ayırabiliriz. A= A d + A m olacaktır. Bir malın üretimi için ara malı ithalatı katsayısının girdi katsayıları gibi üretim düzeyinin sabit bir oranı şeklinde gösterilebileceği varsayılacaktır. Ara malı ithalat katsayıları matrisi (ithalat matrisi) A m ile gösterildiğinde; bu matrisin her bir elemanı j; sektörünün bir birimlik üretimi için i yabancı sektöründen ne kadar ithalat yapacağını göstermektedir. I/O tablosu, değinildiği gibi, ekonomideki üretici ve üretici olmayan sektörlerden oluşan bir tablodur. Dolayısıyla n tane üretici sektör olduğunda, bu tablo sektörler arasındaki ürün akışını ifade etmektedir. I/O tablosu daha da genişletilerek ulusal hesaplar sistemi olarak da kullanılmaktadır. Burada, nihai talep vektörü kişisel tüketimler, özel yatırımlar ve diğer kalemleri içerecek şekilde brüt harcamaları, maaş ve ücretler, kurumsal karlar ve bunun benzeri faktör gelirleri ise brüt geliri (diğer bir deyişle katma değer ya da birincil üretim girdilerini) göstermektedir 16. 16 Wassily Leontief, vd. (1985). New Approaches in Economic Analysis, Science, New Series, Vol. 228, No. 4698, s. 228 126

I/O matrisine bir satır ve sütun eklenmesi ile üretici sektörlerin birbirleri ile/üretici olmayan sektörlerle olan işlemleri yanı sıra üretici olmayan sektörlerin ilişkileri de irdelenebilir. Bölümlenmiş bir matris gösterimi ile bunu ifade edersek 17 ; x x... xn w 11 21 1 1 x x x... n2 w 12 22 2,...,,...,,...,,..., x x x 1n 2n... w nn n y1 y 2... yn s olacaktır. Burada, x ij ler sektörlerarası dağıtımı, y i yurtiçi ve yurtdışı nihai talep toplamını, w j ise üretim sistemi içinde üretilmeyen girdileri (birincil üretim girdisi-katma değer) göstermektedir. s ise w j lerin toplamı olarak gelir yönünden GSYİH yı, y i lerin toplamı olarak da harcamalar cinsinden GSYİH yı ifade edecektir (bu anlamda gelir ve harcama yönünden ifade edilen GSYİH birbirine eşit olmak durumundadır). Eğer bir ekonomide i sektörünün brüt üretim düzeyi X i ise, X i n j 1 X ij y, i = 1, 2,..., n olarak ifade edilebilmekte ve herhangi bir ürünün i talebinin ara tüketim ve nihai tüketim toplamından oluştuğunu göstermektedir. Buna ilaveten, herhangi bir j sektörünün toplam üretimi de ; X j n i 1 X ij w j, j = 1, 2,..., n olarak üretilen girdilerin (temel girdiler) ve birincil girdilerin (katma değer) toplamı olarak ifade edilebilmektedir. Bu toplamlar ekonomideki doğrudan karşılıklı bağımlılıkların bir göstergesidir. Her bir sektör için ileri bağlantı ilgili satırdaki sektörlerin sayısı ve büyüklüğü tarafından belirlenmektedir. Benzer şekilde, geri bağlantılar da ilgili sütundaki sektörlerin sayısı ve büyüklüğü ile gösterilmektedir. İleri bağlantılar bir sektörün üretimine yardımcı olduğu farklı malların sayısını gösterirken, 17 John Folorunsho Enahoro Ohiorhenuan (1975). Structural Factors in the Macro-Economic Planning Process : A Study of Planning in Nigeria, Open Access Dissertations and Theses, Paper 3040, s. 69 127

geri bağlantılar da herhangi bir malın üretilmesi için gerekli olan malların çeşitliliğini yansıtmaktadır. 18 3.3.5.2. Sektörlerarası Etkileşim (Bağlantı Katsayıları) Sektörlerarası etkileşimi I/O tabloları vasıtasıyla hesaplamak için kullanılan ölçütler, sektörlerin ileri ve geri bağlantılarıdır. Bu noktada, ileri ve geri bağlantı etkilerinin tanımlanması gerekirse, Doğrudan Geri Bağlantı: Herhangi bir sektörün üretimi içinde diğer sektörlerden kullandığı ara girdilerin toplamından hareketle hesaplanmaktadır. Teknoloji Matrisi (Girdi Katsayıları Matrisi) nden hareketle hesaplanan doğrudan geri bağlantı katsayısı ise, sektörün toplam üretim değer 1 olarak kabul edildiğinde, kullanılan ara girdilerin toplam üretime oranlarının toplamından oluşmaktadır. Doğrudan geri bağlantı katsayısının yüksekliği, o sektörün üretim için diğer sektörlerin çıktılarını yüksek oranda kullanmak durumunda olduğunu (sektörün kendisini besleyen gerideki sektörlere yüksek oranda bağımlı olduğunu) ifade etmektedir. Bir başka ifade ile, yüksek geri bağlantı katsayısı, o sektörün üretimi ile gerisindeki diğer sektörlerin üretimi arasında kuvvetli bir bağlantı olduğunu göstermektedir. Girdi katsayıları matrisindeki (A matrisi) girdi katsayılarının (a ij ler) toplamına eşittir. Doğrudan İleri Bağlantı: I/O tablosundan hesaplanmaktadır. Belli bir sektör üretiminin diğer sektörler tarafından girdi olarak kullanılan kısmının (toplam ara tüketim) o sektörün ürünlerine olan toplam talebe=tüketime (ara tüketim+nihai tüketim) oranını göstermektedir. Bu anlamda, sektörün toplam üretiminin ne kadarının diğer sektörler tarafından girdi olarak kullanıldığını (ya da sektör üretiminin ne kadarının nihai tüketime gittiğini) ifade etmektedir. I/O tablosunda sektörler itibariyle toplam ara tüketiminin toplam kullanıma bölünmesi ile hesaplanmaktadır. Toplam Geri Bağlantı: Leontief Ters Matrisi nden hesaplanmaktadır. Belli bir sektördeki bir birimlik nihai talep artışının yol açtığı toplam üretim artışı, o sektörün toplam geri bağlantı etkisini göstermektedir. Doğrudan geri bağlantıda, yalnızca belli bir sektörün üretimindeki diğer sektör çıktılarının payları ifade edilirken, burada nihai talep artışı (o sektörün ürününü nihai mal olarak kullanan nihai tüketiciler tarafından yalnızca 18 J. F. E. Ohiorhenuan (1975). s. 70. 128

o sektör ürününe bir birimlik talep artışı) olması neticesinde, hem bu talep artışını karşılamak, hem de diğer sektörlere girdi olarak verilen sektör ürünlerine olan ara talep artışını sağlamak üzere gerçekleşen toplam üretim artışını ifade etmektedir. Bu anlamda, o sektör ürününe olan talep değişiminin tetiklediği toplam üretim artışını ifade etmektedir. Leontief Ters Matrisindeki sütun toplamlarından oluşmaktadır. Toplam İleri Bağlantı: Leontief Ters Matrisi nden hesaplanmaktadır. Tüm sektörlerdeki birer birimlik nihai talep artışlarının belli bir sektörün üretiminde yol açtığı artış, o sektörün toplam ileri bağlantı etkisi olarak tanımlanmaktadır. Toplam ileri bağlantıda, ekonomideki tüm sektörlerin nihai ürünlerine birer birimlik bir talep artışı olduğunda hareketle her bir üretici sektörlerin üretiminin ne kadar arttığı görülmektedir. Leontief Ters Matrisindeki satır toplamlarından oluşmaktadır. 3.3.5.3. Gıda Sektörleri Bağlantı Katsayıları Gıda sektörlerinin I/O tabloları kullanılarak elde edilen bağlantı katsayıları toplu olarak Tablo 118 de verilmektedir. Tablo 118 de bu sektörlerin doğrudan geri, toplam geri, doğrudan ileri ve toplam ileri bağlantı katsayıları ile her bir sektörün katma değer oranı 19 yer almaktadır. Tabloda sektörlerin sahip oldukları bağlantı katsayılarının 90 sektör içinde kaçıncı sırada yer aldığı da ilgili katsayının yanındaki sütunda belirtilmiştir. Tablo 118: İlgili Sektörlerin Bağlantı Katsayıları, Katma Değer Oranları ve 90 Sektör İçindeki Sıraları Sektör Katma Değer Doğrudan Geri Toplam Geri Doğrudan İleri Toplam İleri Oranı Katsayı Sıra Katsayı Sıra Katsayı Sıra Katsayı Sıra Değer Sıra 10 0.873 1 2.664 24 0.096 85 1.917 30 0.127 90 11 0.627 42 2.018 57 0.105 84 1.027 88 0.373 49 12 0.808 3 2.574 31 0.234 66 1.310 61 0.192 88 13 0.759 15 2.597 30 0.470 47 1.782 36 0.241 76 14 0.751 16 2.471 35 0.121 82 1.056 87 0.249 75 15 0.841 2 2.385 46 0.541 42 1.655 41 0.159 89 16 0.806 6 2.620 29 0.845 11 1.386 56 0.194 85 17 0.690 32 2.480 34 0.241 65 1.626 43 0.310 59 Tablo 118 den gıda sektörleri içinde en yüksek doğrudan geri bağlantısına sahip sektörün 10 nolu et ve et ürünleri imalatı, işlenmesi ve saklanması İmalatı sektörü olduğu (90 sektör içinde 1.), söz konusu sektörün 2.664 toplam geri katsayısı değeri ile tüm sektörler arasında 24. sırada bulunduğu tespit edilmiştir. 10 nolu sektörün kullandığı ara 19 Katma değer oranı, (1- Doğrudan Geri Bağlantı Katsayısı) ilişkisi yardımıyla hesaplanmıştır. 129

girdiler toplam üretim değerinin yüzde 87 sini oluşturmakta ve bu sektör ürünlerine olan bir birimlik nihai talep artışı ekonomideki toplam üretimi 2.664 birim arttırmaktadır. Gıda sanayini oluşturan sektörler içinde ürünleri en fazla ara malı niteliği taşıyan sektör 16 nolu Hazır hayvan yemleri imalatı (0.845 lik doğrudan ileri bağlantı katsayısı nedeniyle). Doğrudan ileri bağlantı katsayısı en düşük olan 10 nolu sektörün (0.096 lık katsayı ile 90 sektör içinde 85. sırada) bir birimlik üretiminin 0.904 lük birimi nihai tüketiciler tarafından tüketilmektedir. Tüm sektör ürünlerine karşı (eşanlı) bir birim nihai talep artışı gerçekleştiğinde her bir sektörün üretiminin ne kadar artacağını ifade eden toplam ileri bağlantı katsayılarına göre en yüksek üretim artışı 1.917 birim ile 10 nolu sektörde gerçekleşmektedir. Bu sektör sahip olduğu toplam ileri bağlantı katsayısı ile 90 sektör arasında 30. sırada yer almaktadır. Sektörlerin doğrudan geri bağlantı katsayıları kullanılarak hesaplanan katma değer oranlarına bakıldığında; en yüksek katma değer oranına 11 nolu balık ve balık ürünlerinin işlenmesi ve saklanması sektörüne aittir. Gıda sanayini oluşturan sektörlerin üretimleri içinde diğer sektörlerden kullandıkları girdilerin oranının yüksekliği (yüksek doğrudan geri bağlantı) nedeniyle genel olarak düşük katma değer oranlarına sahip olduğu dikkati çekmektedir. 3.3.5.4. Gıda Sektörleri Kısmî Bağlantı Katsayıları Bağlantı katsayıları (ister doğrudan isterse toplam katsayılar olsun) herhangi bir sektörle ilgili sonuçları tek bir katsayı ile ifade etmektedir. Bu katsayının alt sektörler itibariyle dağılımı ve ilgilenilen sektörün ilişkide bulunduğu sektörlerin detaylarını görebilmek için kısmî bağlantı katsayılarının bilinmesi gereklidir. Kısmî bağlantı katsayıları; doğrudan geri bağlantı için teknoloji (A) matrisinin ilgili elemanlarının ve buna karşılık gelen sektörlerin, kısmî toplam geri ve kısmî toplam ileri bağlantı katsayıları için ise Leontief Ters Matrisinin (I-A) -1 elemanlarının ve buna karşılık gelen sektörlerin belirtilmesi ile oluşturulmaktadır. Çalışmamızda gıda sektörünü oluşturan sektörlerin bağlantı katsayısının değeri ile bu sektörlerin her birisi için en büyük kısmî bağlantı katsayısına sahip ilk 10 sektörü tablolaştırılarak verilmiştir. 130

3.3.5.4.1. Gıda Sektörleri Kısmî Doğrudan Geri Bağlantı Katsayıları Gıda sektörünü oluşturan 8 sektörün kısmî doğrudan geri bağlantı katsayıları Tablo 119 da verilmektedir. Tabloda en yüksek değere sahip ilk 10 sektör ve bu sektörlerin I/O tablosundaki sıra numaraları da verilmiştir. Tablo 119: İlgili Sektörlerin Kısmî Doğrudan Geri Bağlantı Katsayıları ile En Yüksek Katsayıya Sahip İlk 10 Sektör Sektör 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Toplam 10 Katsayı 0.6305 0.0583 0.0460 0.0366 0.0280 0.0161 0.0128 0.0071 0.0039 0.0029 NACE Kodu 2 72 68 67 16 10 1 13 33 15 0.8731 11 Katsayı 0.4759 0.0304 0.0216 0.0179 0.0171 0.0102 0.0077 0.0060 0.0056 0.0054 NACE Kodu 5 67 11 72 68 62 32 77 76 29 0.6275 12 Katsayı 0.3651 0.1175 0.0474 0.0446 0.0357 0.0307 0.0239 0.0142 0.0133 0.0120 NACE Kodu 1 12 72 67 68 39 29 17 38 47 0.8083 13 Katsayı 0.2452 0.2311 0.0389 0.0349 0.0294 0.0282 0.0134 0.0125 0.0110 0.0109 NACE Kodu 1 13 72 67 15 68 38 83 20 47 0.7592 14 Katsayı 0.4706 0.0435 0.0344 0.0286 0.0259 0.0185 0.0144 0.0096 0.0094 0.0079 NACE Kodu 2 72 68 67 83 29 38 62 33 32 0.7513 15 Katsayı 0.7006 0.0308 0.0245 0.0139 0.0084 0.0055 0.0043 0.0040 0.0036 0.0034 NACE Kodu 1 67 72 68 15 62 35 29 38 77 0.8405 16 Katsayı 0.3285 0.1133 0.1110 0.0347 0.0334 0.0267 0.0197 0.0178 0.0149 0.0148 NACE Kodu 1 15 13 67 72 68 17 36 35 33 0.8059 17 Katsayı 0.1435 0.1403 0.1008 0.0408 0.0295 0.0287 0.0276 0.0209 0.0175 0.0114 NACE Kodu 1 15 17 72 67 38 68 29 13 33 0.6897 Tablo 119, örneğin ilk sırada yer alan 10 nolu et ve et ürünleri imalatı, işlenmesi ve saklanması sektörü için yorumlanırsa; 10 nolu sektörün doğrudan geri bağlantı katsayısı 0.873 dür. Buna göre, sektörün birim üretim değeri içinde diğer sektörlerden kullandığı girdilerin payı 0.873 birimdir. Bu sektörün üretimi için en büyük oranda girdi kullandığı sektör 0.6305 lik katsayısı ile 2 nolu hayvancılık ve hayvancılıkla birlikte bitkisel ürünlerin yetiştiriciliği (karma çiftçilik) sektörüdür. Et ve et ürünleri imalatı için temel tedarikçi niteliğinde olan hayvancılık ve hayvancılıkla birlikte bitkisel ürünlerin yetiştiriciliği (karma çiftçilik) sektörü, tek başına ara girdilerin yüzde 72 sini (0.631/0.873) oluşturmaktadır. 20 İkinci sıradaki önemli tedarikçi sektör ise 0.0583 lük kısmî doğrudan geri bağlantı katsayısı ile 72 nolu sektör yer alırken, üçüncü sırada 0.0460 lik katsayısı ile 68 nolu sektör yer almaktadır. 3.3.5.4.2. Gıda Sektörleri Kısmî Toplam Geri Bağlantı Katsayıları Toplam geri bağlantı katsayısı, herhangi bir sektörün nihai talebindeki bir birim artış neticesinde ekonomideki (tüm sektörlerin toplamı anlamında) toplam üretim artışını 20 Girdi-Çıktı tabloları değer olarak ifade edildiği için bu pay, fiziki üretim girdisi oranı olarak değil, toplam girdi maliyetleri içindeki oran olarak yorumlanmalıdır. 131

gösterdiğinden, kısmî toplam geri bağlantı katsayısı da ilgili sektörün talebi bir birim arttığında bu sektörün girdi tedarikçisi niteliğinde olan sektörlerin her birinin üretiminin ne kadar arttığını ifade edecektir. Doğaldır ki, toplam katsayı, kısmî katsayıların toplamından oluşmaktadır. Bu sayede gıda sektörünün nihai talep artışı neticesinde, üretimini en fazla arttırdığı sektörleri analiz etmek mümkün olmaktadır. Toplam geri bağlantı katsayılarında (toplam ileri bağlantı katsayılarında da olduğu gibi) ilgili sektörün nihai talebinin artışıyla ilk önce bu talep artışını sağlamak için üretim yapılacağından, her zaman ilk sırada en büyük (ve birden büyük) kısmî bağlantı katsayısı ile sektörün kendisi yer alacaktır. Sektörün katsayısının tamsayı (1 lik) kısmı bir birim nihai talep artışı için yapılacak üretimi, ondalık kısmı ise sektörlerin zincirleme olarak tetiklenen üretim artışı neticesinde oluşan üretim artışını ifade etmektedir. Gıda sektörleri için kısmî toplam geri bağlantı katsayıları Tablo 120 de verilmektedir. Tablo 120: İlgili Sektörlerin Kısmî Toplam Geri Bağlantı Katsayıları ile En Yüksek Katsayıya Sahip İlk 10 Sektör Sektör 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Toplam 10 Katsayı 1.0209 0.6701 0.2553 0.1020 0.0750 0.0708 0.0616 0.0315 0.0270 0.0221 NACE Kodu 10 2 1 72 16 67 68 13 77 62 2.6635 11 Katsayı 1.0221 0.4955 0.0634 0.0413 0.0310 0.0304 0.0249 0.0203 0.0187 0.0173 NACE Kodu 11 5 67 72 62 32 68 7 77 56 2.0180 12 Katsayı 1.1337 0.4558 0.0961 0.0801 0.0555 0.0470 0.0457 0.0451 0.0422 0.0400 NACE Kodu 12 1 72 67 68 29 39 62 33 77 2.5744 13 Katsayı 1.3028 0.3789 0.0890 0.0725 0.0502 0.0460 0.0413 0.0413 0.0398 0.0358 NACE Kodu 13 1 72 67 68 62 15 77 33 83 2.5971 14 Katsayı 1.0071 0.4987 0.1774 0.0838 0.0598 0.0496 0.0435 0.0384 0.0350 0.0346 NACE Kodu 14 2 1 72 67 68 83 62 16 29 2.4711 15 Katsayı 1.0097 0.7495 0.0557 0.0557 0.0445 0.0350 0.0341 0.0332 0.0244 0.0236 NACE Kodu 15 1 72 67 77 33 32 62 68 7 2.3848 16 Katsayı 1.0123 0.4920 0.1479 0.1242 0.0800 0.0706 0.0502 0.0457 0.0410 0.0410 NACE Kodu 16 1 13 15 72 67 33 68 62 77 2.6195 17 Katsayı 1.1144 0.3067 0.1600 0.0870 0.0637 0.0467 0.0457 0.0438 0.0419 0.0417 NACE Kodu 17 1 15 72 67 68 38 33 29 62 2.4795 Tablo 120, örneğin ilk sırada yer alan 10 nolu et ve et ürünleri imalatı, işlenmesi ve saklanması ürünleri imalatı sektörüne bakıldığında; bu sektörün nihai talebinin bir birim artması durumunda kendi üretimi 1.0209 birim artmaktadır (daha önce de ifade edildiği gibi bu artışın 1 birimlik kısmı nihai talebi karşılamak için gerçekleşmiştir). İkinci sırada yer alan sektör 2 nolu hayvancılık ve hayvancılıkla birlikte bitkisel ürünlerin yetiştiriciliği (karma çiftçilik) sektörüdür. Bu sektörün üretimi 0.6701 birim artış göstermektedir. Üçüncü sırada ise 0.2553 birimlik üretim artışı ile 1 nolu bitkisel ürünlerin yetiştirilmesi; bostan, meyve ve sebze yetiştirilmesi sektörü yer almaktadır. 37 nolu sektörün nihai talebi bir birim arttığında ekonomideki toplam üretim artışı 2.6635 birim olmaktadır. 132

Tablo 120, sadece ekonomideki hızlandıran etkisini vermemekte, ayrıca bölgesel olarak bakıldığında geriye doğru üretim artışı tetiklenecek sektörlerin bu üretim artışını karşılayacak mevcut kapasitesinin karşılaştırılması gereğini de göstermektedir. Yine 10 nolu sektör örneğinden gidersek; eğer bu sektörün bölgede desteklenerek üretiminin arttırılması, sektör ürünlerine olan talepte artış olacağı beklentisi/hedeflemesi ile gelecek dönemde oluşacak bölgesel üretim kapasitesinin (hizmetler sektörü de dahil) bu artışa yetip yetmeyeceği araştırılacaksa, Tablo 120 sonuçları bu senaryoyu şimdiden değerlendirme olanağı vermektedir. 10 nolu sektörün desteklenmesi (ya da talebinde artış beklenmesi) durumunda bu sektörün tedarikçisi sektörlerin mevcut kapasitelerinin de gelecek dönem hedefleri ile birlikte düşünülmesi, gerekirse tedarikçi sektör kapasitelerinde de bir desteklemenin yapılması gerekecektir. Aksi takdirde, bölgedeki tedarikçi sektörler yetersizse (yetersiz kalacaksa), üretim artışı neticesinde yaratılacak olan ve bölgede kalması beklenen katma değer, ya ithalat yoluyla yurtdışına ya da diğer bölgelerdeki sektörlere kayacaktır. 3.3.5.4.3. Gıda Sektörleri Kısmî Toplam Geri Bağlantı Katsayıları Toplam ileri bağlantı katsayısı, ekonomideki tüm sektörlere nihai talep bir birim arttığında her bir sektörün üretiminin ne kadar arttığını göstermektedir. Kısmî katsayılar ise sektörün bu üretim artışının hangi sektörler tarafından sağlandığını, diğer sektörlerin bu üretim artışı içindeki paylarını göstermektedir. Her sektörün nihai talebi artınca, bu sektörler kendisine girdi sağlayan sektörleri tetiklemektedirler. İncelenen sektör de tedarikçi bir sektör olarak diğer sektörlerin artan üretimlerini karşılamak için kendisinden talep edilen ürünü kadar üretimini arttırmaktadır. Elbette, toplam geri bağlantıda olduğu gibi burada da, incelenen sektörün üretim artışının bir birimlik kısmı kendi nihai talebini karşılamak için yapılacağından, bu sektörün kısmî toplam ileri bağlantı katsayısı da 1 den büyük olacaktır. Gıda sektörlerinin kısmî toplam ileri bağlantı katsayıları Tablo 121 de verilmektedir. 133

Tablo 121: İlgili Sektörlerin Kısmî Toplam İleri Bağlantı Katsayıları ile En Yüksek Katsayıya Sahip İlk 10 Sektör Sektör 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Toplam 10 Katsayı 1.0209 0.3635 0.2797 0.0952 0.0211 0.0162 0.0095 0.0065 0.0064 0.0061 NACE Kodu 10 24 25 26 36 23 70 14 2 16 1.9171 11 Katsayı 1.0221 0.0010 0.0008 0.0008 0.0004 0.0002 0.0002 0.0001 0.0001 0.0001 NACE Kodu 11 16 70 13 69 10 73 24 2 25 1.0275 12 Katsayı 1.1337 0.0351 0.0215 0.0093 0.0078 0.0063 0.0056 0.0036 0.0029 0.0026 NACE Kodu 12 70 18 69 17 13 82 11 16 53 1.3095 13 Katsayı 1.3028 0.1479 0.0315 0.0276 0.0274 0.0212 0.0182 0.0129 0.0111 0.0108 NACE Kodu 13 16 10 17 2 70 14 24 36 25 1.7818 14 Katsayı 1.0071 0.0105 0.0042 0.0033 0.0028 0.0011 0.0007 0.0007 0.0007 0.0006 NACE Kodu 14 70 69 17 12 86 33 84 75 24 1.0557 15 Katsayı 1.0097 0.1600 0.1242 0.0448 0.0413 0.0353 0.0193 0.0186 0.0138 0.0138 NACE Kodu 15 17 16 70 13 18 10 2 69 14 1.6550 16 Katsayı 1.0123 0.0750 0.0718 0.0350 0.0297 0.0236 0.0234 0.0116 0.0088 0.0074 NACE Kodu 16 10 2 14 24 25 5 11 26 13 1.3855 17 Katsayı 1.1144 0.0822 0.0424 0.0250 0.0199 0.0193 0.0100 0.0089 0.0085 0.0081 NACE Kodu 17 70 18 16 12 69 14 13 82 5 1.6263 Tablo 121, 10 nolu et ve et ürünleri imalatı, işlenmesi ve saklanması ürünleri imalatı sektörü için yorumlanırsa; Tüm sektörlere olan nihai talep bir birim arttığında sektörün üretimi 1.9171 birim artmaktadır. Bu üretim artışının 1.0209 lük kısmı sektörün kendisinden kaynaklanmaktadır (1 birimlik kısmı nihai talep artışını karşılamak için, 0.0209 lük kısmı ise diğer sektörlerin bu sektörden girdi talep etmeleri nedeniyle). Sektörün üretim artışı, ikinci sıradaki etkiyi 24 nolu kürkün işlenmesi ve boyanması; kürk mamulleri imalatı sektörünün girdi talebi gerçekleştirmektedir. 10 nolu sektörün üretimini üçüncü büyüklükte tetikleyen sektör ise 25 nolu derinin tabaklanması ve işlenmesi; bavul, el çantası ve benzerleri ile saraçlık ve koşum takımı imalatı sektörüdür (10 nolu sektörün üretim artışının 0.2797 lik kısmı). 3.3.5.4.4. Gıda Sektörleri Önemli Katsayılar Analizi Genel olarak, I/O tablosu kullanılarak hesaplanan katsayıların yüksekliği o sektörün diğer sektörlerle ilişkisinin düzeyini vermektedir. Yüksek doğrudan geri bağlantı katsayısı, sektörün üretim değeri içinde diğer sektörlerden kullandığı girdilerin önemli bir pay tuttuğunu, yüksek doğrudan ileri bağlantı katsayısı, sektörün üretiminin diğer sektörler tarafından ara girdi olarak kullanılma oranının yüksekliğini (bu anlamda da sektörün nihai malının ara mal ya da hammadde niteliğinde olduğunu), yüksek toplam geri bağlantı sektörün ekonomideki toplam üretimi arttırma kabiliyetini, yüksek toplam ileri bağlantı ise sektör üretiminin toplam talep değişiminden etkilenme düzeyinin yüksekliğini ifade etmektedir. Buna karşın, katsayıların tümü için bu etkilenme ya da 134

diğer sektörlerle bağlantıların kaç tane sektörle ilgili olduğu anlamında bir bilgi sağlandığı söylenemez. Bir sektör yüksek doğrudan (ya da toplam) geri bağlantıya sahip olabilir, ancak bunu sadece 3 ya da 4 sektörle gerçekleştiriyor olabilir. Bu durumda sektörün katsayısı yüksek olsa da, bu sektörün ekonomi üzerinde yapacağı büyük etki yalnızca birkaç sektör vasıtasıyla gerçekleşecek, ekonomideki sektörlerin diğerine yansımayacaktır. Bu konuya açıklık getirmek için kullanılan tekniklerden bir tanesi, her bir sektörün (ve bilhassa toplam geri ve toplam ileri bağlantı katsayıları için) bağlantı katsayılarının Değişim Katsayısını (Coefficient of Variance CV) hesaplanmasıdır. Bu konu ilkönce Hazari 21 (1970) tarafından öne sürülerek, sektörlerin CV lerinin hesaplanmasını ve yalnızca yüksek toplam bağlantı katsayısının değil, aynı zamanda düşük CV ye sahip sektörlerin de belirlenmesinin ekonomiye yayılacak etkiyi daha iyi ölçeceğini ileri sürmüşlerdir. Bu yöntemle, sektörleri yalnızca bağlantı katsayılarının yüksekliği ya da düşüklüğüne göre sınıflandırmakla kalınmamakta, aynı zamanda her bir sektörün CV si de hesaplandığından, sektörler dörtlü bir ayrıma tabi tutulabilmektedirler (yüksek bağlantı katsayılı ve yüksek CV li sektörler, yüksek bağlantı katsayılı ve düşük CV li sektörler, düşük bağlantı katsayılı ve yüksek CV li sektörler ve düşük bağlantı katsayılı ve düşük CV li sektörler olarak). Burada önerilen, yüksek bağlantı katsayılı ve düşük CV li sektörlerin ekonomi üzerinde daha yüksek ve daha iyi yayılan bir etki yapacaklarından hareketle, bu sektörlerin ön plana çıkarılmasıdır. Her ne kadar bağlantı katsayılarının CV lerinin hesaplanması, sektörlerin kısmî katsayılarının dağılımı ve yayılımı hakkında fikir veriyor olsa da, yine de ilgilenilen sektörün daha önemli olarak ilişkili olduğu sektörler hangileridir sorusuna yanıt vermemektedir. Buradaki daha önemli ifadesini, ortalamadan yüksek olarak düşündüğümüzde, o zaman her bir sektör için hesaplanacak kısmî bağlantı katsayılarının ortalamasını alıp, ortalamanın üzerinde kalan sektörleri önemli olarak belirleyebiliriz. Ekonominin karmaşıklığı arttıkça, sektörler arasındaki dolaylı ilişki miktarı da artmakta, 21 Bharat R. Hazari (1970). Empirical Identification of Key Sectors in the Indian Economy, The Review of Economics and Statistics, Vol. 52, No. 3, Aug. 1970, s. 301-305 135

diğer yandan da bu ilişkiler artan sektör sayısını da içinde barındırmaktadır. Bu nedenle, IC nin ekonomideki birbirleri ile yüksek doğrudan bağlantılı iki sektör olduğunda görünmesi, aynı anda da bu sektörlerin daha fazla sayıda dolaylı bağlantıyla da birbirlerine bağlandığı beklenir. 22 Önemli katsayılar (Important Coefficients IC) yaklaşımı konusunda literatürde farklı uygulama örnekleri olmasına karşın, gerek hesaplanma kolaylığı gerekse de verdiği bilgi nedeniyle yukarıda özetlediğimiz çerçeve kullanılarak gıda sektörlerinin önemli katsayıları ve önemli sektörleri belirlenecektir. Tablo 122 de gıda sektörleri için önemli bağlantı katsayılarının sayısı ve bağlantı katsayısı bazında hangi sektörlerin önemli olduğu verilmektedir. Tablo 122: İlgili Sektörlerin Bağlantı Katsayıları Açısından Önemli Sektörleri 23 Sektör Bağlantılı Sektörler Bağlantı Sayıları DGB Önemli Sektörler 1,2,10,16,67,68,72 7 10 DGB Önemli Olduğu Sektörler 2,10,24,25,36,70 6 TGB Önemli Sektörler 1,2,13,15,16,32,33,62,67,68,72,77 12 DGB Önemli Sektörler 5,11,32,62,67,68,72 7 11 DGB Önemli Olduğu Sektörler 11 1 TGB Önemli Sektörler 1,5,7,16,29,32,56,62,66,67,68,72,75,76,77,83 16 DGB Önemli Sektörler 1,12,17,29,33,38,39,47,67,68,72,83 12 12 DGB Önemli Olduğu Sektörler 12,18,69,70 4 TGB Önemli Sektörler 1,7,17,29,32,33,38,39,43,44,47,62,66,67,68,72,75,77,83 19 DGB Önemli Sektörler 1,13,15,20,29,38,47,62,67,68,72,83 12 13 DGB Önemli Olduğu Sektörler 2,13,16,17,70,82 6 TGB Önemli Sektörler 1,7,9,15,20,29,32,33,36,38,43,47,62,66,67,68,72,73,75,77,83 21 DGB Önemli Sektörler 2,29,33,38,62,67,68,72,83 9 14 DGB Önemli Olduğu Sektörler 70 1 TGB Önemli Sektörler 1,2,7,13,16,29,32,33,38,43,62,66,67,68,72,77,83 17 DGB Önemli Sektörler 1,67,68,72 4 15 DGB Önemli Olduğu Sektörler 2,13,16,17,18,69,70 7 TGB Önemli Sektörler 1,3,7,32,33,62,66,67,68,72,77,83 12 DGB Önemli Sektörler 1,13,15,16,17,33,35,36,67,68,72 11 16 DGB Önemli Olduğu Sektörler 2,5,10,16 4 TGB Önemli Sektörler 1,7,9,13,15,17,20,32,33,35,36,62,66,67,68,72,77,83 18 DGB Önemli Sektörler 1,2,13,15,17,29,32,33,38,67,68,72,83 13 17 DGB Önemli Olduğu Sektörler 5,12,16,17,18,69,70,82 8 TGB Önemli Sektörler 1,2,7,13,15,29,32,33,36,38,43,44,62,66,67,68,72,75,77,83 20 22 Fidel Aroche Reyes (2002). Structural Transformations and Important Coefficients in the North American Economies, Economic Systems Research, Vol.14., No. 2, 2002 23 Tablo 6 da önemli sektörlerin sıralaması katsayıların büyüklüğüne göre değil, sektör kodlarına göre yapılmıştır. Önemli Katsayılar hesaplanırken ilgili hücre değeri (ilgili kısmî bağlantı katsayısının bulunduğu hücre) ortalamadan büyükse sektör önemli olarak işaretlenmekte, ortalamadan küçükse boş bırakılmaktadır. 136

Tablo 122 yi yine 10 nolu et ve et ürünleri imalatı, işlenmesi ve saklanması ürünleri imalatı sektörü için yorumlarsak; 10 nolu sektörün doğrudan geri bağlantılı olduğu sektör sayısı 7 dir. Bu sektörlerin kısmî doğrudan geri bağlantı katsayıları, 10 nolu sektörün doğrudan geri bağlantı katsayısısın ortalamasından daha büyüktür. Bu önemli sektörler (tabloda DGB Önemli Sektörler olarak ifade edilmiştir); 1 nolu bitkisel ürünlerin yetiştirilmesi; bostan, meyve ve sebze yetiştirilmesi sektörü, 2 nolu hayvancılık ve hayvancılıkla birlikte bitkisel ürünlerin yetiştiriciliği (karma çiftçilik) sektörü, 10 nolu et ve et ürünleri imalatı, işlenmesi ve saklanması sektörü, 16 nolu hazır hayvan yemleri imalatı,,72 nolu diğer kara taşımacılığı ve boru hattı taşımacılığı sektörleridir. Tabloda DGB Önemli Olduğu Sektörler ifadesi ise 10 nolu sektörün hangi sektörde önemli bir girdi tedarikçisi olduğunu göstermektedir. Burada da ise 10 nolu sektörün ilgili sektörün doğrudan geri bağlantı katsayısının ortalamasının üzerinde bir kısmî doğrudan geri bağlantısına sahip olması şartı aranmaktadır. Tablo 122 den ise 10 nolu sektörün 6 adet sektörde ortalamanın üzerinde bir kısmî bağlantı katsayısı ile önemli girdi tedarikçisi olduğu görülmektedir. Bu sektörler ise 2 nolu hayvancılık ve hayvancılıkla birlikte bitkisel ürünlerin yetiştiriciliği (karma çiftçilik)sektörü, 10 nolu et ve et ürünleri imalatı, işlenmesi ve saklanması sektörü, 24 nolu kürkün işlenmesi ve boyanması; kürk mamulleri imalatı sektörü,..., 70 nolu lokantalar sektörleridir. Tablo 122 deki TGB Önemli Sektörler ifadesi 10 nolu sektöre nihai talep bir birim arttığında bu sektörün toplam kısmî geri bağlantı kanalıyla üretimlerini ortalamanın üzerinde tetiklediği sektörleri göstermektedir. Bu niteliğe sahip (10 nolu sektörün ortalama toplam geri bağlantı katsayısından daha büyük değere sahip toplam kısmî geri bağlantı katsayılı sektörler) 12 sektör bulunmaktadır. Bu sektörler ise; 1 nolu Bitkisel Ürünlerin Yetiştirilmesi; Bostan, Meyve ve Sebze Yetiştirilmesi, 2 nolu Hayvancılık ve Hayvancılıkla Birlikte Bitkisel Ürünlerin Yetiştiriciliği (Karma Çiftçilik), 13 nolu bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatı,..., 77 nolu mali aracı kuruluşlar ve bunlara yardımcı faaliyetler sektörleridir. Son olarak, toplam geri bağlantı için yapılan hesaplamada sektörün kendisinin kısmî bağlantı katsayısı (bu katsayı her zaman 1 den büyük olacağı ve ortalamayı saptıracağı için) ortalamaya dahil edilmemiştir. 137

3.3.5.4.5. Gıda Sektörlerinin İthalata Bağımlılığı I/O tabloları kullanılarak yapılabilecek bir diğer analiz de sektörlerin girdi teminlerindeki ithalat bağımlılığıdır. Bunun için 2002 yılına ait ithalat tablosu kullanılarak her bir sektör için ithal girdi kullanımlarının toplam üretim değeri içindeki payları ile, ithalat yapılan sektörlerin büyüklüğüne göre sıralaması Tablo 123 de verilmiştir. Tablo 123: İlgili Sektörlerin Kısmî İthalat Doğrudan Geri Bağlantı Katsayıları Sektör 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Toplam 10 Katsayı 0.0035 0.0023 0.0017 0.0015 0.0012 0.0007 0.0006 0.0005 0.0004 0.0003 NACE Kodu 1 33 13 2 10 35 16 36 32 38 0.0139 11 Katsayı 0.0050 0.0017 0.0006 0.0005 0.0004 0.0003 0.0002 0.0002 0.0002 0.0001 NACE Kodu 11 32 76 12 72 77 78 62 10 5 0.0096 12 Katsayı 0.0059 0.0048 0.0027 0.0025 0.0024 0.0020 0.0019 0.0011 0.0009 0.0009 NACE Kodu 1 33 38 32 39 47 29 44 2 72 0.0316 13 Katsayı 0.0557 0.0507 0.0081 0.0045 0.0028 0.0021 0.0020 0.0012 0.0010 0.0010 NACE Kodu 13 1 15 33 35 20 47 38 32 43 0.1378 14 Katsayı 0.0051 0.0046 0.0028 0.0013 0.0008 0.0008 0.0008 0.0006 0.0005 0.0004 NACE Kodu 33 38 32 2 47 6 29 13 36 49 0.0220 15 Katsayı 0.0214 0.0021 0.0007 0.0006 0.0005 0.0004 0.0003 0.0003 0.0003 0.0003 NACE Kodu 1 35 33 15 38 32 49 88 51 53 0.0293 16 Katsayı 0.0328 0.0323 0.0095 0.0076 0.0070 0.0052 0.0018 0.0017 0.0014 0.0011 NACE Kodu 1 13 33 35 15 36 32 2 20 10 0.1063 17 Katsayı 0.0110 0.0046 0.0045 0.0037 0.0034 0.0030 0.0030 0.0023 0.0021 0.0015 NACE Kodu 1 17 33 6 32 38 61 7 15 13 0.0498 Tablo 123 bulgularını 10 nolu et ve et ürünleri imalatı, işlenmesi ve saklanması ürünleri imalatı sektör için yorumlarsak; Sektörün bir birim üretim değeri içinde ithal girdilerin payı 0.0139 dir. Sektörün en fazla ithal girdi kullandığı tedarikçi sektör, 0.0035 lük katsayı ile 1 nolu bitkisel ürünlerin yetiştirilmesi; bostan, meyve ve sebze yetiştirilmesi sektörüdür. İkinci sırada 0.0023 lük katsayısı ile 33 nolu ana kimyasal maddelerin imalatı sektörü yer almaktadır. Üçüncü sırada ise 0.0017 lik katsayı ile 13 nolu bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağları sektörü yer almaktadır. Tablo 123 de toplam üretim değeri içindeki ithalat doğrudan geri bağlantı katsayıları verilen sektörlerin kullandıkları ara girdiler içindeki paylarını da özet olarak görebilmek amacıyla Tablo 124 hazırlanmıştır. Tablo 124 den gıda sektörlerinden 13 nolu bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağları sektörünün ara girdilerinin %18.1 ini ithalat yoluyla karşılayarak en fazla ithal girdiye bağımlı (ithal girdi maliyetinin ara girdiler içinde payı en yüksek olan) sektör olduğu görülmektedir. Gıda sektörleri arasında ithal girdiye bağımlılığı en yüksek ikinci sektör ise 138

16 nolu hazır hayvan yemleri sektörü olup, söz konusu sektörün ithal girdi payı %13.2 oranında tespit edilmiştir. Üçüncü sırada yer alan ve 17 nolu diğer gıda maddeleri imalatı sektörüdür. Söz konusu sektörde ithal girdilerin toplam ara girdiler içindeki payı %7.2 oranında tespit edilmiştir. Tablo 124: İlgili Sektörlerin ithal Girdilerinin Ara Girdiler İçindeki Payı Sektör Sıra No İthal Girdi Katsayısı (1) Doğrudan Girdi Katsayısı (2) 10 0.0139 0.8731 1.6 11 0.0096 0.6275 1.5 12 0.0316 0.8083 3.9 13 0.1378 0.7592 18.1 14 0.0220 0.7513 2.9 15 0.0293 0.8405 3.5 16 0.1063 0.8059 13.2 17 0.0498 0.6897 7.2 İthal Girdi/Toplam Ara Girdi (1)/(2) (%) Tablo 123 ve Tablo 124 bulguları birlikte değerlendirilerek, 2002 yılı verilerinden hareketle hesaplanan ithal bağımlılıklarının (aynen devam etse dahi) bölgede oluşturulacak gıda neticesinde de devam edeceği söylenebilir. Bu noktada, gıda sektörlerinin yalnızca kendilerine (8 sektör) odaklanarak geliştirilecek bir yapılanma girdi tedariki ve girdileri üretecek sektörlerin dikkate alınmasını da zorunlu kılacaktır. Aksi takdirde, nihai sektörün ortaya çıkaracağı katma değerle sınırlı kalacak bir etki ortaya çıkacak, bölgedeki istihdamı, iş hayatını, kısaca katma değer zincirini tetiklemesi amacıyla gerçekleştirilecek yatırımlar düşünülen çabalar istenilen sonucu tam olarak veremeyecektir. 3.3.6. İstihdam Durumu Gıda ürünleri sanayi yarattığı istihdam açısından imalat sanayi içinde giyim eşyası sektöründen sonra ikinci sırada yer almaktadır. TÜİK verilerine göre 2003 yılında gıda ürünleri imalatı sektöründe 264,834 kişi istihdam edilirken, sektörde çalışan sayısı 2003-2010 döneminde istikrarlı bir şekilde artarak 2010 yılında 371,624 kişiye yükselmiştir. 2003-2010 döneminde istihdamdaki artış oranı imalat sanayi istihdam artış oranının üzerinde gerçekleşmiştir. Sözkonusu dönemde imalat sanayi genelinde toplam istihdamdaki artış oranı %30.7 olarak gerçekleşirken, gıda ürünleri sektöründeki istihdam artışı %40.3 olarak gerçekleşmiştir. Gıda ürünleri sektöründeki istihdam artışının imalat 139

sanayi genelindeki istihdam artışının üzerinde gerçekleşmesi, ekonomik krizin imalat sanayinin genelinde gıda sektörüne göre daha fazla hissedilmesinden kaynaklanmaktadır. İmalat sanayi genelinde 2009 yılında istihdam düzeyinde %9.6 oranında düşüş görülürken, aynı yıl, gıda ürünleri sektöründe %6.1 oranında artış görülmektedir. Gıda ürünleri imalatı sektöründe istihdam edilenlerin imalat sanayi istihdamı içindeki payı 2003 yılında %12.1 iken, bu oran 2010 yılında %13 düzeyine yükselmiştir. Tablo 125: Türkiye Gıda Ürünleri Sektörü İstihdamı Kodu Sektör Adı 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 10 Gıda Ürünleri 264,834 276,070 280,210 304,572 301,108 317,713 337,176 371,624 10.1 Etin İşl.Sak.ve Et Ür.İmalatı 22,353 24,474 26,416 27,290 26,645 29,242 28,380 33,435 10.2 Balık,Su Ü. İşlenmesi Sak. 3,440 3,864 4,832 5,226 4,362 4,621 3,835 4,814 10.3 Sebze ve Meyvelerin İş.Sak. 34,658 32,967 35,382 36,215 40,071 39,729 41,872 45,274 10.4 Bitkisel ve Hayvansal Yağlar 11,927 12,710 11,589 11,926 11,086 12,250 11,732 11,891 10.5 Süt Ürünleri İmalatı 16,589 18,515 21,479 22,449 24,603 26,698 26,330 31,104 10.6 Öğü.Tahıl Ür.Nişasta,Niş. Ür. 19,732 20,865 20,917 21,166 21,683 23,370 21,486 28,279 10.7 Fırın ve Unlu Mamuller İm. 100,403 105,563 98,016 113,416 103,124 114,426 133,325 147,197 10.8 Diğer Gıda Maddelerinin İm. 49,405 49,435 54,233 59,177 61,803 59,871 62,649 62,474 10.9 Hazır Hayvan Yemleri İm. 5,548 7,056 7,346 7,707 7,731 7,506 7,567 7,156 C İmalat Sanayi 2,181,718 2,404,342 2,583,747 2,684,240 2,776,303 2,858,485 2,584,773 2,852,352 Gıda/İmalat ( %) 12.1 11.5 10.8 11.3 10.8 11.1 13.0 13.0 Kaynak: TÜİK İş İstatistiklerinden yararlanılarak hazırlanmıştır. Not: 10.8 kodlu alt sektörün 2003 ve 2004 yılına ait bilgileri, veri gizliliği nedeniyle verilmediğinden tahmin edilmiştir. Grafik 19:İstihdamın Gelişimi 140

Gıda ürünleri imalatı sektöründeki istihdam alt faaliyet kolları itibariyle incelendiğinde en fazla istihdamın 10.7 kodlu fırın ve unlu mamuller imalatında olduğu görülmektedir. 2010 yılı itibariyle gıda sektöründeki toplam istihdamın %39.6 sı, 147,197 kişi ile fırın ve unlu mamuller imalatında, %16.8 i 62,474 kişi ile diğer gıda maddelerinin imalatında, %12.2 si 45,274 kişi ile sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanmasında, %9.0 ı 33,435 kişi ile etin işlenmesi, saklanması ve et ürünleri imalatında, %8.4 ü 31,104 kişi ile süt ürünleri imalatında, %7.6 sı 28,279 kişi ile öğütülmüş tahıl ürünleri,nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatında, %3.2 si 11,891 kişi ile bitkisel ve hayvansal yağlar imalatında, %1.9 u 7,156 kişi ile hazır hayvan yemleri imalatında ve %1.3 ü 4,814 kişi ile balık, kabuklu deniz hayvanları ve yumuşakçaların işlenmesi ve saklanması alt sektöründe yer almaktadır. Grafik 20: Sektördeki İstihdamın Alt Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı (Yüzde ve Kişi) NOT: 10.7-Fırın ve unlu mamuller imalatı; 10.8- Diğer gıda maddelerinin imalatı; 10.3- Sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması ; 10.1- Etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünlerinin imalatı Gıda ürünleri imalatı sektöründe ücretli çalışanların sayısı ise 2003 yılında 228,917 iken, 2010 yılında 333,021 kişiye yükselmiştir. Sektörde 2010 yılı itibariyle ücretli çalışanların sayısı, toplam istihdamın %89.6 sını oluşturmaktadır. 2010 yılı verilerine göre, sektördeki ücretli çalışanların %76.8 ini erkekler oluştururken, %23.2 sini de kadın çalışanlar 141

oluşturmaktadır. Ücretli çalışanlar sayısı 2003-2010 döneminde %45.5 oranında artış gösterirken, ücretli kadın çalışanlar sayısındaki artış oranı %68.8, erkek çalışanlar sayısındaki artış oranı ise %39.6 düzeyinde gerçekleşmiştir. 3.3.6.1. Ücretli Çalışan Başına Üretim ve Katma Değer Gıda ürünleri sanayi, ücretli çalışan başına üretim değeri ve katma değer göstergeleri açısından incelendiğinde, ücretli çalışan başına başına üretim değeri açısından imalat sanayi ortalamasından daha iyi konumda olduğu, ücretli çalışan başına katma değer açısından ise imalat sanayi ortalamasının altında kaldığı görülmektedir. 2010 yılı itibariyle ücretli çalışan başına üretim değeri imalat sanayinde 204,532 TL, gıda ürünleri imalatı sanayinde 221,087 TL olup, gıda ürünleri sanayi ücretli çalışan başına üretim değeri, imalat sanayi ortalamasından %17 daha yüksek bir değere sahiptir. Ücretli çalışan başına katma değer açısından ise gıda ürünleri sektörü, 2010 yılı itibariyle 34,925 TL gibi bir değere sahip olup, imalat sanayi ortalamasından (38,697 TL) %9.7 daha az bir değere sahiptir. Grafik 21: Ücretli Çalışan Başına Üretim Değeri ve Katma Değer (2010) 142

3.3.6.2. İstihdam Endeksi Gıda ürünleri sanayi ve imalat sanayi, 2005=100 temel yıllı sanayi istihdam endeksine göre incelendiğinde, gıda ürünleri sanayinde istikrarlı bir artış trendi gözlenirken, imalat sanayinde 2008 yılında duraklama ve 2009 yılında çarpıcı bir düşüş gözlenmektedir. 2010 yılı ve sonrasında imalat sanayi genelinde de istihdam endeksi artış trendine girmektedir. İstihdam endeksinde görülen bu gelişmeler, imalat sanayi genelinde ekonomik krizin istihdam üzerine çarpıcı bir şekilde olumsuz etki yaparken, gıda ürünleri sanayinin istihdamında ise fazla bir etkilenme olmadan, istihdamda artış trendinin devam ettiğini göstermektedir. 2005 yılında 100 olan istihdam endeksi değeri, 2012 yılında, imalat sanayi genelinde 110.1 e, gıda ürünleri imalatı sektöründe 135.1 e yükselmiştir. Ekonomik kriz dönemlerinde gıda ürünleri sanayinin istihdam artışını devam ettirmesi, sektörün gıda gibi temel tüketim malları üreten sektör olmasından kaynaklanmaktadır. Tablo 126: İstihdam Endeksi (2005=100) İktisadi faaliyet NACE Rev.2 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Gelişim (%) 2005-2012 İmalat Sanayi 102.5 106.3 106.0 95.5 100.1 105.9 110.1 10.1 10 104.8 111.0 116.1 118.3 124.1 128.8 135.1 35.1 10.1 101.5 107.5 114.4 111.2 120.1 134.1 143.9 43.9 10.2 84.4 82.3 77.7 70.7 72.4 75.0 72.7-27.3 10.3 102.7 104.3 100.1 100.9 99.4 100.3 103.6 3.6 10.4 101.9 94.8 88.1 84.8 80.8 86.0 89.1-10.9 10.5 107.5 112.9 119.3 121.1 129.8 136.8 145.3 45.3 10.6 105.2 108.8 112.6 116.7 123.8 130.9 137.5 37.5 10.7 108.1 119.1 130.1 136.3 145.1 147.9 156.8 56.8 10.8 102.3 107.3 108.9 108.1 110.6 113.1 112.2 12.2 10.9 103.6 107.6 114.6 116.9 131.3 154.6 183.1 83.1 Kaynak: TÜİK İstihdam endeksi, alt faaliyet kolları itibariyle incelendiğinde; 2005 2012 döneminde gıda ürünleri imalatında en fazla artışın %83.1 ile hazır hayvan yemleri imalatında olduğu görülmektedir. İstihdam endeksinde artış görülen diğer alt sektörler sırasıyla şöyledir: Fırın ve unlu mamuller imalatı %56.2 oranında artış, süt ürünleri imalatı %45.3 oranında artış, etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünleri imalatı %43.9 oranında artış, öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı %37.5 oranında artış, diğer gıda maddeleri imalatı %12.2 oranında artış, sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması %3.6 oranında artış. Aynı dönemde istihdam endeksinde, balık, kabuklu deniz hayvanları ve yumuşakçaların işlenmesi saklanmasında %27.3 oranında ve bitkisel ve hayvansal sıvı 143

ve katı yağların imalatında %10.9 oranında azalış kaydedilmiştir. Gıda ürünleri imalatında balık ve deniz ürünleri ile bitkisel ve hayvansal yağlar alt sektörlerinde istihdam düzeyinde azalma varken diğer alt sektörlerde istihdam düzeyinde artışlar görülmektedir. Grafik 22: İstihdam Endeksinin Gelişimi 3.3.7. Verimlilik 3.3.7.1. Üretimde Çalışılan Saat Endeksi Gıda ürünleri sanayi ve imalat sanayi, 2005=100 temel yıllı üretimde çalışılan saat endeksine göre incelendiğinde önemli ölçüde istihdam endeksindeki gelişmelerle benzerlik olduğu görülmektedir.üretimde çalışılan saat endeksinde de gıda ürünleri sanayinde istikrarlı bir artış trendi gözlenirken, imalat sanayinde 2008 yılında duraklama ve 2009 yılında çarpıcı bir düşüş gözlenmektedir. 2010 yılı ve sonrasında imalat sanayi genelinde de üretimde çalışılan saat endeksi artış trendine girmektedir. Ekonomik kriz imalat sanayi genelini üretimde çalışılan saat endeksi açısından olumsuz etkilerken, gıda ürünlerinde etkilenmenin minimal düzeyde olduğu ve endeksin artış trendinin devam ettiği görülmektedir. 2005 yılında 100 olan çalışılan saat endeks değeri, 2012 yılında, 144

imalat sanayi genelinde 106.9 a yükselirken, gıda ürünleri imalatı sektöründe 129.6 ya yükselmiştir. Tablo 127: Çalışılan Saat Endeksi (2005=100) İktisadi faaliyet NACE Rev.2 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Gelişim (%) 2005-2012 İmalat Sanayi 101.9 106.3 105.5 93.5 98.1 103.5 106.9 6.9 10 104.9 111.4 116.1 117.8 121.1 124.8 129.6 29.6 10.1 99.8 107.3 112.3 111.1 118.9 132.9 137.6 37.6 10.2 89.8 91.1 85.3 79.3 71.9 74.7 77.6-22.4 10.3 105.0 107.9 104.1 103.6 100.5 102.4 103.9 3.9 10.4 102.0 96.1 88.0 85.1 80.3 83.9 87.1-12.9 10.5 107.3 114.3 122.8 125.5 133.1 137.4 144.4 44.4 10.6 105.7 110.1 113.9 118.7 123.1 129.5 136.0 36.0 10.7 108.8 120.9 131.2 136.1 141.2 142.7 150.6 50.6 10.8 102.5 105.9 109.2 109.1 110.9 111.0 109.2 9.2 10.9 102.3 107.5 115.4 118.0 128.9 151.9 182.8 82.8 Kaynak: TÜİK Üretimde çalışılan saat endeksi, alt faaliyet kolları itibariyle incelendiğinde; istihdam endeksinde olduğu gibi, 2005 2012 döneminde gıda ürünleri imalatında en fazla artışın %82.8 ile hazır hayvan yemleri imalatında olduğu görülmektedir. Üretimde çalışılan saat endeksinde artış görülen diğer alt sektörler sırasıyla şöyledir: Fırın ve unlu mamuller imalatı %50.6 oranında artış, süt ürünleri imalatı %44.4 oranında artış, etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünleri imalatı %37.6 oranında artış, öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı %36.0 oranında artış, diğer gıda maddeleri imalatı %9.2 oranında artış, sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması %3.9 oranında artış. Aynı dönemde çalışılan saat endeksinde, balık, kabuklu deniz hayvanları ve yumuşakçaların işlenmesi saklanmasında %22.4 oranında ve bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatında %12.9 oranında azalış kaydedilmiştir. Gıda ürünleri imalatında balık ve deniz ürünleri ile bitkisel ve hayvansal yağlar alt sektörlerinde üretimde çalışılan saat düzeyinde azalma varken diğer alt sektörlerde üretimde çalışılan saat düzeyinde artışlar görülmektedir. 145

Grafik 23: Üretimde Çalışılan Saat Endeksinin Gelişimi 3.3.7.2. Üretimde Çalışan Kişi Başına Üretim Endeksi Üretimde çalışan kişi başına üretim olarak adlandırılan emek verimlilik endeksi, 2005-2012 döneminde, imalat sanayi genelinde %15.6 oranında artış göstermesine karşın, gıda ürünleri imalatı sektöründe %3.4 oranında azalış eğilimi göstermiştir. 2005 de 100 olan endeks değeri, 2012 yılında, imalat sanayi genelinde 115.6 olurken, gıda ürünleri imalatı sektöründe 96.6 olmuştur. Emek verimliliği endeksinin, gıda ürünleri imalatında, imalat sanayi geneline göre daha düşük olması, gıda ürünleri imalatında istihdam düzeyinin yüksek olmasına, yani çalışan sayısının diğer sektörlere göre daha fazla olduğu, emek-yoğun üretim yapılan sektör olmasına bağlıdır. Tablo 128: Çalışan Kişi Başına Üretim Endeksi (2005=100) İktisadi faaliyet NACE Rev.2 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012* Gelişim (%) 2005-2012 İmalat Sanayi 104.5 107.6 106.3 104.6 114.1 117.9 115.6 15.6 10 101.0 98.5 97.5 95.1 97.5 99.6 96.6-3.4 10.1 102.1 107.2 103.6 111.4 117.9 114.1 110.9 10.9 10.2 144.0 176.9 142.0 148.8 127.6 123.2 108.3 8.3 10.3 115.4 120.2 130.9 120.9 132.3 146.6 138.8 38.8 10.4 105.3 101.5 100.6 108.4 115.8 113.6 109.4 9.4 10.5 102.3 105.0 107.6 106.1 111.4 111.8 116.3 16.3 10.6 95.7 96.1 93.7 94.5 94.8 93.6 82.8-17.2 10.7 95.2 95.3 86.0 79.3 84.7 90.0 90.8-9.2 10.8 100.4 93.1 101.5 102.7 102.3 103.1 103.4 3.4 10.9 102.7 108.1 107.0 100.7 106.7 100.7 93.3-6.7 Kaynak: Bilim,Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Verimlilik Genel Müdürlüğü (*): TÜİK verilerinden kendi hesaplamalarımız. 146

Üretimde çalışan kişi başına üretim (emek verimlilik) endeksi, alt faaliyet kolları itibariyle incelendiğinde; 2005 2012 döneminde gıda ürünleri imalatında en fazla emek verimliliği artışının %38.8 ile sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanmasında olduğu görülmektedir. Emek verimliliği endeksinde artış görülen diğer alt sektörler sırasıyla şöyledir: Süt ürünleri imalatı %16.3 oranında artış, etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünleri imalatı %10.9 oranında artış, bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatı %9.4 oranında artış, balık, kabuklu deniz hayvanları ve yumuşakçaların işlenmesi ve saklanması %8.2 oranında artış, diğer gıda maddeleri imalatı %3.4 oranında artış. Aynı dönemde emek verimliliği endeksinde azalış görülen alt sektörler de sırasıyla şöyledir: Öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı %17.2 oranında azalış, fırın ve unlu mamuller imalatı %9.2 oranında azalış, hazır hayvan yemleri imalatı %6.7 oranında azalış. Grafik 24: Çalışan Başına Üretim Endeksinin Gelişimi 3.3.7.3. Çalışılan Saat Başına Üretim Endeksi Gıda ürünleri imalatı, verimlilik analizi için kullanılan başka bir gösterge olan çalışılan saat başına üretim endeks değerleri açısından incelendiğinde, 2005-2012 döneminde, 147

imalat sanayi genelinde endeks değerlerinin gıda ürünleri imalatı endeks değerlerinin üzerinde seyrettiği görülmektedir. Diğer bir ifadeyle, gıda ürünleri sanayinde verimlilik, çalışılan saat başına üretim endeksi açısından daha düşüktür. 2005 yılında 100 olan endeks değeri, 2005 2012 döneminde, imalat sanayi genelinde %19.1 oranında artarak 119.1 e yükselirken, gıda ürünleri imalatı sektöründe %0.7 oranında artarak 100.7 değerine yükselmiştir. Tablo 129: Çalışılan Saat Başına Üretim Endeksi (2005 =100) İktisadi faaliyet NACE Rev.2 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012* Gelişim (%) 2005-2012 İmalat Sanayi 105.2 107.6 106.8 106.8 116.5 120.7 119.1 19.1 10 100.9 98.2 97.6 95.6 99.9 102.9 100.7 0.7 10.1 103.8 107.4 105.5 111.5 119.1 115.1 116.0 16.0 10.2 135.3 158.6 126.0 132.3 127.4 123.4 101.4 1.4 10.3 113.0 116.1 125.8 117.7 130.7 143.3 138.4 38.4 10.4 105.3 100.4 100.9 108.1 116.8 116.5 111.9 11.9 10.5 102.6 103.8 104.6 102.5 108.7 111.4 117.0 16.3 10.6 95.3 94.9 92.7 92.9 95.5 94.7 83.8-16.2 10.7 94.6 93.9 85.3 79.5 87.0 93.2 94.5-5.5 10.8 100.6 94.3 101.3 101.6 102.2 105.4 106.2 6.2 10.9 104.0 108.2 106.2 99.8 108.7 102.6 93.5-6.5 Kaynak: Bilim,Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Verimlilik Genel Müdürlüğü (*): TÜİK verilerinden kendi hesaplamalarımız. Verimlilik analizinde, çalışılan saat başına üretim endeksi, alt faaliyet kolları itibariyle incelendiğinde; 2005 2012 döneminde gıda ürünleri imalatında çalışılan saat başına üretim anlamında en fazla verimlilik artışının %38.4 ile sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması alt sektöründe olduğu görülmektedir. Çalışılan saat başına üretim endeksinde artış görülen diğer alt sektörler sırasıyla şöyledir: Süt ürünleri imalatı %16.3 oranında artış, etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünleri imalatı %16.0 oranında artış, bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatı %11.9 oranında artış, diğer gıda maddeleri imalatı %6.2 oranında artış, balık, kabuklu deniz hayvanları ve yumuşakçaların işlenmesi ve saklanması %1.4 oranında artış. Aynı dönemde çalışılan saat başına üretim endeksinde azalış görülen alt sektörler de sırasıyla şöyledir: Öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı %16.2 oranında azalış, hazır hayvan yemleri imalatı %6.5 oranında azalış, fırın ve unlu mamuller imalatı %5.5 oranında azalış. Verimlilik analizinde kullanılan çalışan başına üretim endeksi(emek verimliliği) ve çalışılan saat başına üretim endekslerine göre, 2005-2012 döneminde gıda ürünleri imalatının aynı alt sektörleri her iki endekse göre de verimlilik artışı ya da azalışı 148

göstermektedir. Buna göre, gıda ürünleri sektöründe, sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması, süt ürünleri imalatı, etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünleri imalatı, bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatı, diğer gıda maddeleri imalatı, balık kabuklu deniz hayvanları ve yumuşakçaların işlenmesi ve saklanması alt sektörlerinde verimlilik artışları görülürken, öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı, fırın ve unlu mamuller imalatı ve hazır hayvan yemleri imalatı alt sektörlerinde verimlilik azalışları görülmektedir. Grafik 25: Çalışılan Saat Başına Üretim Endeksinin Gelişimi 3.4. Sektörün Dış Ticaret Durumu Gıda ürünleri imalatı sektöründe 2008 yılı itibariyle 11.2 milyar USD olan dış ticaret hacmi, 2012 yılında en yüksek düzeyi olan 15.9 milyar USD a yükselmiştir. Sektör ihracatı ve ithalatında 2008 2012 döneminde ekonomik kriz yılı olan 2009 hariç genellikle artış trendi izlenmektedir. Gıda ürünleri imalatı sektörü genel olarak dış ticaret fazlası veren bir sektördür. Sektör,2008 yılında 3.1 milyar USD dış ticaret fazlası verirken, 2012 yılında 5.1 milyar USD dış ticaret fazlası vermiştir. 149

Tablo 130:Gıda Ürünleri Dış Ticaret Hacmi (Bin USD) İhracat İthalat Dış Ticaret Hacmi Açık/Fazla 2008 7,141,964 4,034,369 11,176,333 3,107,595 2009 6,554,233 3,039,027 10,992,278 3,515,206 2010 7,465,023 3,591,428 11,056,451 3,873,595 2011 9,809,162 5,064,945 14,874,107 4,744,217 2012 10,484,561 5,402,626 15,887,187 5,081,935 Kaynak: TÜİK Grafik 26: Dış Ticaretin Gelişimi 3.4.1. İhracat Gıda ürünleri imalatı sektöründe 2008 yılı itibariyle 7.1 milyar USD düzeyinde olan ihracat, 2009 yılı hariç yıllar itibariyle artış göstererek 2012 yılında 10.5 milyar USD düzeyine yükselmiştir. 2009 yılında küresel krizin etkisiyle bir önceki yıla göre %8.2 oranında azalış gösteren ihracat düzeyi 6.6 milyar USD olarak gerçekleşirken, 2010 yılında %13.9 oranında artarak kriz öncesi dönemin üzerine çıkarak 7.5 milyar USD olarak gerçekleşmiştir. Kriz döneminde imalat sanayi toplam ihracatındaki düşüş %23.8 gibi daha sert bir oranda gerçekleşmişken gıda sanayi ürünleri ihracatındaki düşüş daha ılımlı olmuştur. 150

Tablo 131: İhracatın Gelişimi Yıllar İmalat Sanayi Gıda Ürünleri İmalat Sanayi Bin USD Değişim % Bin USD Değişim % İçindeki Payı (%) 2008 125,187,659-7,141,964-5.7 2009 95,449,246-23.8 6,554,233-8.2 6.9 2010 105,466,686 10.5 7,465,023 13.9 7.1 2011 125,962,537 19.4 9,809,162 31.4 7.8 2012 143,266,865 13.7 10,484,561 14.2 7.3 Kaynak: TÜİK 2008 2012 döneminde, gıda ürünleri ihracatının, imalat sanayi toplam ihracatı içindeki payının genellikle arttığı görülmektedir. 2008 yılında sektör ihracatının imalat sanayi ihracatı içindeki payı %5.7 oranında iken, bu payın 2012 yılında görülmektedir. %7.3 e yükseldiği Gıda ürünleri imalatı sektöründeki ihracat alt faaliyet kolları itibariyle incelendiğinde 2012 yılı itibariyle en fazla ihracatın, gıda sektöründeki toplam ihracatın %37.2 sini gerçekleştiren 10.3 kodlu sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması alt sektöründe olduğu görülmektedir. İhracatın büyüklüğü açısından gıda ürünleri imalatında ikinci sırada yer alan alt sektör 10.8 kodlu diğer gıda maddelerinin imalatı olup, gıda ürünleri ihracatından aldığı pay %17.1 dir. Diğer gıda ürünleri imalatı ihracatının %53.1 ini kakao, çikolata ve şekerleme, %45.3 ünü başka yerde sınıflandırılmamış gıda maddeleri, %1.4 ünü şeker ve %0.1 ini de hazır yemek ürünlerinin ihracatı oluşturmaktadır. İhracatın büyüklüğü açısından gıda ürünleri imalatında üçüncü sırada, %11.8 pay ile 10.6 kodlu öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı ve dördüncü sırada %11.7 pay ile 10.4 kodlu bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatı yer almaktadır. Gıda ürünleri imalatı sektöründe 2012 yılı itibariyle ihracatın büyüklüğü açısından diğer alt sektörler de şöyle sıralanmaktadır: 10.7- Fırın ve unlu mamuller imalatı, sektör ihracatında payı %10.5, 10.1- Etin işlenmesi ve saklanması, et ürünleri, sektör ihracatında payı %6.0, 10.2- Balık, kabuklu deniz hayvanları ve yumuşakçaların işlenmesi ve saklanması, sektör ihracatında payı %2.5, 10.5- Süt ürünleri imalatı, sektör ihracatında payı %2.2, 10.9- Hazır hayvan yemleri imalatı, sektör ihracatında payı %1.1. 2008 2012 döneminde imalat sanayi genelinde %14.4 oranında ihracat artışı görülürken, gıda ürünleri sektöründe, imalat sanayi ihracat artışının oldukça üzerinde %46.8 oranında ihracat artışı görülmektedir. Aynı dönemde bütün alt sektörlerde ihracat artışı 151

gerçekleşmiş olup, en fazla ihracat artışı %340.5 oranı ile etin işlenmesi ve saklanması, %213,9 oranı ile hazır hayvan yemleri sektörlerinde olmuştur. İhracat artış oranının en düşük olduğu alt sektör ise %24.7 sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanmasıdır. Milyon USD Tablo 132: İhracatın Alt Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı 2008 2012 Gıda Ürünleri Milyon Sanayi USD İçindeki Payı (%) İmalat Sanayi İçindeki Payı (%) İmalat Sanayi İçindeki Payı (%) Gıda Ürünleri Sanayi İçindeki Payı (%) 2008-2012 Dönemi Değişim (%) İmalat Sanayi 125,188 100.00-143,267 100.00-14.4 10 7,142 5.71 100.00 10,485 7.32 100.00 46.8 10.1 143 0.11 2.00 630 0.44 6.01 340.5 10.2 173 0.14 2.42 258 0.18 2.46 49.1 10.3 3,130 2.50 43.82 3,902 2.72 37.22 24.7 10.4 792 0.63 11.08 1,231 0.86 11.74 55.4 10.5 136 0.11 1.90 226 0.16 2.16 66.2 10.6 825 0.66 11.55 1,234 0.86 11.77 49.6 10.7 606 0.48 8.48 1,097 0.77 10.46 81.0 10.8 1,302 1.04 18.23 1,793 1.25 17.10 37.7 10.9 36 0.03 0.50 113 0.08 1.08 213.9 Not: Alt sektörlerin dış ticaret rakamları, ISIC Rev.4 tanımları NACE Rev.2 tanımlarına uyarlanarak elde edilmiştir. Kaynak: TÜİK Grafik 27: İhracatın Alt Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı (Yüzde ve Milyon USD) NOT: 10.3- Sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması;10.8- Diğer gıda maddeleri imalatı; 10.6- Öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı; 10.4- Bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatı; 10.7-Fırın ve unlu mamuller imalatı. 152

3.4.2. İhracatın Ülkelere Göre Dağılımı Gıda ürünleri imalatı sektörü ihracatının ülkelere göre dağılımına bakıldığında, çok sayıda ülkeye ihracat yapıldığı görülmektedir. Türkiye gıda sanayi ürünleri ihracatı, ağırlıklı olarak Orta Doğu ve Avrupa Birliği ülkelerine yönelmekle birlikte dünyanın hemen hemen her yerine ihracat yapılabilmektedir. 2008 ve 2012 yılları itibariyle, gıda ürünleri ihracatı yapılan ilk yedi ülke Irak, Almanya, İtalya, Fransa, Hollanda, İngiltere ve ABD dir. Toplam gıda ürünleri ihracatının, 2008 yılında %46.6 sının ve 2012 yılında %51.7 sinin bu yedi ülkeye yapıldığı görülmektedir. Gıda ürünleri imalatı sanayinin ihracatında en büyük payı alan Irak a 2012 yılında 2,609 milyon USD gıda ürünleri ihracatı yapılmıştır. Irak ın 2008 yılında toplam gıda ürünleri ihracatındaki payı %13.75 iken, 2012 yılında bu payın %24.89 a yükseldiği görülmektedir. Irak a yapılan ihracatta önemli oranda artış olmuşken, diğer altı ülkeye yapılan ihracat paylarında azalma olduğu görülmektedir. Tablo 133: Gıda Ürünleri İhracatının Ülkelere Göre Dağılımı (2008, 2012 ) 2008 2012 Ülke Adı İhracat (Bin USD) Pay (%) Ülke Adı İhracat (Bin USD) Pay (%) Irak 982,150,701 13.75 Irak 2,609,226,201 24.89 Almanya 812,485,939 11.38 Almanya 918,070,591 8.75 İtalya 433,274,692 6.07 İtalya 476,212,780 4.54 Fransa 300,483,997 4.21 Fransa 402,940,331 3.84 Hollanda 291,411,171 4.08 Hollanda 348,380,384 3.32 İngiltere 267,503,212 3.75 İngiltere 348,291,821 3.22 ABD 242,971,068 3.40 ABD 325,253,502 3.10 Rusya 185,088,206 2.59 Libya 266,660,089 2.54 Suriye 183,004,793 2.56 Suudi Arabistan 232,233,223 2.22 Belçika 150,167,265 2.10 İran 156,216,846 1.49 Libya 149,919,634 2.10 İsrail 155,372,737 1.48 Suudi Arabistan 144,834,134 2.03 Rusya 150,034,371 1.43 Endonezya 120,948,638 1.69 Belçika 148,334,745 1.41 İsrail 113,771,619 1.59 Azerbaycan 132,749,061 1.27 İspanya 108,618,739 1.52 Kanada 127,431,514 1.22 Cezayir 106,348,159 1.49 Cezayir 125,571,814 1.20 Azerbaycan 97,709,881 1.37 BAE 119,053,583 1.14 İsviçre 97,305,867 1.36 İspanya 118,775,490 1.13 KKTC 85,029,558 1.19 Polonya 116,164,771 1.11 Avustralya 83,371,129 1.17 Mısır 110,628,023 1.06 Romanya 80,127,495 1.12 Avusturya 104,918,692 1.00 BAE 80,020,725 1.12 Avustralya 99,139,364 0.95 Japonya 74,773,744 1.05 İsviçre 98,115,740 0.94 Ukrayna 74,758,017 1.05 Suriye 95,422,523 0.91 Avusturya 72,814,007 1.02 Lübnan 95,143,922 0.91 Diğerleri 1,803,072,014 25.24 Diğerleri 2,604,218,844 24.93 TOPLAM 7,141,964,404 100.00 TOPLAM 10,484,560,962 100.00 153

Kaynak: TÜİK Gıda ürünleri ihracatında ikinci sırada yer alan Almanya ya 2008 yılında 812 milyon USD ihracat yapılırken, 2012 yılında 918 milyon USD ihracat yapılmıştır. Almanya nın 2008 yılında toplam gıda ürünleri ihracatından %11.38 pay alırken, 2012 yılında %8.75 pay aldığı görülmektedir. İtalya, Fransa, Hollanda, İngiltere ve ABD ye yapılan gıda ürünleri ihracatında, 2008 yılına göre 2012 yılında artışlar sözkonusu olmakla birlikte bu ülkelerin toplam ihracattan aldıkları paylarda düşüş olduğu gözlenmektedir. 3.4.3. İthalat Gıda ürünleri imalatı sektöründe 2008 yılı itibariyle 4.0 milyar USD düzeyinde olan ithalat, 2009 yılı hariç yıllar itibariyle artış göstererek 2012 yılında 5.4 milyar USD düzeyine yükselmiştir. 2009 yılında küresel krizin etkisiyle bir önceki yıla göre %24.7 oranında azalış gösteren ithalat düzeyi 3.0 milyar USD olarak gerçekleşirken, 2010 yılında %18.2 oranında artarak 3.6 milyar USD olarak gerçekleşmiştir. Gıda ürünleri ithalatında en büyük sıçrama %41 oranında artışla 2011 yılında olmuş, 5.1 milyon USD ithalat yapılmıştır. 2012 yılında ise gıda ürünleri ithalat artışı %6.7 gibi daha düşük bir oranda gerçekleşirken, imalat sanayi genelinde ithalatın %4.2 oranında azaldığı görülmektedir. Tablo 134: İthalatın Gelişimi Yıllar İmalat Sanayi Gıda Ürünleri İmalat Sanayi Değişim Değişim Bin USD Bin USD İçindeki Payı (%) % % 2008 150,252,335-4,034,369-2.7 2009 111,030,525-26.1 3,039,027-24.7 2.7 2010 145,366,975 30.9 3,591,428 18.2 2.5 2011 183,930,287 26.5 5,064,945 41.0 2.8 2012 176,234,422-4.2 5,402,626 6.7 3.1 Kaynak: TÜİK 2008 2012 döneminde, gıda ürünleri ithalatının, imalat sanayi toplam ithalatı içindeki payının %2.5 ile %3.1 arasında değiştiği görülmektedir. 2008 yılında sektör ithalatının imalat sanayi ithalatı içindeki payı %2.7 oranında iken, bu payın 2012 yılında %3.1 e yükseldiği görülmektedir. Gıda ürünleri imalatı sektörü ithalatı alt faaliyet kolları itibariyle incelendiğinde 2012 yılı itibariyle en fazla ithalatın, gıda sektöründeki toplam ithalatın %46.5 ini gerçekleştiren 154

10.4 kodlu bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatı alt sektöründe olduğu görülmektedir. İthalatın büyüklüğü açısından gıda ürünleri imalatında ikinci sırada yer alan alt sektör 10.8 kodlu diğer gıda maddelerinin imalatı olup, gıda ürünleri ithalatından aldığı pay %18.4 tür. Diğer gıda ürünleri imalatı ithalatının %65.7 sini başka yerde sınıflandırılmamış gıda maddeleri, %23.4 ünü kakao, çikolata ve şekerleme, %10.7 sini şeker ve %0.2 ini de hazır yemek ürünlerinin ithalatı oluşturmaktadır. İthalatın büyüklüğü açısından gıda ürünleri imalatında üçüncü sırada, %12.4 pay ile 10.1 kodlu etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünleri imalatı yer almaktadır. Gıda ürünleri imalatı sektöründe 2012 yılı itibariyle ithalatın büyüklüğü açısından diğer alt sektörler de şöyle sıralanmaktadır: 10.6- Öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı, sektör ithalatında payı %7.9, 10.3-Sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması, sektör ithalatında payı %5.1, 10.2- Balık, kabuklu deniz hayvanları ve yumuşakçaların işlenmesi ve saklanması, sektör ithalatında payı %4.0, 10.9- Hazır hayvan yemleri imalatı, sektör ithalatında payı %2.3, 10.5- Süt ürünleri imalatı, sektör ithalatında payı %2.0, 10.7- Fırın ve unlu mamuller imalatı, sektör ithalatında payı %1.3. Milyon USD Tablo 135: İthalatın Alt Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı 2008 2012 Gıda İmalat İmalat Ürünleri Sanayi Milyon Sanayi Sanayi İçindeki USD İçindeki İçindeki Payı (%) Payı (%) Payı (%) Gıda Ürünleri Sanayi İçindeki Payı (%) 2008-2012 Dönemi Değişim (%) İmalat Sanayi 150,252 100.00 176,234 100.00 17.3 10 4,034 2.68 100.00 5,403 2.48 100.00 33.9 10.1 390 0.26 9.67 671 3.07 12.42 72.1 10.2 141 0.09 3.50 217 0.12 4.02 53.9 10.3 244 0.16 6.05 276 0.16 5.11 13.1 10.4 1,751 1.17 43.41 2,512 1.43 46.49 43.5 10.5 126 0.08 3.12 111 0.06 2.05-11.9 10.6 490 0.33 12.15 427 0.24 7.90-12.9 10.7 39 0.03 0.97 68 0.04 1.26 74.4 10.8 738 0.49 18.29 995 0.56 18.42 34.8 10.9 113 0.08 2.80 126 0.07 2.33 11.5 Not: Alt sektörlerin dış ticaret rakamları, ISIC Rev.4 tanımları NACE Rev.2 tanımlarına uyarlanarak elde edilmiştir. Kaynak: TÜİK 2008 2012 döneminde imalat sanayi genelinde %17.3 oranında ithalat artışı görülürken, gıda ürünleri sektöründe, imalat sanayi ithalat artışının oldukça üzerinde %33.9 oranında 155

ithalat artışı görülmektedir. Aynı dönemde yedi alt sektörde ithalat artışı, iki alt sektörde ise ithalat azalışı gerçekleşmiştir. En fazla ithalat artışı %74.4 oranı ile fırın ve unlu mamuller imalatında, en fazla ithalat azalışı %12.9 ile öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatında olmuştur. Grafik 28 : İthalatın Alt Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı (Yüzde ve Milyon USD) NOT: 10.4- Bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatı; 10.8- Diğer gıda maddelerinin imalatı; 10.1- Etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünlerinin imalatı; 10.6- Öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı; 10.3- Sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması. 3.4.4. İthalatın Ülkelere Göre Dağılımı Gıda ürünleri imalatı sektörü ithalatının ülkelere göre dağılımına bakıldığında, çok sayıda ülkeden ithalat yapıldığı görülmektedir. Türkiye gıda sanayi ürünleri ithalatında 2012 yılı itibariyle önemli ilk 10 ülke; Rusya, Ukrayna, Almanya, ABD, Endonezya, Malezya, İspanya, Hollanda, İtalya ve Polonya dır. Toplam gıda ithalatının %70 i bu ülkelerden yapılmaktadır. Gıda ürünleri ithalatında en büyük payı alan Rusya dan 2012 yılında 939.9 milyon USD gıda ürünleri ithalatı yapılmıştır. Rusya nın 2008 yılında toplam gıda ürünleri ithalatındaki payı %4.76 iken, 2012 yılında bu payın %17.39 a yükseldiği görülmektedir. 156

Gıda ürünleri ithalatında ikinci sırada yer alan Ukrayna dan 2008 yılında 474.6 milyon USD ithalat yapılmışken, 2012 yılında 493.5 milyon USD ithalat yapılmıştır. Ukrayna nın 2008 yılında toplam gıda ürünleri ithalatından %11.76 pay alırken, 2012 yılında %9.14 pay aldığı görülmektedir. Gıda ürünleri ithalatında üçüncü sırada yer alan Almanya dan yapılan ithalatın 2008 yılına göre artarak 2012 yılında 392.5 milyon USD olduğu ve Almanya nın toplam gıda ürünleri ithalatından %7.26 pay aldığı görülmektedir. 2008 yılında Türkiye gıda ithalatında 559.4 milyon USD ile ilk sırada yer alan ABD den yapılan ithalatın, 2012 yılında 385.1 milyon USD ye düştüğü, ABD nin toplam gıda ürünleri ithalatından %7.13 pay aldığı görülmektedir. Türkiye nin 2012 yılı itibariyle gıda ürünleri ithalatında önem kazanan diğer ülkelerin toplam gıda ürünleri ithalatından aldıkları paylar ise sırasıyla şöyledir: Endonezya %6.49, Malezya %5.80, İspanya %5.59, Hollanda %4.68, İtalya %3.22 ve Polonya %3.17. Tablo 136: Gıda Ürünleri İthalatının Ülkelere Göre Dağılımı (2008, 2012 ) (Bin USD) 2008 2012 Ülke Adı İthalat Pay (%) Ülke Adı İthalat Pay (%) ABD 559,382,053 13.87 Rusya 939,853,973 17.39 Ukrayna 474,606,675 11.76 Ukrayna 493,544,089 9.14 Malezya 462,345,024 11.46 Almanya 392,507,844 7.26 Arjantin 280,029,320 6.94 ABD 385,131,472 7.13 Endonezya 193,206,453 4.79 Endonezya 350,463,169 6.49 Rusya 191,956,684 4.76 Malezya 313,630,910 5.80 İtalya 184,051,547 4.56 İspanya 302,425,211 5.59 Almanya 171,414,960 4.25 Hollanda 252,729,368 4.68 Hollanda 154,834,225 3.84 İtalya 173,905,388 3.22 İspanya 107,769,337 2.67 Polonya 171,086,251 3.17 Fransa 92,253,516 2.29 Arjantin 130,094,095 2.41 Çin 83,627,697 2.07 Fransa 111,916,190 2.07 Polonya 76,637,132 1.90 Hindistan 111,253,248 2.06 Tayland 71,337,798 1.77 Bulgaristan 106,332,242 1.97 İngiltere 68,235,701 1.69 Çin 85,886,933 1.59 Bulgaristan 57,458,097 1.42 İngiltere 74,998,084 1.39 Mısır 57,324,442 1.42 Norveç 72,353,088 1.34 Norveç 53,999,356 1.34 Peru 58,283,840 1.08 Yunanistan 51,342,194 1.27 İsviçre 58,227,140 1.08 Peru 42,946,917 1.06 Avustralya 49,624,115 0.92 İsviçre 40,084,798 1.00 Yunanistan 49,565,921 0.92 Hindistan 39,487,980 0.98 İrlanda 48,022,714 0.89 Belçika 38,997,138 0.97 Belçika 48,022,714 0.89 Brezilya 38,710,511 0.96 Mısır 35,515,762 0.66 Diğerleri 442,329,356 10.96 Diğerleri 587,252,167 10.86 TOPLAM 4,034,368,911 100.00 TOPLAM 5,402,625,928 100.00 Kaynak: TÜİK 157

3.4.5. İhracatın İthalatı Karşılama Oranı Gıda ürünleri sektörü, dış ticaret dengesi ve ihracatın ithalatı karşılama oranı açısından değerlendirildiğinde, imalat sanayi geneline göre daha olumlu bir görünüm sergilediği görülmektedir. 2008-2012 dönemi itibariyle imalat sanayi, hep dış ticaret açığı verirken, gıda ürünleri sanayi hep dış ticaret fazlası vermektedir. Sözkonusu dönemde, sektörde dış ticaret dengesinin Türkiye nin lehine geliştiği görülmektedir. Başka bir deyişle, sektörün ödemeler dengesi üzerindeki döviz kazandırıcı net etkisi pozitif olmaktadır. Aynı dönemde, imalat sanayinde ihracatın ithalatı karşılama oranı 100 değerinin altında kalarak 68-86 aralığında gerçekleşmiş olup imalat sanayinde yapılan ihracatın yine imalat sanayinde yapılan ithalat değerini karşılamadığı görülmektedir. Genel olarak imalat sanayinin dışa bağımlı yapısı ihracatın ithalatı karşılama oranlarında kendisini göstermektedir. Gıda ürünleri sanayinde ise ihracatın ithalatı karşılama oranının 100 ün üzerinde değerler aldığı görülmektedir. Sektörde yapılan ihracat düzeyi imalat sanayi genelinin tersine yine sektörde yapılan ithalat düzeyini karşılamakta ve artı değer yaratmaktadır. Tablo 137: Yıllar İtibariyle Dış Ticaret Dengesi ve İhracat/İthalat Oranı Yıllar İmalat Sanayi X-M (Bin USD) X / M (%) Gıda Ürünleri Sanayi X-M (Bin USD) X / M (%) 2008-25,064,676 83 3,107,595 177 2009-15,581,278 86 3,515,206 216 2010-39,900,288 73 3,873,595 208 2011-57,967,749 68 4,744,217 194 2012-32,967,556 81 5,081,935 194 Kaynak: TÜİK Gıda ürünleri imalatı sektöründe, 2008-2012 döneminde dış ticaret dengesinde gözlenen dış ticaret fazlası artış trendi izlemektedir. Sektörün dış ticaretinde ihracat lehine gelişen bu yapılanma sonucunda, ihracatın ithalatı karşılama oranları da yüksek düzeyde bulunmaktadır. 2008 yılında %177 olan X/M parametresi, 2009 da en yüksek değerine ulaşarak %216 olmuştur. Ekonomik kriz yılı olan 2009 da sektör ithalatının önceki yıla göre düşüş göstermesi ihracatın ithalatı karşılama oranının en yüksek düzeyine 158

ulaşmasına neden olmuştur. 2010 yılında, %208 olan X/M oranı, 2011 ve 2012 yıllarında %194 olarak gerçekleşmiştir. Grafik 29 : İhracatın İthalatı Karşılama Oranı (X/M) Gıda ürünleri sanayinde dış ticaret dengesi, 2008-2012 döneminde alt sektörler itibariyle incelendiğinde, altı alt sektörde dış ticaret fazlası verildiği, üç alt sektörde ise dış ticaret açığı verildiği görülmektedir. Sektörde, en fazla dış ticaret fazlası olan sektör, 10.3 kodlu sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması alt sektörüdür. 2012 yılı itibariyle 3,626 milyon USD dış ticaret fazlasının gerçekleştiği bu alt sektörde ihracatın ithalatı karşılama oranı (X/M) da %1,414 gibi yüksek bir düzeyde gerçekleşmiştir. Dış ticaret fazlası açısından ikinci sırada yer alan 10.7 kodlu fırın ve unlu mamuller alt sektörünün dış ticaret fazlası 1,029 milyon USD ve X/M oranı %1,613 tür. Bu sektör, X/M oranı açısından gıda ürünleri sanayinin en yüksek değere sahip alt sektörüdür. Dış ticaret fazlası açısından üçüncü sırada yer alan 10.6 kodlu öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünler alt sektörünün dış ticaret fazlası 807 milyon USD ve X/M oranı %289 dur. 159

Sektörde dördüncü sırada dış ticaret fazlası veren alt sektör, 10.8 kodlu diğer gıda maddelerinin imalatı olup, dış ticaret fazlası 798 milyon USD ve X/M oranı %180 dir. 10.5 kodlu süt ürünleri imalatı 115 milyon USD dış ticaret fazlası ile beşinci sırada yer alırken X/M oranı da %204 tür. 10.2 kodlu balık, kabuklu deniz hayvanları ve yumuşakçaların işlenmesi ve saklanması alt sektörü de 41 milyon USD dış ticaret fazlası ile altıncı sırada yer alırken, X/M oranı da %119 dur. Gıda ürünleri sektöründe dış ticaret açığı veren alt sektörlere bakıldığında en fazla dış ticaret açığının 1,281 milyon USD ile 10.4 kodlu bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatı sektörü olduğu görülmektedir. Bu alt sektörün X/M oranı da %49 ile gıda ürünleri sanayinin içinde en düşük X/M değeri olmaktadır. Bu da göstermektedir ki, Türkiye bitkisel ve hayvansal yağ sektöründe dışa bağımlı bir yapı sergilemektedir. Dış ticaret açığı veren ikinci sıradaki alt sektör 10.1 kodlu etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünlerinin imalatıdır. Sektörün dış ticaret açığı 41 milyon USD ve X/M oranı %94 tür. Dış ticaret açığı veren üçüncü alt sektör ise 10.9 kodlu hazır hayvan yemleri imalatı olup, dış ticaret açığı 13 milyon USD ve X/M oranı da %90 dır. Et ve et ürünleri ile yem alt sektörleri de gıda ürünleri sektörü genelinde dışa bağımlılık eğilimleri açısından üzerinde önemle durulması gereken alt sektörlerdir. Tablo 138: Alt Sektörler Bazında Dış Ticaret Dengesi ve İhracat/İthalat Oranı 2008 2012 X-M (Milyon USD) X / M (%) X-M (Milyon USD) X / M (%) İmalat Sanayi -25,065 83-32,968 81 10 3,108 177 5,082 194 10.1-247 37-41 94 10.2 32 123 41 119 10.3 2,886 1,283 3,626 1,414 10.4-959 45-1,281 49 10.5 10 108 115 204 10.6 335 168 807 289 10.7 567 1,554 1,029 1,613 10.8 564 176 798 180 10.9-77 32-13 90 Kaynak: TÜİK 160

3.5. Türkiye de Gıda Ürünleri İşleme Sektörünün Vizyonu İmalat sanayinin önemli alt sektörlerinden olan gıda ürünleri imalatı sanayi gelişmek için, öncelikli olarak Türkiye nüfusunun yeterli, sağlıklı ve dengeli beslenmesi hedefine ve dış pazarlara yönelik olarak ta dünya standartlarında ve dünya gıda sanayinin dinamiklerine uyum sağlayabilen ileri teknolojili üretim yapabilen, kalıcı pazar paylarına sahip, dünyada markalaşmış bir üretim hedefine odaklanmış olarak yapılanmalıdır. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı nın 2013-2017 Stratejik Planı nda gıda ve tarım alanında vizyonun, üretici ve tüketici memnuniyetini en üst düzeyde sağlamak ve Türkiye yi bölgesinde lider, dünyada küresel aktör haline getirmek olduğu belirtilmiştir. Gıda ürünleri sektörünün temel vizyonu ise, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Gıda Sanayii Özel ihtisas Komisyonu Raporu na göre şöyle belirlenmektedir: Gıda sanayiinin vizyonu, tarım sektörüyle entegrasyon sürecini tamamlamış, yeterli ve güvenli gıda üreten, teknoloji gücü yüksek, çevre bilinci gelişmiş, biyoçeşitliliği korumaya özen gösteren, dış pazarlara yönelik üretimini artıran ve sürdürülebilir bir rekabet gücüne sahip bir yapı ile faaliyetini devam ettirmektir. 3.6. Türkiye de Gıda Ürünleri İşleme Sektörünün Gelecekteki Eğilimi Türkiye de öncelikli olarak yurtiçi tüketim için yapılanmış gıda ürünleri sanayinde, artan nüfusun gıda gereksinimini karşılamak için sektörde faaliyet gösteren işletmelerin, iç piyasada güvenilir gıda üretimi ve farklı ürün gruplarıyla pazarda yer alma faaliyetleri sektörün gelecekteki eğilimi için önem kazanmaktadır. Ülkenin gelir düzeyi, beslenme alışkanlıkları ve sosyo-demografik yapısı gıda ürünleri sanayinin talebini belirleyen en önemli unsurlardır. Gıda ürünleri sanayinin talep artışı, büyük ölçüde nüfus artışı ile doğru orantılı olarak gelişecektir. Uzun vadede gıda sanayinde büyümenin, nüfus artış hızındaki yavaşlama ve tarım sektöründeki büyümenin doğal koşullara ve orta-uzun vadeli verim artışlarına bağlı olarak belirlenmesi beklenmektedir. Son zamanlarda organik tarım ürünlerine olan talebin artması, gıda tüketiminde güvenilir gıda ürünleri talebinin artışı, sektörel üretimin de bu yönde gelişmesini gerekli kılmakta, gıda sanayinin ileri teknolojili üretime yönelik yatırımlara ve Ar-Ge çalışmalarına önem vermesi gerekmektedir. 161

Gıda ürünleri sanayinin, dış pazarlarda rekabet olanakları ve bazı ürünlerde rekabet şansının düşük oluşu, aynı zamanda iç pazarda karşılaşılan ithal ürünlerin rekabeti de gıda sanayinin gelişiminde belirleyici faktörler olmaktadır. Avrupa Birliği ne uyum çalışmaları ile birlikte uluslararası malların serbest dolaşıma girmesi ve Türkiye nin de üye olduğu Dünya Ticaret Örgütü yükümlülüklerinin yerine getirilmesi gıda ürünleri sanayi üzerinde ithalat baskısını güçlendirmektedir. Türkiye gıda ürünleri sanayinin, AB ye uyum sürecinde, gıda sanayi firmalarının dış piyasalarda rekabet gücünü artırabilmeleri için üretim maliyetlerinin düşürülmesi, buna bağlı olarak tarımsal destekleme politikalarının düzenlenmesi gerekmektedir. Tarımsal üretimi teşvik edici, tarımsal üreticinin gelir düzeyini artırıcı, yurtiçi tüketim ve ihracatla uyumlu sürdürülebilir bitkisel ve hayvansal hammadde teminini sağlayabilecek stratejik politika ve uygulamalara gerek duyulmaktadır. Gıda ürünleri sanayi için önemli pazarlar olan Ortadoğu ve Rusya pazarlarında da etkinliğin sürekliliği ve pazar payının artırılması için, bu piyasalara yönelik talep ve pazar araştırmaları, yöresel ürün geliştirme çalışmaları da sektörün geleceği için önem arz etmektedir. Türkiye gıda ürünleri sanayinin gerek iç gerekse dış pazarlarda büyüme ve gelişmesinde, Dünya Ticaret Örgütü nün kuralları da etkili olmuştur. Dünya Ticaret Örgütü, Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması na (GATT) istinaden yürütülen çok taraflı ticaret müzakere turu olan Uruguay Turu nun (1986-1995) sonucunda 1995 yılında kurulmuş olup Türkiye de DTÖ nün kurucu üyeleri arasında yer almaktadır. DTÖ nün kurallarına göre, devlet desteğinin, yani korumacılığın azaltılması öngörüldüğünden sanayi, tarım ve hizmet sektörleri de bu kurallardan etkilenmiş, DTÖ kapsamındaki özellikle iki anlaşma, Tarım Anlaşması ve Sağlık ve Bitki Sağlığı Anlaşması, tarım ve gıda sektörlerini etkilemiştir. Tarım Anlaşması na göre taraf ülkeler, pazara giriş, iç destekler ve ihracat teşvikleri konusunda indirim taahhütlerini belirlemektedirler. Sağlık ve Bitki Sağlığı Anlaşması nın (SPS) amacı, insan, hayvan ve bitki sağlığının katkı, kontaminant, mikotoksin, zararlı ve hastalık risklerine karşı korunmasıdır. 1995-2005 dönemini kapsayan bu uygulama, Türkiye nin içinde yer aldığı gelişme yolundaki ülkeler için beklenen gelişmeyi sağlamamıştır. Gelişmiş ülkeler, taahhütlerine tam olarak uymamış, gelişme yolundaki ülkelerin tarımsal üretim yapısı bozulmuş ve gıda ithalatında artış ve 162

bağımlılık olmuştur. SPS limitlerine aykırılık nedeni ile de Türkiye nin geleneksel gıda ihraç ürünlerinde (kuru üzüm, yer fıstığı, kırmızı biber vb.) sorunlarla karşılaşılmıştır. Rusya nın 2012 yılı Ağustos ayından itibaren Dünya Ticaret Örgütü ne üye olması ile DTÖ küresel ekonominin %97 sini kapsar hale gelmiştir. 2000 li yıllarda, Merkez ve Doğu Avrupa ülkelerinin AB ye katılımı ile Avrupa da tarım nüfusu ve tarım alanları artmıştır. Gıda güvenliği, kalitesi, sürdürülebilir tarım, tarımda çalışanlar için gelir istikrarı, tarım-dışı istihdam ile çiftçi ve ailelerine destek gibi amaçlar ile Avrupa Modeli Tarım kurulmuştur. Bu model, doğrudan ödemeler, çapraz uyum ile kırsal kalkınma üzerine kurulmuş, doğrudan ödemeler ile üretim ve gelir desteği arasındaki ilişki kesilerek, üretici ne üretirse üretsin gelir desteği sağlanmaktadır. Çapraz uyum ile de çevre, bitki, hayvan sağlığı koşullarına uygunluk, toprağın korunmasına karşılık destek verilmektedir. Avrupa Birliği nde 1962 yılından itibaren verimlilik ve gıda arzının güvence altına alınması amaçlı yürütülen ortak tarım politikası, günümüzde kalite ve çevre faktörünün öne çıktığı tarım politikasına dönüşmüştür. Öncelikle AB ve dünyada, kaliteli ve çevreyi korumaya duyarlı gıdalara yönelim, gıda ürünleri üreticilerini de bu alanda uzmanlaşmaya yönlendirmektedir. Türkiye gıda ürünleri sanayinin de gelişim rotası bu eksende olmalıdır. Gıda ürünleri sanayinin gelişimi, aynı zamanda, tarımsal yatırım planlaması yapılan, arazi kullanımı ve rasyonel üretim deseni ile girdi temini ve ürün pazarlamasına kadar üretici ve tüketici lehine örgütlenmiş bir üretici kesimin varlığı ile bilgi ve teknolojinin kullanılarak, üretim maliyetlerinin azaltılıp, verimliliğin yükseltildiği bir tarım sektörünün hayata geçirilmesi ile de orantılıdır. Dünyada küreselleşme olgusuna paralel olarak, sağlıklı, güvenilir gıda tüketiminin yaygınlaşmasıyla, gıda üretiminde ve gıda ticaretinde yeni gelişimler sözkonusu olmaktadır. Dünyada ve Türkiye de genel olarak gıda tüketiminin eğilimi; Taze ve dondurulmuş gıda ürünleri, beyaz et ürünleri, su ürünleri ve hazır yemekler, Organik gıdalar, tüketime hazır gıdalar, Doğal katkı maddeleri kullanılan ya da daha az kimyasal katkı maddesi kullanılan gıdalar, Genetiği değiştirilmiş organizmaların (GDO) denetlendiği, GDO lu ürünlerin hammadde olarak işlenmediği gıdalar, 163

Düşük tuz, şeker, asit ve yağ içeriği olan ürünler, Tatlandırıcılar, Sağlıklı ve fonksiyonel gıdalar, Sağlık, güvenlik ve besleyici özlliklerin ürün etiketi üzerinde yer aldığı gıdalar, Talebe uyumlu ambalajlanmış ürünler, Markalı ve kalitenin vurgulandığı ürünlerin tüketimine yönelik olarak artmaktadır. Gıda ürünleri işleme sanayi de bu çerçevede yatırım planlaması yaparak, gıda sanayi üretimini şekillendirmeli, gıda ürünleri talebinin değişim sürecine uyabilen teknoloji ve üretim kompozisyonunda gelecek planlaması yapmalıdır. 3.7. Türkiye de Sektöre Yönelik Sorun ve Öneriler Türk gıda ürünleri işleme sanayinin başlıca sorunları, hammadde arzı ve temini, atıl kapasite, teknoloji düzeyi, araştırma ve geliştirme, üretim maliyetleri, finansman olanakları, iç ve dış pazarlama, satış ve rekabet olanakları gibi sorunlardır. Genel olarak gıda sanayinin hammadde arzını oluşturan tarımsal ürünlerin üretiminde Türkiye kaynakları yeterli olmakla birlikte tarım sektöründe uygulanan politikalar ve sorunlar, mevsimsel etkiler, hammadde arzında sorunlar yaratabilmekte, hammadde ithalatı gündeme gelebilmektedir. SEK ve EBK gibi kurumların özelleştirilme uygulamaları sonucunda, tarımsal üretimde destekleyici ve düzenleyici kurumların olmayışı, örgütlenmemiş üretici kesimin üretimini daraltmasına ya da üretimden vazgeçmesine neden olmuştur. Özellikle bitkisel yağ üretiminde yoğun hammadde ithalatı görülmekte, et ve et ürünleri işleme sanayinin de hammadde temininde ithalat gündeme gelmektedir. Tarım sektöründe uygulanan politikalar, gıda ürünleri işleme sanayinin hammadde arzını doğrudan etkilemektedir. Gıda ürünleri işleme sanayinde hammadde arzında süreklilik ve yeterliliğin sağlanması için gerekli miktar, kalite ve uygun fiyatlarda hammadde temininde, sözleşmeli üretim ve ürün borsalarının geliştirilmesi önem kazanmaktadır. Sanayide sözleşmeli tarım yoluyla hammadde temini sağlayan firmalara, verilecek teşvik ve ayrıcalıklarla sözleşmeli tarım modeli desteklenebilir. Gıda ürünleri işleme sanayinin gerek duyduğu kalitede ve güvenilir, sağlıklı, güvenilir gıda üretiminde gerekli koşulları sağlayan tarımsal üretim için AB ve dünya uygulamaları örnek alınarak, 164

dünya standartlarında tarımsal üretimin sağlanması, üreticinin örgütlenmesi ve üreticiyi teşvik edecek fiyatlardan tarımsal üretimin yapılanması gerekmektedir. Gıda ürünleri işleme sanayinde, kapasite fazlası, talep eksikliği, hammadde yetersizliği, üretim-tüketim zincirindeki sorunlar, mevsimsel özelliklere bağımlı üretim gibi çeşitli nedenlerden dolayı kapasite kullanımı sorunu (atıl kapasite) yaşanmaktadır. Örneğin, un ve unlu mamuller, makarna, yem üretimi gibi alt sektörlerde atıl kapasite bulunduğundan, komple yeni yatırımlara gerek duyulmamaktadır. Sektörde mevcut kapasitelerin kullanılamaması, üretim maliyetlerini artırmakta, verimlilik oranları üzerine olumsuz etki yapmaktadır. Gıda ürünleri sanayinde yatırım kararları verilirken, her alt sektör detaylı analiz edilmeli, kapasite fazlası olan sektörlerde komple yeni yatırımlardan çok, modernizasyon, yenileme, kalite düzeltme ve tevsi yatırımlarına gidilmelidir. Sektörün en önemli sorunlarından birisi ileri teknolojili modern tesisler yanında, daha çok geleneksel üretim tarzı ile ilkel tekniklerle üretim yapan çok sayıda tesisin bir arada bulunmasıdır. Gıda ürünlerinin temel tüketim maddesi olması nedeniyle, gelir düzeyine göre ucuz, kalitesiz ve sağlıksız ürünlerin de pazar bulabilmesi sektörün önemli sorunlarından birisidir. Sağlıklı ve güvenilir gıda tüketimi ve sektörde yaratılan katma değerin artması için sektörün, düşük teknolojili üretimden modern ve ileri teknolojili üretime doğru yapılanmasına gerek vardır. Toplumun gelir düzeyinin artması ile birlikte tüketim kalıplarının gıda ürünleri işleme sanayinin ürünlerinin tüketiminin lehine yaygınlaşması, sektörün gelişimini de beraberinde getirecektir. Türkiye de gıda ürünleri sanayi işletmelerinin çoğunluğunun küçük ve orta ölçekli işletmelerden oluşması, teknolojik düzeyin modernizasyonunu da etkilemektedir. Değişen talebe göre esnek üretimin kurgulanması, teknolojik ilerlemenin izlenmesi ile mümkündür. Bu da işletmelerin belli ölçek büyüklüklerine ulaşarak, Ar-Ge faaliyetlerine önem vermeleriyle gerçekleşebilir. Türkiye de ise Ar-Ge faaliyetlerinin yetersizliği, Ar-Ge faaliyetlerinin gerektirdiği finansman maliyetlerinin yüksekliği, ileri ve yeni teknolojilerin sanayi üretiminde kullanılmasını kısıtlayıcı etki yapmakta, modern ve yeni teknolojiler yerine eski teknolojiye dayalı ve geleneksel üretim teknikleri yaygın olarak kullanılmaktadır. Gıda sanayi işletmelerinin, teknopark ve teknolojik serbest bölgelerde daha fazla yer almaları özendirilmelidir. Gıda ürünleri sanayine yönelik bilgilendirme çalışmaları, gıda sanayi üretiminin bilimsel ölçütlere göre yapılmasını destekleyecektir. 165

Üniversitelerle işbirliği yaparak, çeşitli fonların araştırma alt yapısının geliştirilmesinde kullanılması, ortak araştırma laboratuvarları kurularak, geniş kapsamlı kullanımın yaygınlaştırılması Ar-Ge faaliyetlerinin etkinliğini artıracaktır. Gıda ürünleri sanayinde işletmelerin üretim maliyetleri de önemli sorunlardan birisidir. Üretimde hammadde ve enerji maliyetlerini düşürücü önlemlerin yanında, işletmelerin, ölçek ekonomilerine uygun büyüklüklerde tesis edilmesi de ölçek ekonomisi ile verimliliğin artışında fayda sağlayacaktır. Üretim maliyetlerinin azaltılması, devletin teşvik politikaları ile birlikte işletmelerin üretim ve yönetim politikaları ile de ilgilidir. Tarımsal teşviklerin üreticiye zamanında verilmesi bile hammadde piyasa fiyatlarını düzenleyerek sanayi işletmelerinin maliyetlerini azaltıcı etki yapacaktır. Gıda ürünleri sanayi firmalarının, iç ve dış pazarlarda yer edinebilmeleri için, mevcut ürün-pazar bağımlılığının kırılmasına yönelik pazarlama ve satış politikaları önemlidir. İç piyasada, güvenilir ve sağlıklı gıda ürünlerinin, soğuk hava zinciri ile tüketim noktalarına ulaştırılması ve markalaşma yolunda tanıtım ve reklam kampanyaları piyasada kalıcı yer edinmek açısından önemlidir. Türkiye gıda ürünleri işleme sanayinin, dış pazarlarda kalıcı ve artan oranlarda pazar payı elde edebilmesi için bu amaca uygun stratejilerin belirlenerek, dünya standartlarında üretim teşvik edilmeli, dış pazarlarda ürün-pazar bağımlılığının aşılmasına yönelik faaliyetler desteklenmelidir. AB ile uyum sürecinde gıda sanayi firmalarının rekabet gücünün artırılabilmesi için tarım sektörünün, dünya standartlarında üretim yapan, sanayinin kaliteli ve sürekli hammadde ihtiyacını karşılayabilecek şekilde organize edilmesi ve desteklenmesi gerekmektedir. Türk gıda ürünleri firmalarının dış pazarlarda işbirliklerini geliştirecek platform ve örgütlenmenin de desteklenmesi önemlidir. İhracatın geliştirilmesinde uzmanlaşmış sektörel dış ticaret firmalarının varlığı, ürün konseylerinin düzenlenmesi ve özel sektör-üretici organizasyonlarının ve ürün tanıtım gruplarının oluşturulması yararlı olacaktır. Özellikle dış pazarlara yönelik ürünlerde standartların sağlanması, kalitenin geliştirilmesi, üretim-tüketim zincirlerinin hammaddeden başlayarak, nihai ürünün satış noktalarına ulaştırılması aşamasına kadar organize edilerek, dağıtım ve satış kanallarının oluşturulması sürdürülebilir bir rekabet politikası için büyük önem arz etmektedir. 166

Sektörün dış pazarlarda dinamik koşullara uyum sağlayarak varlığını sürdürebilmesi, dünya standartlarında yeni teknolojilerle üretime, ambalajlama, depolama, dağıtım ve kalite kontrolü yapılmasına, araştırma ve geliştirme faaliyetlerine önem verilmesine ve markalaşma yolunda üretim ve pazarlama tekniklerinin yoğun kullanımına bağlıdır. Gıda ürünleri işleme sektörünün başka bir önemli sorunu da kayıt dışılıktır. Türkiye de tarım ve gıda sektörleri en fazla kayıt dışılığın rastlandığı sektörlerin başında gelmektedir.kaçak üretim yapan ya da merdiven altı olarak nitelendirilen işyerleriyle etkin bir mücadele yapılamadığı için, kontrolsüz ve güvenilir olmayan gıda ürünlerinin daha düşük fiyatlardan tüketime sunulması, sektörde haksız rekabet ortamı yaratmaktadır. 3.8. Türkiye de Gıda Ürünleri İşleme Sektörünün Sosyo-Ekonomik Hedefleri Türkiye de gıda ürünleri işleme sektörünün birincil sosyo-ekonomik hedefi, gıda gibi vazgeçilmez temel tüketim maddesi üreten bir sektör olarak, sağlıklı bir toplum yapısına kavuşmak için, sağlıklı, güvenilir gıda ürünlerinin uygun fiyatlardan tüketime sunulmasıdır. İmalat sanayinin en önemli alt sektörlerinden biri olarak gıda ürünleri işleme sanayinin diğer önemli sosyo-ekonomik hedefi de, gerek sanayi alanında gerekse geri etkileriyle tarım kesiminde, ileri etkileriyle ticaret sektöründe yaratacağı istihdam hacmi ile ülkenin istihdamına yapacağı büyük katkıdır. Türkiye de gıda sektörü, ileri ve geri etkileriyle birlikte düşünüldüğünde, kalifiye/kalifiye olmayan en fazla istihdam olanaklarının yaratıldığı sektörlerdendir. Bu nedenle sektörün, sağlıklı gelişimi ve büyümesinin sosyoekonomik etkileri de doğru orantılı olarak gelişecektir. Gıda ürünleri sektörünün, ileri teknolojili üretim yapısına kavuşması ile sektörde yaratılan katma değer artacak, sektörün dışsatım olanaklarının artması ile ekonominin cari açığını düzenleyici etkisi de daha fazla olacaktır. Sektörün küreselleşen dünyada, gıda alanındaki yenilikleri yakından izlemesi, yeni bilimsel tekniklerin talebini artıracak, bu da üniversite, sanayi çevrelerinin işbirliği ile yeni teknolojilerin kullanılmasını ya da teknolojik gelişmenin hızını artırıcı etki yaratacaktır. 167

4. TR72 DÜZEY 2 BÖLGESİ GIDA ÜRÜNLERİ İŞLEME SEKTÖRÜ 4.1.TR72 Bölgesi İmalat Sanayinin Boyutu TR72 Bölgesi imalat sanayisinin büyüklüğü açısından Türkiye genelinde orta sıralarda yer almaktadır. 2010 yılı itibariyle Türkiye geneli imalat sanayindeki işyeri sayısının %2.8 ini oluşturan TR72 Bölgesi, istihdamın %3.0 ünü, ciro ve yatırımların ise %2.0 sini oluşturmaktadır. TR72 Bölgesi, imalat sanayinde işyeri sayısı açısından 26 düzey 2 bölgesi arasında 14 üncü sırada bulunurken, istihdam açısından 9 uncu, ciro büyüklüğü açısından 13 üncü ve yatırımların büyüklüğü açısından 12 inci sırada yer almaktadır (Tablo 139). Tablo 139: Türkiye ve TR72 Bölgesi İmalat Sanayine İlişkin Temel Göstergeler (2010) İşyeri Sayısı (Adet) İstihdam (Kişi) Ciro (Milyon TL) Sabit Sermaye Yatırımı (Milyon TL) Türkiye 328,440 2,842,975 552,813 33,716 TR72 Bölgesi 9,230 84,057 10,920 676 Bölge/Türkiye (%) 2.8 3.0 2.0 2.0 Düzey 2 Sırası 14 9 13 12 Kaynak: TÜİK TR72 Bölgesindeki imalat sanayi alt sektörlerinin Türkiye imalat sanayi alt sektörleri içindeki payları Tablo 140 da verilmektedir. Tabloda dört ayrı kriter (işyeri sayısı, istihdam, ciro ve sabit sermaye yatırımları) kullanılarak sektörel büyüklüğün farklı açılardan ele alınması hedeflenmiştir. Tablo 140 verileri bazında TR72 Bölgesindeki imalat sanayi alt sektörlerinin büyüklüğüne bakıldığında; Gıda sektörünün işyeri sayısına göre ilk sırada yer aldığı görülmektedir. TR72 Bölgesi Gıda sektörü Türkiye Gıda sektörü işyeri sayısının yüzde 5.4 ünü oluştururken, istihdamın yüzde 3.3 ünü, cironun yüzde 2.0 sini ve sabit sermaye yatırımlarının da yüzde 2.6 sını oluşturmaktadır. Bölgedeki Gıda sektörü temsilcilerinin işyeri sayısındaki büyük paylarına rağmen istihdam ve cirodaki daha küçük paylarından hareketle genelde küçük ölçekli tesislerden oluşmakta oldukları söylenebilir. Türkiye Mobilya sektörü işyeri sayısının yüzde 3.9 unu karşılayarak TR72 Bölgesi imalat sanayiinde büyüklük açısından ikinci sırada yer alan Mobilya sektörü istihdam, ciro ve sabit sermaye yatırımları kriterlerinde de ilk sıralarda yer alarak diğer sektörlerden 168

ayrışmaktadır. Türkiye Mobilya sektörü istihdamının yüzde 15.3 ünü, cirosunun yüzde 26.6 sını ve sabit sermaye yatırımlarının yüzde 23.0 ünü TR72 Bölgesi karşılamaktadır. Tablo 140: TR72 Bölgesi İmalat Sanayi Alt Sektörlerinin Büyüklüğü (2010, Yüzde Pay) NACE Rev. 2 Sektörler İşyeri Sayısı İstihdam Ciro Sabit Sermaye Yatırımı 10-Gıda 5.4 3.3 2.0 2.6 13-Tekstil 1.6 2.3 2.8 3.4 14-Giyim Eşyası 1.5 1.5 1.0 2.1 15-Deri ve Ürünleri 0.5 0.3 0.3 0.0 16-Ağaç, Ağaç ürünleri 3.4 2.3 1.0 1.3 17-Kağıt ve Kağıt Ürünleri 0.7 1.6 1.1 0.0 18-Basım Yayın 1.3 1.4 0.4 0.1 19-Kok, Rafine Petrol 2.7 0.4 0.0 0.0 20-Kimyasal Ürünler 0.7 0.6 0.2 0.1 22-Kauçuk&Plastik 3.7 2.7 2.0 0.9 23-Mineral Ürünler 3.0 2.8 1.7 1.6 24-Ana Metal 1.7 2.0 1.5 0.3 25-Metal Eşya 3.2 3.5 3.0 4.0 26- Elektronik ve Optik 0.6 0.1 0.0 0.0 27-Elektrikli Teçhizat 3.7 4.8 3.3 4.4 28-Makine ve Ekipman 1.2 1.2 0.9 0.9 29-Motorlu kara taşıtı vb 0.8 0.4 0.1 0.1 31-Mobilya 3.9 15.3 26.6 23.0 32-Diğer imalat 1.8 1.8 0.9 0.8 33-Kurulum ve Onarım 1.5 0.6 0.6 0.0 İmalat Sanayi Toplamı 2.8 3.0 2.0 2.0 Bölgede Elektrikli Teçhizat ve Metal Eşya sektörleri, Türkiye imalat sanayiinde dört kriter bazında da önemli büyüklüğe sahip olan diğer önemli imalat sanayi alt sektörleridir. Türkiye Elektrikli Teçhizat sektörü işyeri sayısının yüzde 3.7 si, istihdamının yüzde 4.8 i, cirosunun yüzde 3.3 ü ve sabit sermaye yatırımlarının yüzde 4.4 ü ile Türkiye Metal Eşya sektörü işyeri sayısının yüzde 3.2 si, istihdamının yüzde 3.5 i, cirosunun yüzde 3 ü ve sabit sermaye yatırımlarının yüzde 4 ü TR72 Bölgesi tarafından temsil edilmektedir. Bölgede, Türkiye işyeri sayısını temsil kabiliyeti açısından ön plana çıkan diğer sektörler ise; yüzde 3.7 pay ile Kauçuk ve Plastik, yüzde 3.4 pay ile Ağaç ve Ağaç Ürünleri ve yüzde 3.0 pay ile Diğer Mineral Ürünleri sektörleridir. Bölgedeki bu sektörlerin, istihdam ve ciro yaratma kapasitelerinden hareketle genelde küçük ölçekli bir yapıya sahip oldukları söylenebilir. Büyüklük açısından Tekstil sektörü verilerine bakıldığında ise, Türkiye Tekstil 169

sektörü işyeri sayısının yüzde 1.6 sına sahip olan Bölgedeki tesislerin istihdam ve ciro paylarının boyutu orta ve büyük ölçekli işletmelerden oluştukları yönünde ipuçları vermektedir. 4.1.1. TR72 Bölgesi Sanayi Yoğunlaşması TR72 bölgesindeki yatırımların sektörel dağılımı, yoğunlaşması ve kümelenmesi analizi İşyeri Sayısı, İstihdam, Ciro ve Sabit Sermaye Yatırımı kriterlerine göre incelenecektir. TR72 Bölgesi ve Türkiye genelindeki iktisadi faaliyetlerin 2010 yılı itibarıyla işyeri sayısı, istihdam, ciro ve sabit sermaye yatırımı bazında dağılımı Tablo 141 de verilmiştir. Buna göre her dört kritere göre de TR72 Bölgesi ve Türkiye nin iktisadi faaliyet yoğunlaşmasının çoğu yerlerde benzerlik gösterdiği görülmektedir. Tablo 141: Türkiye ve TR72 Bölgesi için İktisadi Faaliyetin Ana Sektörler İtibariyle Dağılımı NACE Rev. 2 Sektörler (2010, Yüzde Pay) Sabit Sermaye İşyeri Sayısı İstihdam Ciro Yatırımı TR TR72 TR TR72 TR TR72 TR TR72 Madencilik ve Taş ocakçılığı 0.2 0.3 1.1 1.8 1.0 2.8 1.8 5.4 İmalat Sanayii 13.2 14.3 27.9 33.0 28.7 32.3 30.2 39.6 Elektrik, Gaz ve Buhar 0.0 0.1 0.6 1.1 4.2 5.9 11.3 8.2 Su, Kanalizasyon, Atık 0.1 0.2 0.8 0.8 0.5 0.4 2.4 4.2 İnşaat 4.8 5.7 8.6 8.4 6.0 6.1 6.9 6.2 Ticaret ve Taşıt Araç. Onarımı 41.1 44.2 26.1 27.2 44.6 43.3 16.0 18.3 Ulaştırma ve Depolama 16.9 18.7 9.1 9.9 5.8 4.2 12.5 11.3 Konaklama ve Yiyecek 8.3 4.9 7.0 4.0 1.8 0.9 3.4 1.0 Bilgi ve İletişim 1.2 0.8 1.5 0.8 2.1 0.5 8.7 1.1 Gayrimenkul Faaliyetleri 0.8 0.6 0.4 0.3 0.4 0.0 0.6 0.7 Mesleki, Bilimsel vb. Faaliyetler 5.0 3.7 3.7 2.0 1.9 0.6 1.5 0.6 İdari ve Destek Hizmetleri 1.0 0.5 6.9 5.5 1.6 0.8 2.0 0.9 Eğitim 0.4 0.4 1.9 1.6 0.4 0.4 0.9 0.9 Sağlık ve Sosyal Hizmetler 1.2 0.6 2.2 1.8 0.7 0.7 1.3 1.3 Kültür, Sanat, Eğlence, Spor 0.5 0.2 0.3 0.2 0.2 0.0 0.2 0.2 Diğer Hizmetler 5.2 4.7 1.8 1.6 0.2 0.3 0.1 0.0 Toplam 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle kendi hesaplamamız. 170

İşyeri sayısına göre bakıldığında hem TR72 Bölgesi hem de Türkiye için en büyük paya sahip faaliyet alanı Ticaret ve Taşıt Araçlarının Onarımı ana sektörüdür. Bu faaliyet dalındaki işyeri sayısı, TR72 Bölgesinde toplam işyeri sayısının yaklaşık %44 ünü oluştururken Türkiye de %41 ini oluşturmaktadır. İkinci sırada ise TR72 Bölgesi ve Türkiye için sırasıyla yüzde 18.7 ve yüzde 16.9 paylarla yine hizmetler ana sektörünün bir alt dalı olan Ulaştırma ve Depolama Faaliyetleri yer alırken, bu faaliyet dalını da sırasıyla yüzde 14.3 ve yüzde 13.2 lik paylarla İmalat Sanayiinin takip ettiği görülmektedir. İstihdam kriterine göre ise, hem TR72 Bölgesi hem de Türkiye için sırasıyla yüzde 33.0 ve yüzde 27.9 luk paylarla İmalat Sanayi ilk sırada yer almaktadır. İstihdam açısından Ticaret ve Taşıt Araçları Onarımı faaliyeti TR72 Bölgesi için yüzde 27.2, Türkiye için ise yüzde 26.1 lik paylarla ikinci sırada gelmektedir. İstihdamdan aldığı pay açısından, hem TR72 Bölgesi hem de Türkiye için sırasıyla Ulaştırma ve Depolama ve İnşaat faaliyet alanları üçüncü ve dördüncü sıralarda yer almaktadır. Ciro açısından incelendiğinde, TR72 Bölgesinde yaratılan hasılanın yüzde 43.3 ünün Ticaret ve Taşıt Araçları Onarımı faaliyetinden gelmekte olduğu (Türkiye için yüzde 44.6), ikinci sırada ise yüzde 32.3 lük payla İmalat Sanayiinin geldiği (Türkiye için yüzde 28.7) görülmektedir. Türkiye geneli ile paralel bir seri sergileyen İnşaat faaliyetinin TR72 Bölgesinde yaratılan cirodan aldığı pay ise yüzde 6.1 civarındadır. TR72 Bölgesinde sabit sermaye yatırımlarının ana sektörler itibarıyla dağılımına bakıldığında, bu kez İmalat Sanayinin toplam sanayi yatırımlarının yüzde 39.6 sını teşkil ettiği ve ilk sırada yer aldığı dikkat çekmektedir. Türkiye açısından bakıldığında ise toplam sanayi yatırımlarının yüzde 30.2 si İmalat Sanayiinde toplanmıştır. Bölgede sabit sermaye yatırımından ikinci ve üçüncü sırada pay alan faaliyet alanları ise sırasıyla Ticaret ve Taşıt Araçları Onarımı (yüzde 18.3) ile Ulaştırma ve Depolama faaliyetleri (yüzde 11.3) dir. TR72 Bölgesinde bilhassa imalat sanayine dikkat edildiğinde; dört kriterdeki önem sırası açısından Türkiye geneli ile benzerlik gösterdiği görülmektedir (Hem TR72 Bölgesinde hem de Türkiye genelinde imalat sanayi toplamdan aldığı pay açısından; İşyeri Sayısı kriterine göre üçüncü, İstihdam kriterine göre birinci, Ciro kriterine göre ikinci ve Sabit Sermaye Yatırımı kriterine göre birinci sırada yer almıştır). Ancak bu benzer yapının 171

imalat sanayi alt sektörleri bazında farklılaşıp farklılaşmadığını da görmek gerekmektedir. Bu sayede, TR72 Bölgesinin üretim yapısı ile Türkiye nin üretim yapısının benzeşip benzeşmediği (yine işyeri sayısı, istihdam, ciro ve sabit sermaye yatırımları kriterleri bazında) anlaşılabilecektir. TR72 Bölgesindeki imalat sanayi alt sektörlerinin toplam imalat sanayi içindeki payları Türkiye ile karşılaştırmalı olarak Tablo 142 de verilmektedir. Tabloda dört ayrı kriter (işyeri sayısı, istihdam, ciro ve sabit sermaye yatırımları) kullanılarak sektörel yoğunlaşmanın farklı açılardan ele alınması hedeflenmiştir. Tablo 142: Türkiye ve TR72 Bölgesi İçin İmalat Sanayinin Alt Sektörler İtibariyle Dağılımı NACE Rev. 2 Sektörler (2010, Yüzde Pay) İşyeri Sayısı İstihdam Ciro Sabit Sermaye Yatırımı TR TR72 TR TR72 TR TR72 TR TR72 10-Gıda 13.0 24.9 13.1 14.8 15.0 15.2 13.4 17.2 13-Tekstil 6.6 3.8 11.6 9.1 8.4 12.1 8.4 14.0 14-Giyim Eşyası 16.6 8.6 14.2 7.1 6.2 3.1 4.4 4.5 15-Deri ve Ürünleri 2.2 0.4 1.8 0.2 0.9 0.1 0.6 0.0 16-Ağaç, Ağaç ürünleri 7.2 8.6 2.4 1.8 1.3 0.7 1.8 1.2 17-Kağıt ve Kağıt Ürünleri 0.7 0.2 1.6 0.9 2.0 1.1 2.4 0.0 18-Basım Yayın 3.7 1.7 1.8 0.8 1.0 0.2 1.0 0.0 19-Kok, Rafine Petrol 0.1 0.1 0.3 0.0 5.1 0.1 0.9 0.0 20-Kimyasal Ürünler 1.3 0.3 2.2 0.4 5.3 0.6 6.9 0.3 22-Kauçuk&Plastik 5.3 7.0 5.6 5.1 5.2 5.3 7.2 3.2 23-Mineral Ürünler 4.4 4.7 6.7 6.3 5.7 5.1 9.5 7.3 24-Ana Metal 0.8 0.5 3.5 2.4 10.7 8.4 13.7 1.8 25-Metal Eşya 15.0 17.2 8.8 10.6 5.2 8.0 5.9 11.7 26- Elektronik ve Optik 0.2 0.0 0.8 0.0 1.2 0.0 0.7 0.0 27-Elektrikli Teçhizat 2.2 3.0 4.1 6.7 5.6 9.6 4.2 9.0 28-Makine ve Ekipman 4.0 1.8 5.5 2.3 3.9 1.7 4.4 2.0 29-Motorlu kara taşıtı vb 1.3 0.4 4.7 0.6 8.5 0.3 5.5 0.4 31-Mobilya 10.3 14.2 5.3 27.6 1.9 26.2 2.0 22.3 32-Diğer imalat 2.5 1.6 1.7 1.0 1.4 0.7 0.7 0.3 33-Kurulum ve Onarım 2.1 1.1 1.5 0.3 0.6 0.2 1.2 0.0 Diğer/Dağıtılmayan 0.6 0.1 2.8 1.9 4.4 1.3 5.4 4.7 İmalat Sanayi Toplamı 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle kendi hesaplamamız. 172

Tablo 142 verileri bazında sektörlerin yoğunlaşmasına bakıldığında; en dikkat çekici verilerin Mobilya sektöründe olduğu görülmektedir. Bu sektör TR72 Bölgesinde işyeri sayısı içinde yüzde 14.2 lik payla üçüncü sırada yer almasına karşın istihdam, ciro ve sabit sermaye yatırımları kriterlerinde ilk sırada bulunarak diğer sektörlerin çok ilerisinde bir yoğunlaşma ve temsil gücü sergilemektedir. TR72 Bölgesi toplam imalat sanayi istihdamının yüzde 27.6 sı, yaratılan cironun yüzde 26.2 si ve sabit sermaye yatırımının yüzde 22.3 ü bu sektörde toplanmaktadır. Bölgede Mobilya sektörünün bu baskınlığının Türkiye geneli ile kıyaslanamayacak büyüklükte olduğu görülmektedir. Hem TR72 Bölgesinde hem de Türkiye genelinde dört kriter bazında yüzde 10 un üzerinde pay alan tek sektörün Gıda sektörü olduğu dikkat çeken bir diğer durumdur. İşyeri sayısı açısından TR72 Bölgesi imalat sanayi işyerlerinin yüzde 17.2 sine sahip olarak ikinci sırada yer alan Metal Eşya sektörü, istihdamın yüzde 10.6 sını, cironun yüzde 8.0 ini ve toplam sabit yatırımların yüzde 11.7 sini temsil edebilmektedir. Türkiye geneli için de benzerlik gösteren bu yapıdan hareketle, Metal Eşya sektöründe genellikle küçük ölçekli (muhtemelen küçük sanayi sitelerinde yoğunlaşan), işletme başına az işçi çalıştıran ve düşük ciro üreten işletmelerin çoğunlukta olduğu görülmektedir. Aynı şekilde Giyim eşyası imalatı, Ağaç ve ağaç ürünleri imalatı ve Kauçuk ve plastik imalatı sektörleri de benzer bir durum sergilemektedir. TR72 Bölgesi imalat sanayiinde yoğunlaşmanın görüldüğü diğer bir sektör de Tekstil sektörüdür. Bu sektör, işyeri sayısının ancak yüzde 3.8 ini temsil etmesine rağmen istihdamın yüzde 9.1 ini, cironun yüzde 12.1 ini ve sabit sermaye yatırımlarının yüzde 12.5 ini oluşturmaktadır. Az sayıda işletmenin faaliyet gösterdiği ancak yüksek cirolar ve istihdamlar gerçekleştirdikleri anlaşılan Bölgedeki Tekstil sektöründe, Türkiye geneline benzemekle beraber gerek ciro gerekse sabit sermaye yatırımları kriterleri açısından daha fazla yoğunlaşmanın olduğu anlaşılmaktadır. Bölgede ve Türkiye genelinde istihdam, ciro ve sabit yatırım tutarı açısından ön plana çıkan bir diğer sektör de Elektrikli Teçhizat sektörüdür. Elektrikli Teçhizat sektörünün, hem Türkiye genelinden daha yüksek bir yoğunlaşma gösterdiği hem de genelde orta ve büyük işletmelerden oluştuğu kriterlerden aldığı yüzde paylardan anlaşılmaktadır. Tablo 142 yi her sektör için ayrı ayrı analiz etmek yerine, geliştirilecek bir yöntemle sektörlerin Türkiye geneline göre yoğunlaşma özelliklerini belirtilen kriterler bazında 173

oluşturulacak bir endeksleme ile değerlendirilmesi mümkündür. Bu amaçla hazırlanan Tablo 143 de ilk üç sütunda imalat sanayi sektörlerinin Türkiye imalat sanayi içindeki payları 100 kabul edilerek TR72 Bölgesi içindeki payları endeks olarak hesaplanmıştır. Son üç sütunda ise Türkiye imalat sanayi alt sektörlerinin hesaplanan üç oranı 100 kabul edilerek, TR72 Bölgesi için imalat sanayi alt sektörlerinin endeks değerleri bulunmuştur. Burada hesaplanan oranlarla ilgili kısaca bilgi vermek gerekirse; İstihdam/İşyeri Oranı: Türkiye için alt sektörler bazında sektör istihdamı/sektördeki işyeri sayısı oranı 100 kabul edilerek, TR72 Bölgesi için alt sektörler bazında sektör istihdamı/işyeri sayısı endeks değeridir. Bu oran Türkiye yi 100 kabul ederek alt sektör bazında işyeri başına düşen istihdamı, bu anlamda da alt sektördeki işyerinin istihdam kriterine göre Türkiye geneline göreli büyüklüğünü ifade etmektedir. Oranın 100 den büyük çıkması, bu sektör için birim istihdam açısından Türkiye ortalamasının üzerinde bir işletme büyüklüğü olduğunu gösterecektir. Ciro/İşyeri Oranı: Türkiye için alt sektörler bazında sektör cirosu/sektördeki işyeri sayısı oranı 100 kabul edilerek, TR72 Bölgesi için alt sektörler bazında sektör cirosu/işyeri sayısı endeks değeridir. Bu oran Türkiye yi 100 kabul ederek alt sektör bazında işyeri başına düşen ciroyu, bu anlamda da alt sektördeki işyerinin ciro kriterine göre Türkiye geneline göreli büyüklüğünü ifade etmektedir. Oranın 100 den büyük çıkması, bu sektör için birim işletmede üretilen ciro açısından Türkiye ortalamasının üzerinde bir satış potansiyeli olduğunu gösterecektir. Ciro/İstihdam Oranı: Türkiye için alt sektörler bazında sektör cirosu/sektördeki istihdam oranı 100 kabul edilerek, TR72 Bölgesi için alt sektörler bazında sektör cirosu/istihdam endeks değeridir. Bu oran Türkiye yi 100 kabul ederek alt sektör bazında çalışan başına düşen ciroyu, bu anlamda da alt sektörün verimlilik oranının Türkiye geneline göreli düzeyini ifade etmektedir. Oranın 100 den büyük çıkması, bu sektör için birim çalışan başına elde edilen ciro açısından Türkiye ortalamasının üzerinde bir verimlilik düzeyi olduğunu gösterecektir. 174

Tablo 143: TR72 Bölgesi ve Türkiye İmalat Sanayi Karşılaştırması (2010, Endeks) NACE Rev. 2 Sektörler Türkiye Payı=100 İçin TR72 Endeksi Türkiye Oranları=100 İçin TR72 Endeksi İşyeri Sayısı İstihdam Ciro İstihdam/İşyeri Ciro/İşyeri Ciro/istihdam 10-Gıda 191.4 113.2 101.4 62.3 37.3 59.8 13-Tekstil 58.4 78.5 144.3 141.5 173.7 122.7 14-Giyim Eşyası 52.0 49.7 49.0 100.5 66.2 65.9 15-Deri ve Ürünleri 16.3 11.3 15.3 73.0 66.3 90.8 16-Ağaç, Ağaç ürünleri 119.8 76.7 52.4 67.4 30.8 45.6 17-Kağıt ve Kağıt Ürünleri 25.9 55.5 53.4 225.6 145.0 64.3 18-Basım Yayın 46.5 46.5 18.3 105.1 27.7 26.4 19-Kok, Rafine Petrol 95.3 14.2 1.8 15.6 1.4 8.7 20-Kimyasal Ürünler 25.3 20.4 12.0 85.1 33.3 39.1 22-Kauçuk&Plastik 132.4 90.1 102.3 71.6 54.3 75.8 23-Mineral Ürünler 107.6 93.8 88.4 91.7 57.7 62.9 24-Ana Metal 60.2 67.2 78.4 117.6 91.6 77.9 25-Metal Eşya 114.6 119.8 154.0 110.0 94.4 85.9 26- Elektronik ve Optik 21.8 2.8 0.8 13.5 2.5 18.6 27-Elektrikli Teçhizat 132.3 163.0 169.4 129.6 90.0 69.5 28-Makine ve Ekipman 43.4 41.5 44.0 100.5 71.2 70.9 29-Motorlu kara taşıtı vb 28.1 12.8 3.6 47.8 8.9 18.6 31-Mobilya 137.7 518.1 1,345.6 395.9 687.0 173.5 32-Diğer imalat 63.3 59.2 48.0 98.5 53.3 54.1 33-Kurulum ve Onarım 51.8 18.9 31.0 38.5 42.1 109.3 İmalat Sanayi 108.5 118.3 112.4 105.2 70.3 66.8 Kaynak: TUİK İş İstatistiklerinden kendi hesaplamalarımız Not: Kare içine alınan hücrelerdeki değerler, TR72 Bölgesinin göreli büyüklüğünü/üstünlüğünü göstermektedir. Tablo 143 için İmalat Sanayi genel sonuçları TR72 Bölgesi bazında değerlendirildiğinde, TR72 Bölgesi imalat sanayi profilinin işletme büyüklüğü (hem istihdam hem ciro açısından) ve verimlilik bazında bakıldığında birkaç sektörde Türkiye nin üzerinde bir performans gösterdiği dikkati çekmektedir. Türkiye imalat sanayi geneli 100 kabul edildiğinde TR72 Bölgesi endeks değerleri; işletme başına istihdam açısından 105.2, işletme başına ciro açısından 70.3, çalışan başına ciro (verimlilik) açısından ise 66.8 değerini almaktadır. Bölgede imalat sanayiinde Türkiye ortalamasına göre işyeri başına daha fazla işçi çalıştırılmasına rağmen işyerlerinin ciro yaratma ve çalışan başına verimlilik seviyelerinin Türkiye ortalamasının altında yer aldığı görülmektedir. Sektörler bazında Tablo 143 bulgularını özetlemek için Tablo 144 hazırlanmıştır. Tablo 144 de TR72 Bölgesi alt sektörler itibarıyla Türkiye geneli ile kıyaslanarak, gerek göreli 175

öneme göre (Tablo 143 in ilk üç sütunundaki değerler), gerekse de göreli büyüklüğe ve üstünlüğe göre kriterler bazında öne çıkan sektörler belirtilmiştir. Tablo 144: TR72 Bölgesi İmalat Sanayiinde Öne Çıkan Sektörler ve Performansları Göreli Önem Taşıdığı Kriter Göreli Büyüklük/Üstünlük Sağladığı Oran NACE Rev. 2 Sektörler İşyeri Sayısı İstihdam Ciro İstihdam/İşyeri Ciro/İşyeri Ciro/istihdam 10-Gıda X X X 13-Tekstil X X X X 14-Giyim Eşyası X 16-Ağaç, Ağaç ürünleri X 17-Kağıt ve Kağıt Ürünleri 18-Basım Yayın 22-Kauçuk&Plastik X X X X X 23-Mineral Ürünler X 24-Ana Metal X 25-Metal Eşya X X X X 27-Elektrikli Teçhizat X X X X 28-Makine ve Ekipman X 31-Mobilya X X X X X X İmalat Sanayi X X X X Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle kendi hesaplamamız. Tablo 144 verileri kullanılarak TR72 Bölgesinde farklı kriterler ve oranlar bazında öne çıkan sektörlerin analiz edilmesi mümkün olacaktır. Bu noktada, yapılan analizin mutlak üstünlük analizi değil, göreli üstünlük analizi olduğu ve tüm kriterler için Türkiye ortalaması değerlerinin üzerinde kalan sektörlerin oransal değerlendirmesi yapıldığı unutulmamalıdır. Ayrıca Tablo 144 kriterler bazında (yatay olarak) yorumlanabileceği gibi, sektörlerin öne çıktığı kriterler bazında birbirlerine göre üstünlüklerine göre (dikey olarak) de yorumlanabilir. Buna göre sektörler incelenirse; Mobilya sektörü, bölgede işyeri sayısı, istihdam ve cirodaki temsil payının yanı sıra, ölçek büyüklüğü, işyeri başına ciro ve verimlilik oranı anlamında da Türkiye ortalamasının üzerinde performans sergilemektedir. Aynı zamanda tüm kriterlerde birden öne çıkan, tek sektör konumundadır. Metal Eşya ve Elektrikli Teçhizat sektörleri bölgede işyeri sayısı, istihdam ve cirodaki temsil payının yanı sıra, ölçek büyüklüğü oranı anlamında da Türkiye ortalamasının 176

üzerinde performans sergilemektedirler. İşyeri başına ciro oranları Türkiye ortalamasının biraz altındadır. Gıda sektörü bölgede işyeri sayısı, istihdam ve ciro kriterleri açısından öne çıkmaktadır. Bu sektör ölçek büyüklüğü, işyeri başına ciro ve verimlilikte Türkiye nin oldukça altındadır. Tekstil sektörü bölgede ciro kriteri açısından öne çıkmaktadır. Bu sektör ölçek büyüklüğü, işyeri başına ciro ve verimlilikte Türkiye genelinin oldukça üzerinde performans oranlarına sahiptir. Kauçuk ve Plastik ürünleri sektörü sadece işyeri sayısı ve ciro kriterleri bakımından öne çıkarken Kağıt ve Kağıt Ürünleri sektörü de ölçek büyüklüğü ve işyeri başına ciro oranı açısından bölgede göreli bir avantaja sahiptir. Ağaç ve Ağaç Ürünleri ve Mineral Ürünler sektörleri sadece işyeri sayısı bakımından, Ana Metal ve Makine ve Ekipman sektörleri de ölçek büyüklüğü oranı açısından bölgede göreli bir avantaja sahiptir. Farklı kriterler bazında TR72 Bölgesinde öne çıkan sektörlerle Türkiye genelinde öne çıkan sektörlerin benzeşmesini (ya da farklılığını) göstermek amacıyla Tablo 148 hazırlanmıştır. Tablo 145 de işyeri sayısı, istihdam ve ciro açısından toplam imalat sanayinden aldıkları pay itibarıyla sektörler büyüklüklerine göre sıralanarak bölge/ülke karşılaştırmasının sektörler bazında daha net görülmesi mümkün olmaktadır. Ayrıca, belirtilen bu kriterler bazında sektörel yoğunlaşma oranları (Concentration Ratio CR) hesaplanarak Türkiye geneli ile karşılaştırma imkânı da sağlanmıştır. İşyeri sayısının dağılımı açısından bakıldığında; Türkiye geneli ile TR72 Bölgesi ilk beş sırada yer alan sektörler bakımından benzerlik gösterirken, sektörlerin sırası ve yoğunlaşma oranları açısından ise farklılıklar olduğu görülmektedir. Gıda, Metal Eşya, Mobilya, Giyim ve Ağaç sektörleri ilk beş sırada yer alan ortak sektörlerken, TR72 Bölgesinde işyeri sayısı bakımından Gıda sanayinin baskınlığı söz konusudur. Ayrıca CR5 (beşinci sıradaki yoğunlaşma katsayısı) da Türkiye için yüzde 62.0 iken, TR72 Bölgesi için yüzde 73.4 dür. Dolayısıyla TR72 Bölgesi, işyeri sayısı açısından Türkiye geneline göre daha heterojen bir dağılım göstermektedir. 177

İstihdam açısından bakıldığında; Türkiye ile TR72 Bölgesinin imalat sanayii yine ortak özellikler göstermektedir. İlk beş sırada yer alan sektörlerden Giyim, Gıda, Tekstil ve Metal Eşya sektörleri hem Türkiye için hem de TR72 Bölgesi için istihdam açısından baskınlık gösterirken, TR72 Bölgesinde Mobilya sektörü yüksek bir oranla (%27.6) ön plana çıkmaktadır (Türkiye de Mobilya sektörü 8. sırada yer almaktadırlar). Türkiye de istihdamın en fazla olduğu beşinci sektör olan Diğer mineral ürünler imalatı sektörü, TR72 Bölgesinde 7. sırada yer almaktadır. CR5 olarak bakıldığında ise TR72 Bölgesinde ilk beş sektör toplam istihdamın yüzde 69.2 sini oluştururken, Türkiye geneline göre (yüzde 54.4) oldukça heterojen bir dağılım sergilemektedir. Ciro açısından bakıldığında; Gıda, Ana Metal ve Tekstil imalatı sektörleri ilk beş sırada yer alan ortak sektörlerdir. TR72 Bölgesinde Mobilya sektörü ciro bakımından yine büyük bir baskınlıkla (yüzde 26.2) ilk sırada yer alırken, Elektrikli teçhizat sektörü ilk beşte yer alan diğer önemli sektör olmuştur. Türkiye genelinde bu sektörlerin yerini Kara taşıtları ve Giyim sektörleri almaktadır. CR5 düzeyinde bakıldığında Türkiye de ilk beş sektörün toplam cironun yüzde 48.9 unu oluşturduğu, TR72 Bölgesinde ise bu oranın yüzde 71.5 ile yine oldukça yüksek bir seviyede olduğu görülmektedir. Gıda sektörü hem Türkiye için hem de TR72 Bölgesi için üç kriterde de yüksek yoğunlaşmanın olduğu ortak sektördür. Türkiye için işyeri sayısı ve istihdama göre Giyim sektörü, ciroya göre Gıda sektörü ilk sırada yer alırken; TR72 Bölgesinde işyeri sayısına göre Gıda sektörü, istihdama ve ciroya göre de Mobilya sektörü ilk sırada yer alan sektörlerdir. Yoğunlaşma oranı yukarı doğru çıktıkça sektörel uzmanlaşmanın ileri bir safhada olduğu düşünülürken, aynı zamanda sektörel risk bakımından da dikkatle takip edilmesi gerekecektir. Sektörel uzmanlaşma ve sektörel risk anlamında TR72 Bölgesinin her üç kritere göre Türkiye genelinin oldukça üzerinde bir uzmanlaşma ve dolayısıyla da sektörel risk seviyesine sahip olduğu görülmektedir. 178

Tablo 145: Türkiye ve TR72 Bölgesi İçin Sektörlerin Yoğunlaşması (2010) Sıra No İşyeri Sayısına Göre İstihdama Göre Ciroya Göre Türkiye Geneli % Pay CR TR72 Bölgesi % Pay CR Türkiye Geneli % Pay CR TR72 Bölgesi % Pay CR Türkiye Geneli % Pay CR TR72 Bölgesi % Pay CR 1 14-Giyim 16.6 16.6 10-Gıda 24.9 24.9 14-Giyim 14.2 14.2 31-Mobilya 27.6 27.6 10-Gıda 15.0 15.0 31-Mobilya 26.2 26.2 2 25-Metal Eşya 15.0 31.5 25-Metal Eşya 17.2 42.0 10-Gıda 13.1 27.3 10-Gıda 14.8 42.5 24-Ana Metal 10.7 25.7 10-Gıda 15.2 41.4 3 10-Gıda 13.0 44.5 31-Mobilya 14.2 56.2 13-Tekstil 11.6 38.9 25-Metal Eşya 10.6 53.0 29-Kara taşıtı 8.5 34.3 13-Tekstil 12.1 53.6 4 31-Mobilya 10.3 54.8 14-Giyim 8.6 64.8 25-Metal Eşya 8.8 47.7 13-Tekstil 9.1 62.1 13-Tekstil 8.4 42.7 27-Elektrikli Tç. 9.6 63.1 5 16-Ağaç 7.2 62.0 16-Ağaç 8.6 73.4 23-Mineral Ür. 6.7 54.4 14-Giyim 7.1 69.2 14-Giyim 6.2 48.9 24-Ana Metal 8.4 71.5 6 13-Tekstil 6.6 68.6 22-Kauçuk&Pls. 7.0 80.4 22-Kauçuk&Pls. 5.6 60.0 27-Elektrikli Tç. 6.7 75.9 23-Mineral Ür. 5.7 54.7 25-Metal Eşya 8.0 79.5 7 22-Kauçuk&Pls. 5.3 73.9 23-Mineral Ür. 4.7 85.1 28-Makine. 5.5 65.5 23-Mineral Ür. 6.3 82.2 27-Elektrikli Tç. 5.6 60.3 22-Kauçuk&Pls. 5.3 84.8 8 23-Mineral Ür. 4.4 78.3 13-Tekstil 3.8 89.0 31-Mobilya 5.3 70.8 22-Kauçuk&Pls. 5.1 87.2 20-Kimyasal Ür. 5.3 65.6 23-Mineral Ür. 5.1 89.8 9 28-Makine 4.0 82.3 27-Elektrikli Tç. 3.0 92.0 29-Kara taşıtı 4.7 75.5 24-Ana Metal 2.4 89.6 25-Metal Eşya 5.2 70.8 14-Giyim 3.1 92.9 10 18-Basım Yayın 3.7 86.0 28-Makine 1.8 93.7 27-Elektrikli Tç. 4.1 79.6 28-Makine 2.3 91.9 22-Kauçuk&Pls. 5.2 76.0 28-Makine 1.7 94.6 11 32-Diğer im. 2.5 88.5 18-Basım Yayın 1.7 95.4 24-Ana Metal 3.5 83.1 16-Ağaç 1.8 93.7 19-Rafine Petrol 5.1 81.1 17-Kağıt 1.1 95.7 12 27-Elektrikli Tç. 2.2 90.7 32-Diğer im. 1.6 97.0 16-Ağaç 2.4 85.5 32-Diğer im. 1.0 94.7 28-Makine 3.9 85.0 16-Ağaç 0.7 96.4 13 15-Deri 2.2 92.9 33-Kurulum 1.1 98.1 20-Kimyasal Ür. 2.2 87.7 17-Kağıt 0.9 95.6 17-Kağıt 2.0 87.1 32-Diğer im. 0.7 97.1 14 33-Kurulum 2.1 95.0 24-Ana Metal 0.5 98.5 15-Deri 1.8 89.5 18-Basım Yayın 0.8 96.5 31-Mobilya 1.9 89.0 20-Kimyasal Ür. 0.6 97.8 15 29-Kara taşıtı 1.3 96.3 29-Kara taşıtı 0.4 98.9 18-Basım Yayın 1.8 91.3 29-Kara taşıtı 0.6 97.1 32-Diğer im. 1.4 90.4 29-Kara taşıtı 0.3 98.1 16 20-Kimyasal Ür. 1.3 97.7 15-Deri 0.4 99.3 32-Diğer im. 1.7 93.1 20-Kimyasal Ür. 0.4 97.5 16-Ağaç 1.3 91.8 33-Kurulum 0.2 98.3 17 24-Ana Metal 0.8 98.4 20-Kimyasal Ür. 0.3 99.6 17-Kağıt 1.6 94.6 33-Kurulum 0.3 97.8 26- Elektronik 1.2 93.0 18-Basım Yayın 0.2 98.4 18 17-Kağıt 0.7 99.1 17-Kağıt 0.2 99.8 33-Kurulum 1.5 96.1 15-Deri 0.2 98.0 18-Basım Yayın 1.0 94.0 15-Deri 0.1 98.6 19 26- Elektronik 0.2 99.3 19-Rafine Petrol 0.1 99.9 26- Elektronik 0.8 97.0 19-Rafine Petrol 0.0 98.0 15-Deri 0.9 94.9 19-Rafine Petrol 0.1 98.7 20 19-Rafine Petrol 0.1 99.4 26- Elektronik 0.0 99.9 19-Rafine Petrol 0.3 97.2 26- Elektronik 0.0 98.1 33-Kurulum 0.6 95.6 26- Elektronik 0.0 98.7 21 Dağıtılmayan 0.6 100.0 Dağıtılmayan 0.1 100.0 Dağıtılmayan 2.8 100.0 Dağıtılmayan 1.9 100.0 Dağıtılmayan 4.4 100.0 Dağıtılmayan 1.3 100.0 179

4.1.2. TR72 Bölgesel İmalat Sanayi Kümelenmesi TR72 Bölgesi imalat sanayi sektörleri için Üç Yıldız Tekniği kullanılarak kümelenme analizi gerçekleştirilecektir. Üç yıldız analizi, Avrupa Komisyonu nca finanse edilen European Cluster Observatory 24 platformu tarafından geliştirilen bir tekniktir. Üç yıldız tekniğinde hemen tüm uygulamalarda sektörel istihdamlar (kısıtlı sayıdaki bazı çalışmalarda işyeri sayısı) temel olarak alınmaktadır. TR72 Bölgesi için yapılacak bu analizde ise istihdamın yanı sıra işyeri sayısı ve ciro verileri de kullanılacak ve bu verilerin her birisine göre ayrı ayrı üç yıldız tekniği uygulanacaktır. Üç yıldız analizinde üç temel kriter seçilmekte ve her sektör (bölge) için bu kriterlerin değerleri hesaplanmaktadır. Bu kriterleri ifade etmek gerekirse; Büyüklük (Size) (e i /E i ): Bölgedeki sektör verisinin, sektörün toplam (Türkiye) verisine oranı, Baskınlık (Dominance) (e i /e n ): Bölgedeki sektör verisinin, bölge toplam verisine oranı, Uzmanlaşma (Specialization) *(e i /e n ) / (E i /E n )] 25 : Sektörün bölgedeki payının, sektörün ülkedeki payına oranını göstermektedir. Burada; e i : TR72 Bölgesindeki i sektörü değerini, E i : i sektörünün Türkiye toplam değerini, e n : TR72 Bölgesinin toplam değerini, E n : Türkiye toplam değerini, ifade etmektedir. Üç yıldız analizinde, her bir kriter (büyüklük, baskınlık ve uzmanlaşma) için bir eşik değer belirlenmekte ve kriterin hesaplanan değeri bu eşik değerini aşarsa, ilgili sektör bu kriterden bir yıldız almaktadır. Bölgeler bazında analiz edilen sektörler eşik değeri aştığı her kriter bazında bir yıldız aldığından, herhangi bir kriterin eşik değerini aşan sektör bir yıldız, herhangi iki kriterin eşik değerini aşan sektör iki yıldız, üç kriterde de eşik değerini aşan sektör üç yıldız almaktadır. Üç yıldız alan sektörün o bölgede kümelenme gösterdiği kabul edilmektedir. 24 www.clusterobservatory.eu 25 Buradaki katsayı, Location Quotitent (LQ) katsayısı olarak farklı alanlarda (coğrafi uzmanlaşma, ihracat uzmanlaşması vb.) da kullanılmaktadır. 180

Üç yıldız analizinde temel sorun, eşik değerin belirlenmesidir. Eşik değerin uygulanmasında genelde ilk iki kriter için (büyüklük ve baskınlık) eşik değer yüzde 7 olarak alınırken, uzmanlaşma katsayısı için genellikle 1 olarak alınmaktadır. Burada bilhassa, ilk iki kriter için seçilecek değerin teorik ya da tematik bir değeri bulunmadığından, farklı çalışmalarda farklı eşik değerler kullanıldığı görülmektedir. TR72 Bölgesi için yapılacak bu değerlendirmede ise, imalat sanayinin mekânsal dağılımında ve eşik değerin belirlenmesinde daha objektif ve daha rasyonel bir değer tespit edilmesi için şu yöntem izlenmiştir: Analiz imalat sanayi için yapılacağından toplam işyeri, istihdam ve ciro rakamları için imalat sanayi toplamı dikkate alınmıştır. TUİK verileri 26 Düzey 2 (NUTS 2) bölgeleri (26 bölge) bazında ve NACE Rev. 2 ikili kırılım düzeyinde açıklandığından, ikili sektör kodlamaları kullanılmıştır. TR72 Bölgesinde imalat sanayiinin verisi bulunan 20 alt sektörü bulunmaktadır. Sonuç olarak, eşik değerin belirlenmesinde; Büyüklük kriteri için bölgedeki ilgili sektörün sektör Türkiye toplamı içindeki payı (e i /E i ) kriteri için toplam 26 Düzey 2 bölgesi olduğundan ve her bir bölgede bu sektörün ülke geneli içindeki payının beklenen değeri (1/26=0.03846154) olacağından, bu değer büyüklük kriteri için eşik değer olarak alınmıştır. Baskınlık kriteri için (e i /e n ), değerlendirmeye alınan imalat sanayi 20 alt sektörü bulunduğundan ve her bir alt sektörün bölgedeki imalat sanayi içindeki payının beklenen değeri de (1/20=0.05) olacağından, bu değer eşik değer olarak kabul edilmiştir. Uzmanlık katsayısı için de [(e i /e n ) / (E i /E n )] beklenen değer 1 olacağından (sektörün bölgedeki payının sektörün ülkedeki payına oranının eşit olması bekleneceğinden), eşik değer olarak 1 alınmıştır. Dolayısıyla üç yıldız analizinde sektörlerin yıldızlarının belirlenmesinde; Büyüklük (Size) (e ij /E i ) > 0.03846154 ise sektör bir yıldız (daha) 27, Baskınlık (Dominance) (e ij /e nj ) > 0.05 ise sektör bir yıldız (daha) Uzmanlaşma (Specialization) *(e ij /e nj ) / (E i /E n )+ > 1 ise sektör bir yıldız (daha) almaktadır. 26 Hesaplamalar TUİK, İş İstatistikleri, Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri, 2010 verileri kullanılarak yapılmıştır. 27 Buradaki daha ifadesi sektörlerin yıldız almasında bunları hangi kriterden aldığının önemli olmadığını göstermek için kullanılmaktadır. Örneğin bir sektör büyüklük ve uzmanlaşma kriterinden, büyüklük ve baskınlık kriterinden ya da baskınlık ve uzmanlaşma kriterinden iki yıldız alabilmektedir. 181

Çalışmamızda kullanılan ve imalat sanayinin mekânsal dağılımını yoğunlaşmayı da içerecek şekilde verecek olan üç yıldız analizinde, yalnızca eşik değerlerini aşan sektörlerin dikkate alındığı bir kez daha vurgulanmalıdır. Sektörlerin aldıkları yıldızlara göre kümelenme karakteristiklerinin isimlendirilmesinde; üç yıldız alan sektörler için olgun kümeler, iki yıldız alan sektörler için potansiyel kümeler ve tek yıldız alan sektörler için de aday kümeler ifadeleri kullanılacaktır. TR72 Bölgesi için işyeri sayısı, istihdam ve ciro kriterlerine göre yapılan kümelenme analizi sonuçları Tablo 146 da verilmiştir. Gösterim rahatlığı için sektörlerin hesaplanan değerleri tabloda yüzde olarak ifade edilmiştir. 182

Tablo 146: TR72 Bölgesi İmalat Sanayi Alt Sektörlerinin Kümelenme Analizi (2010, yüzde) YILDIZ SAYISI TEK YILDIZ İKİ YILDIZ ÜÇ YILDIZ KRİTERLER İşyeri Sayısı İstihdam Ciro İşyeri Sayısı İstihdam Ciro İşyeri Sayısı İstihdam Ciro SEKTÖRLER / KATSAYILAR 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 10 Gıda 14.8 1.1 15.2 1.0 5.4 24.9 1.9 13 Tekstil 9.1 12.1 1.4 14 Giyim Eşyası 8.6 7.1 16 Ağaç, Ağaç ürünleri 8.6 1.2 22 Kauçuk&Plastik 5.1 7.0 1.3 5.3 1.0 23 Mineral Ürünler 1.1 6.3 5.1 24 Ana Metal 8.4 25 Metal Eşya 17.2 1.1 10.6 1.2 8.0 1.5 27 Elektrikli Teçhizat 1.3 9.6 1.7 4.8 6.7 1.6 31 Mobilya 3.9 14.2 1.4 15.3 27.6 5.2 26.6 26.2 13.5 Kaynak: TUİK, İş İstatistikleri, Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri, 2010 dan yararlanarak kendi hesaplamalarımız Not: 1. katsayı büyüklüğü (e i /E i ), 2.katsayı baskınlığı (e i /e n ), 3. katsayı ise uzmanlaşmayı *(e i /e n ) / (E i /E n )+ göstermektedir. 183

Aday Küme Potansiyel Küme Olgun Küme Tablo verilerinden hareketle özet bir değerlendirme yapabilmek amacıyla, TR72 Bölgesinde herhangi bir şekilde (aday, potansiyel ya da olgun) kümelenme özelliği gösteren sektörler, kümelenme özelliği gösterdiği katsayılara göre (büyüklük, baskınlık, uzmanlaşma) aşağıda verilmiştir. Tablo 147: TR72 Bölgesi İmalat Sanayi Sektörlerinin Kümelenmesi Hangi Katsayılara Göre Büyüklük, Baskınlık, Uzmanlık Büyüklük ve Baskınlık Büyüklük ve Uzmanlık Baskınlık ve Uzmanlık Büyüklük Baskınlık Uzmanlık Kaynak: Tablo 149 verileri Hangi Kritere Göre İşyeri Sayısı İstihdam Ciro İşyeri Sayısı İstihdam Ciro İşyeri Sayısı İstihdam Ciro İşyeri Sayısı İstihdam Ciro İşyeri Sayısı İstihdam Ciro İşyeri Sayısı İstihdam Ciro İşyeri Sayısı İstihdam Ciro Sektörler Gıda, Mobilya Elektrikli Teçhizat, Mobilya Mobilya Ağaç, Kauçuk&Plastik, Metal Eşya Gıda, Metal Eşya Gıda, Tekstil, Kauçuk&Plastik, Metal Eşya, Elektrikli Teçhizat Giyim Eşyası Tekstil, Giyim Eşyası, Kauçuk&Plastik, Mineral Ürünler, Mineral Ürünler, Ana Metal Mineral Ürünler, Elektrikli Teçhizat Tablo 147 nin yorumlanmasının kolaylığı ve tablonun sistematiğinin açıklanması açısından şu noktanın belirtilmesi faydalı olacaktır: Tablo 147 de herhangi bir kriterde (işyeri sayısı, istihdam ya da ciro) örneğin üç yıldız alarak o kriter bazında olgun küme özelliği gösteren bir sektör, aynı kriter bazında potansiyel küme ya da aday küme kategorisinde yer almamalıdır (Örneğin; Gıda sektörü işyeri sayısı kriterine göre üç yıldız aldığı için potansiyel ya da aday kümelerin işyeri sayısı kriterlerinin yer aldığı satırlarda yer almamıştır). Aynı açıklama 184

potansiyel ya da aday kümelerde yer alan sektörler için de geçerlidir. Bunun yanında, herhangi bir sektör üç yıldız almadığı bir kriter için iki ya da tek yıldız alarak potansiyel ya da aday küme özelliği gösterebilir (Örneğin; Gıda sektörü istihdam ve ciro kriterlerinden üç yıldız almadığı için, bu kriterler için baskınlık ve uzmanlık katsayısına göre potansiyel küme statüsünde yer alabilmiştir). Genel olarak, herhangi bir sektör aynı anda ancak ve ancak bir kriterin yer aldığı satırda yer alabilir, buna karşın farklı kriterlerde farklı katsayılar bazında olgun küme, potansiyel küme ya da aday küme içinde yer alabilir. Tablo 147 den TR72 Bölgesinde farklı kriterlerde 3 sektörün üç yıldız alarak olgun küme özelliği taşıdığı görülmektedir (Gıda ve Mobilya sektörleri işyeri sayısı açısından, Elektrikli Teçhizat ve Mobilya sektörleri istihdam açısından ve Mobilya sektörü ciro açısından). TR72 Bölgesinde iki yıldız alarak baskınlık ve uzmanlık kriterlerine göre potansiyel küme niteliği taşıyan sektörler şöyle sıralanabilir: Ağaç, Kauçuk ve Plastik Ürünleri ve Metal Eşya işyeri sayısına göre; Gıda ve Metal Eşya istihdama göre, Gıda, Tekstil, Kauçuk ve Plastik, Metal Eşya ve Elektrikli Teçhizat sektörleri de ciro kriterine göre potansiyel küme özelliği göstermektedirler. Bölgede büyüklük ve baskınlık ve büyüklük ve uzmanlık katsayıları açısından potansiyel küme özelliği taşıyan herhangi bir sektör yoktur. Aday küme özeliği gösteren (tek yıldız alan) sektörlere bakıldığında, baskınlık ve uzmanlık kriterlerine göre tek yıldız aldıkları dikkat çekmektedir. Yani büyüklük kriterine göre aday küme özelliği taşıyan herhangi bir sektörler bulunmamaktadır. Baskınlık kriterine göre tek yıldız alarak aday küme olan sektörler; Giyim Eşyası sektörü işyeri sayısına göre; Tekstil, Giyim Eşyası, Kauçuk ve Plastik ile Mineral Ürünler sektörleri istihdama göre; Mineral Ürünler ve Ana Metal sektörleri ciro kriterine göre tek yıldız alarak aday küme olmuşlardır. Uzmanlık kriterine göre tek yıldız alan sektörlerden Mineral Ürünler ve Elektrikli Teçhizat sektörleri de işyeri sayısı kriterine göre aday küme olmuşlardır. 4.2. TR72 Bölgesi Gıda Ürünleri İşleme Sektörü Dış Ticaret Analizi TR72 Bölgesi nde gıda ürünleri imalatı sektöründe 2008 yılı itibariyle 45.9 milyon USD olan dış ticaret hacmi, 2012 yılında 66.7 milyon USD olmuştur. Sektörün, bölgede dış ticaret hacminin en fazla 89.5 milyon USD ile 2011 yılında gerçekleştiği görülmektedir. Bölgede, gıda ürünleri imalatı sektörü, dış ticaret fazlası veren bir sektördür. Bölgede, gıda sektörü, 2008 185

yılında 7.6 milyon USD dış ticaret fazlası verirken, 2012 yılında 26.4 milyon USD dış ticaret fazlası vermiştir. Tablo 148:TR72 Bölgesi Gıda Ürünleri Dış Ticaret Hacmi (Bin USD) İhracat İthalat Dış Ticaret Açık/Fazla Hacmi 2008 26,823 19,157 45,980 7,666 2009 28,860 10,974 39,834 17,886 2010 39,285 30,428 69,713 8,857 2011 54,729 34,792 89,521 19,937 2012 46,568 20,158 66,726 26,410 Kaynak: TÜİK Grafik 30:TR72 Bölgesi Dış Ticaretinin Gelişimi 4.2.1. TR72 Bölgesi Gıda Ürünleri İhracatı TR72 Bölgesi nde gıda ürünleri ihracatı, 2008-2012 dönemi itibariyle genellikle artış trendi göstermektedir. Bölgede 2008 yılında 26.8 milyon USD olan gıda ürünleri ihracatı, 2011 yılında en yüksek değerine ulaşarak 54.7 milyon USD olmuştur. 2012 yılında ise önceki yıla göre %14.9 oranında düşerek 46.6 milyon USD düzeyinde gerçekleşmiştir. TR72 Bölgesi gıda ürünleri ihracatının Türkiye gıda ürünleri ihracatındaki payı, 2008 yılında %0.38 ve 2012 yılında %0.44 gibi oldukça önemsiz düzeylerde gerçekleşmiştir. 186

Tablo 149:TR72 İmalat Sanayi İhracatında Gıda İhracatının Payı Bölgenin İmalat S. İhracatı Gıda Ürünleri İhracatı Bölge İmalat Sanayi Yıllar Değişim Değişim İhracatı Bin USD Bin USD % % İçindeki Payı (%) 2008 1,175,176-26,823-2.28 2009 1,011,076-13.96 28,860 7.59 2.85 2010 1,226,622 21.32 39,285 36.12 3.20 2011 1,548,515 26.24 54,729 39.31 3.53 2012 1,685,397 8.83 46,568-14.91 2.76 Kaynak: TÜİK TR72 Bölgesi nin imalat sanayi ihracatı içinde gıda ürünleri ihracatının payına bakıldığında, bu payın 2008 2012 dönemi itibariyle, %2.28-%3.53 aralığında değiştiği görülmektedir. Gıda ürünleri ihracatı, TR72 Bölgesinin toplam imalat sanayi ihracatından ortalama %2.9 oranında pay almaktadır. Başka bir ifadeyle gıda ürünleri ihracatı, bölge ihracatında önemli bir paya sahip görünmemektedir. Tablo 150: TR72 Bölgesi Gıda Ürünleri İhracatının Alt Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı 2008 2012 Faaliyet Adı USD Payı % USD Payı % Mezbahacılık - - 563,881 1.21 Balık ürünleri 3,702,421 13.80 18,843,442 40.46 İşlenmiş sebze ve meyveler 4,393,155 16.39 4,528,710 9.72 Bit.,hay. sıvı ve katı yağlar 4,326,196 16.13 4,777,777 10.26 Süt ürünleri 60,254 0.22 152,522 0.33 Öğütülmüş tahıl ürünleri 8,012,032 29.87 6,080,099 13.06 Nişasta ve nişastalı ürünler 103,605 0.39 3,659 0.01 Fırın ürünleri 5,038,603 18.79 9,607,646 20.63 Şeker 277,936 1.04 643,086 1.38 Kakao, çikolata ve şekerleme 427,679 1.59 572,456 1.23 Makarna, şehriye vb. unlu mam. 148,123 0.55 198,574 0.43 B.y.s. gıdalar 332,521 1.23 596,268 1.28 TOPLAM 26,822,525 100.00 46,568,120 100.00 Kaynak: TÜİK TR72 Bölgesi nin gıda ürünleri ihracatı, ürün bazında değerlendirildiğinde, 2012 yılı itibariyle bölge toplam gıda ürünleri ihracatının %40.46 sının balık ürünleri olduğu görülmektedir. Bu ihracatın tamamı da Kayseri İline aittir. Bölge gıda ürünleri ihracatında, fırın ürünlerinin %20.63 ile ikinci sırada yer aldığı görülmektedir. Fırın ürünleri ihracatında da, ihracatın %99.97 si Kayseri İline, kalanı Yozgat İline aittir. Üçüncü sırada yer alan öğütülmüş tahıl ürünlerinin bölge gıda ürünleri ihracatından aldığı pay %13.06 olup, bu ihracatın %87.84 ü Kayseri İline, %12.11 i Sivas İline ve %0.05 i Yozgat İline aittir. Bölgeden ihraç edilen diğer ürünler sırasıyla bitkisel ve hayvansal yağlar, işlenmiş sebze ve meyveler, şeker, başka yerde 187

sınıflandırılmamış gıda ürünleri, kakao, çikolata, şekerleme, mezbahacılık (et ve et ürünleri), makarna, şehriye vb. unlu mamuller, süt ürünleri ve nişasta ve nişastalı ürünlerdir. TR72 Bölgesi gıda ürünleri ihracatının illere göre dağılımına bakıldığında, bölge ihracatında Kayseri İlinin ağırlığı çarpıcı bir şekilde görülmektedir. Kayseri İlinin bölgenin gıda ürünleri ihracatından aldığı pay, 2012 yılı itibariyle %96.36 oranında iken, Sivas İli % 3.40 oranında pay ve Yozgat İli %0.24 oranında pay almaktadır. Tablo 151: TR72 Bölgesi Gıda Ürünleri İhracatının İllere Göre Dağılımı (USD) 2008 2012 İller İhracat % İhracat % Kayseri 21,126,982 78.77 44,871,226 96.36 Sivas 2,237,273 8.34 1,584,249 3.40 Yozgat 3,458,270 12.89 112,645 0.24 Toplam 26,822,525 100.00 46,568,120 100.00 Kaynak: TÜİK Grafik 31 : TR72 Bölgesi Gıda Ürünleri İhracatının İllere Göre Dağılımı TR72 Gıda İhracatı (2008, %) TR72 Gıda İhracatı (2012, %) 12,89 3,4 0,24 8,34 Kayseri Sivas Yozgat Kayseri Sivas Yozgat 78,77 96,36 4.2.2. TR72 Bölgesi Gıda Ürünleri İthalatı TR72 Bölgesi nde gıda ürünleri ithalatı, ihracatın altında gerçekleşmektedir. 2008 yılında 19.2 milyon USD gıda ürünleri ithalatı yapılmışken, 2012 yılında 20.2 milyon USD ithalat yapıldığı görülmektedir. 2008-2012 dönemi itibariyle en fazla ithalatın 2011 yılında 34.8 milyon USD olarak gerçekleştiği görülmektedir. TR72 Bölgesi gıda ürünleri ithalatının Türkiye gıda ürünleri ithalatındaki payı, 2008 yılında %0.47 ve 2012 yılında %0.37 gibi oldukça önemsiz düzeylerde gerçekleşmiştir. 188

Tablo 152: TR72 Bölgesi İmalat Sanayi İthalatında Gıda İthalatının Payı Bölgenin İmalat S. İthalatı Gıda Ürünleri İthalatı Bölge İmalat Sanayi Yıllar Değişim Değişim İthalatı Bin USD Bin USD % % İçindeki Payı (%) 2008 1,444,679-19,157-1.33 2009 1,102,366-23.69 10,974-42.72 0.99 2010 1,552,244 40.81 30,428 177.27 1.96 2011 1,833,597 18.13 34,792 14.34 1.89 2012 1,697,400-7.43 20,158-42.06 1.19 Kaynak: TÜİK TR72 Bölgesi nin toplam imalat sanayi ithalatı içinde gıda ürünleri ithalatının payına bakıldığında, bu payın 2008 2012 dönemi itibariyle, %0.99-%1.96 aralığında değiştiği görülmektedir. Gıda ürünleri ithalatı, TR72 Bölgesinin imalat sanayi ithalatından ortalama %1.5 oranında pay almaktadır. Başka bir ifadeyle gıda ürünleri ithalatı, bölge imalat sanayi ithalatında önemli bir paya sahip görünmemektedir. Tablo 153: TR72 Bölgesi Gıda Ürünleri İthalatının Alt Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı 2008 2012 Faaliyet Adı USD Payı % USD Payı % Mezbahacılık 38,121 0.20 1,481,173 7.35 Balık ürünleri 198,853 1.04 - - İşlenmiş sebze ve meyveler 23,736 0.12 295,649 1.47 Bit.,hay. sıvı ve katı yağlar 15,624,258 81.56 16,080,463 79.77 Süt ürünleri 36,546 0.19 33,873 0.17 Öğütülmüş tahıl ürünleri 38,213 0.20 29,335 0.14 Nişasta ve nişastalı ürünler 3,127,201 16.32 2,182,839 10.83 Hazır hayvan yemleri 51,663 0.27 8,304 0.04 Fırın ürünleri 17,969 0.09 8,292 0.04 Kakao, çikolata ve şekerleme - - 34,896 0.17 B.y.s. gıdalar. 577 0.01 3,669 0.02 TOPLAM 19,157,137 100.00 20,158,493 100.00 Kaynak: TÜİK TR72 Bölgesi nin gıda ürünleri ithalatı, ürün bazında değerlendirildiğinde, 2012 yılı itibariyle bölge toplam gıda ürünleri ithalatının %79.77 sinin bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağlar olduğu görülmektedir. Bu ithalatın tamamı da Kayseri İline aittir. Bölge gıda ürünleri ithalatında nişasta ve nişastalı ürünlerin %10.83 ile ikinci sırada yer aldığı görülmektedir. Nişasta ve nişastalı ürünler ithalatında da, ithalatın %99.92 si Kayseri İline, kalanı Yozgat İline aittir. Üçüncü sırada yer alan mezbahacılık ürünlerinin bölge gıda ürünleri ithalatından aldığı pay %7.35 olup, bu ithalatın %94.92 si Kayseri İline, kalanı Yozgat İline aittir. Bölgeye ithal edilen diğer ürünler sırasıyla işlenmiş sebze ve meyveler, süt ürünleri, kakao, çikolata, şekerleme, öğütülmüş tahıl ürünleri, hazır hayvan yemleri, fırın ürünleri ve başka yerde sınıflandırılmamış gıda ürünleridir. 189

TR72 Bölgesi gıda ürünleri ithalatının illere göre dağılımına bakıldığında, bölge ithalatında Kayseri İlinin ağırlığı çarpıcı bir şekilde görülmektedir. Kayseri İlinin bölgenin gıda ürünleri ithalatından aldığı pay, 2012 yılı itibariyle %99.45 oranında iken, Yozgat İli % 0.55 oranında pay almakta olup, Sivas İlinin ise gıda ürünleri ithalatı bulunmamaktadır. Tablo 154:TR72 Bölgesi Gıda Ürünleri İthalatının İllere Göre Dağılımı (USD) 2008 2012 İller İthalat % İthalat % Kayseri 18,879,509 98.55 20,047,595 99.45 Sivas - - - - Yozgat 277,628 1.45 110,898 0.55 Toplam 19,157,137 100.00 20,158,493 100.00 Kaynak: TÜİK 4.2.3. TR72 Bölgesi Gıda Ürünleri Dış Ticaretinin Ülkelere Göre Dağılımı TR72 Bölgesi gıda ürünleri imalatı sektörü ihracatının ülkelere göre dağılımına bakıldığında, ihracatın ağırlıklı olarak Almanya ve Irak a yapıldığı görülmektedir. 2012 yılında 46,571 bin USD olan bölge ihracatının %44.56 sı Almanya ya, %15.27 si Irak a yapılmıştır. Bölge ihracatının yöneldiği üçüncü ülke ise %12.47 pay ile Polonya olmuştur. Kayseri Serbest Bölgesi ne yönelen gıda ihracatı %8.50 iken, bölge gıda ürünleri ihracatında payı %1 in üzerinde olan ülkeler ise ABD, İsrail, Malezya, KKTC ve Libya dır. Bölge gıda ürünleri ihracatının %93.28 i Almanya, Irak, Polonya, Kayseri Serbest Bölge ve payı %1 in üzerinde olan ülkelere aittir. Tablo 155: TR72 Bölgesi Gıda Ürünleri İhracatının Ülkelere Göre Dağılımı (2008, 2012 ) 2008 2012 Ülke Adı İhracat (Bin USD) Pay (%) Ülke Adı İhracat (Bin USD) Pay (%) Almanya 10,513 39.40 Almanya 20,751 44.56 Irak 6,899 25.86 Irak 7,111 15.27 Kayseri Serb.B. 1,891 7.09 Polonya 5,805 12.46 ABD 1,829 6.85 Kayseri Serb.B. 3,958 8.50 İsrail 1,463 5.48 ABD 1,558 3.34 KKTC 480 1.80 İsrail 1,333 2.86 İngiltere 444 1.66 Malezya 1,308 2.81 Toplam 23,519 88.14 KKTC 834 1.79 Diğerleri 3,165 11.86 Libya 785 1.68 Toplam 43,443 93.28 Diğerleri 3,128 6.72 TOPLAM 26,684 100.00 TOPLAM 46,571 100.00 Kaynak: TÜİK 190

Avrupa, Orta Doğu, Uzak Doğu ve Afrika da yer alan diğer ülkelere de ihracat yapılabilmekle birlikte bu ihracatların payı önemsiz düzeylerdedir. Bu ülkelerin payı %1 in altında olmakla birlikte gelecekte ihracat miktarını artırmak açısından potansiyel gösterebilirler. TR72 Bölgesi gıda ürünleri imalatı sektörü ithalatının ülkelere göre dağılımına bakıldığında, ithalatın ağırlıklı olarak Malezya ve Endonezya dan yapıldığı görülmektedir. 2012 yılında 20,543 bin USD olan bölge ithalatının %46.82 si Malezya dan, %29.84 ü Endonezya dan yapılmıştır. Bölge ithalatında payı %1 in üzerinde olan diğer ülkeler ise %7.70 ile Almanya, %5.96 ile Polonya ve %2.98 ile Hollanda dır. Mersin Serbest Bölgesi nden ise toplam ithalatın %1.28 i oranında ithalat yapılmıştır. Bölge ithalatının %5.42 si ithalat yapılan diğer ülkelere ait olup bu ülkelerin ithalattan aldıkları pay %1 in altında önemsiz düzeylerdedir. Tablo 156: TR72 Bölgesi Gıda Ürünleri İthalatının Ülkelere Göre Dağılımı (2008, 2012 ) 2008 2012 Ülke Adı İthalat (Bin USD) Pay (%) Ülke Adı İthalat (Bin USD) Pay (%) Malezya 9,025 56.48 Malezya 9,617 46.82 Endonezya 6,223 38.95 Endonezya 6,129 29.84 Mersin Serb.B. 222 1.39 Almanya 1,581 7.70 Kayseri Serb.B. 155 0.97 Polonya 1,225 5.96 Toplam 15,625 97.79 Hollanda 613 2.98 Diğerleri 353 2.21 Mersin Serb.B. 263 1.28 Toplam 19,429 94.58 Diğerleri 1,114 5.42 TOPLAM 15,978 100.00 TOPLAM 20,543 100.00 Kaynak: TÜİK Grafik 32 : TR72 Bölgesi Gıda Ürünleri Dış Ticaretinin Ülkelere Göre Dağılımı Bölge İhracatının Ülkelere Göre Dağılımı 2012,% Bölge İthalatının Ülkelere Göre Dağılım 2012,% 2,81 2,86 3,34 8,5 1,68 1,79 6,72 44,57 Almanya Irak Polonya Kayseri S.B. 5,96 2,98 1,28 5,42 7,7 46,82 Malezya Endonezya Almanya 12,46 15,27 ABD İsrail Malezya 29,84 Polonya Hollanda Mersin S.B. KKTC Diğerleri Libya 191