510 Türkiye de Okutulan Fen ve Teknoloji Kitap Setlerindeki Fen-Teknoloji- Toplum-Çevre (FTTÇ) Konularının Değerlendirilmesi Dr. Elif Bakar, MEB İlköğretim Genel Müdürlüğü, elifbakar@gmail.com Özet Fen ve Teknoloji Dersi Öğretim Programı ndaki yedi öğrenme alanından biri Fen- Teknoloji-Toplum-Çevre İlişkileri (FTTÇ) dir. Öğretim programlarına uygun olarak öğrenci ders, çalışma ve öğretmen kılavuz kitaplarından oluşan kitap setleri hazırlanmıştır. Bu çalışmada ilköğretim 4-8. fen ve teknoloji kitap setlerinde yer alan FTTÇ konuları incelenmiştir. Bunun için Türkiye de ilköğretim 4, 5, 6, 7 ve 8. larda okutulan fen ve teknoloji öğrenci ders, çalışma ve öğretmen kılavuz kitaplarından oluşan 15 kitap incelenmiş ve içerik analizi yapılmıştır. Konuların ele alınış şekilleri ve içeriklerinin öğretim programlarında yer alan FTTÇ kazanımları ile ilişkisi, fizik, kimya ya da biyoloji alanında verilen örneklerin toplumsal boyutu değerlendirilmiştir. Araştırmanın sonunda incelenen kitap setlerinin bir parçası olan ders kitaplarında FTTÇ için ayrılmış özel bir bölümün bulunduğu, bu bölümlerin alana (fizik, kimya veya biyoloji alanına) özgü çeşitli problemleri ve bu problemlere ilişkin orijinal soruları içerdiği görülmüştür. Anahtar Kelimeler: FTTÇ, ilköğretim, fen ve teknoloji kitap seti GİRİŞ Bugün, bilimsel ve teknolojik yeniliklerle yaşıyoruz. Bu yenilikler çalışma ve yaşama koşullarımızı değiştirmektedir. Ayrıca karşılaştığımız problemleri bile değiştirmekte ve zorlaştırmaktadır (Winther ve Volk, 1994). Modern yaşam bilimsel ve teknolojik boyutlara sahip sosyal sorunlarla doludur. Sorunlar çoğunlukla, bilim ve teknolojideki aktivitelerin sonucu olarak bir risk olduğunda ortaya çıkmaktadır (Ramsey, Hungerford ve Volk, 1990). Dolayısıyla bir teknobilimsel kültürde yetişen öğrenciler, toplumun bu kültürüne uymak için pratik bilgi ve yeteneklerini geliştirirler (Aikenhead, 1988). Bu nedenle bilim ve çağdaş toplumlar arasındaki ilişki, fen bilgisi eğitiminin ilgilendiği alanlardan biri olmalıdır. Dolayısıyla fen eğitimcilerinin hem fenni anlatmak hem de fennin toplum üzerindeki etkisini anlatmak gibi çift yönlü görevleri vardır (Finson ve Enochs, 1987). Fen bilgisi öğretiminin asıl amacı, kendisini bilimsel sunumların ötesi kapsamına almak ve gelişimlerinin artırdığı avantaj ve dezavantajlarla insanlığın problemini çözmenin bir metodu olarak fen ve teknolojinin rolünü tanıtmak olmalıdır (Solbes ve Vilches, 1997). Bu şekilde gelecekte hem vatandaşların hem de bilim adamlarının bilimsel ve teknolojik gelişmelere karşı duyarlı ve bilinçli olmaları sağlanmış olacaktır. Halkın fen anlayışı, fennin günlük yaşam üzerindeki etkisi ile beraber değişmektedir. Fen ve teknolojinin yenilikleri için her gün dersin birkaç dakikasını bu konulara ayırmak, öğrencileri problemlere karşı duyarlı hâle getirecektir (Brinckerhoff, 1985). Fen eğitimcileri öğrencilerin fenni öğrenmelerine yardım etmek için, öğretimin daha potansiyel yollarını araştırmışlar ve fen bilgisi eğitiminin gelişimi için, fen bilgisi öğretimi daha gerçekçi içerikte bilimsel bilgiyi sunmalıdır, gibi çeşitli öneriler ileri sürmüşlerdir (Tsai, 2001). Dolayısıyla 1980 ler boyunca fen bilgisi eğitimi alanındaki en önemli gelişmelerden biri, fen-teknoloji-toplumun müfredat gerekçesi olarak ortaya çıkışı olmuştur (Wraga ve Hlebowitsh, 1991). Fen teknoloji toplum yaklaşımı ile fen bilgisi öğretimi, fen bilgisi eğitimindeki büyük reformların özelliklerini bütünleştiren fen öğretiminin kapsamlı bir görünümünü sağlamaktadır. Bundan dolayı fen teknoloji toplum yaklaşımı 1980 den bu yana fen bilgisi eğitimi uygulamasını geliştirmenin bir yolu olarak amaçlanmıştır ve şimdiye kadar da fen bilgisi eğitimi araştırmasındaki büyük akımlardan biri olarak görülmüştür (Tsai, 2001).
511 Fen-teknoloji-toplum öğretiminin içeriği fen, teknoloji ve toplum arasındaki aktif etkileşime hitap eder, bundan dolayı fen bir boşluktan gelmez. Bu şekilde öğrenciler için fennin daha doğru bir imajı şekillenmiş olur. Üstelik fen-teknoloji-toplum öğretiminin araştırmaya yönelik aktiviteleri, öğrencilerin problem çözme yeteneklerini geliştirebilir ve onların sosyal müzakere ve işbirlikçi öğrenmelerini cesaretlendirebilir (Tsai, 2001). Fen-teknoloji-toplum programlarının faydası özetle, bilimin doğasını anlama, sosyal karar verme ve teknolojik problem çözme yeteneğini öğrencilere kazandırmaktır (McFadden, 1991). Fen ve teknoloji eğitimindeki en önemli gelişmelerden biri, öğretim programında ortaya çıkan gelişmedir. Çünkü bu gelişme, ülkedeki bütün öğrencilerin geleceğini doğrudan etkileyecektir. Türkiye de bu konuda yapılan önemli çalışmalardan biri Fen ve Teknoloji Dersi Öğretim Programları nın yenilenmesidir. Bu programın vizyonu bireysel farklılıkları ne olursa olsun bütün öğrencilerin fen ve teknoloji okuryazarı olarak yetişmesi şeklinde ifade edilmiştir (MEB, 2005). Bu amaçla hazırlanan 2004 Fen ve Teknoloji Dersi Öğretim Programı ndaki yedi öğrenme alanından biri Fen-Teknoloji-Toplum- Çevre İlişkileri (FTTÇ) dir. Bu öğrenme alanına ait kazanımlar, programdaki ünite kazanımlarıyla ilişkili olarak yer almaktadır. Ayrıca öğretim programlarına uygun olarak öğrenci ders, çalışma ve öğretmen kılavuz kitaplarından oluşan kitap setleri hazırlanmıştır. Kitaplar derslerin işlenmesinde kullanılan en önemli ve etkili araçlardan biridir. Dolayısıyla bu çalışmada öğrencilerin geleceği üzerinde önemli bir etkiye sahip olan ilköğretim 4-8. fen ve teknoloji kitap setlerindeki FTTÇ konuları incelenmiştir. YÖNTEM Fen ve teknoloji dersi öğretim programlarında Canlılar ve Hayat, Madde ve Değişim, Fiziksel Olaylar, Dünya ve Evren, Fen-Teknoloji-Toplum-Çevre (FTTÇ), Bilimsel Süreç Becerileri (BSB), Tutum ve Değerler (TD) olmak üzere yedi öğrenme alanı yer almaktadır. Bunlardan FTTÇ, BSB ve TD kazanımları, diğer öğrenme alanlarının kazanımları ile ilişkili olarak öğretim programlarının içinde yer almaktadır. Yenilenen fen ve teknoloji dersi öğretim programlarına uygun olarak öğrenci ders ve çalışma ile öğretmen kılavuz kitaplarından oluşan kitap setleri hazırlanmıştır. Kitaplar derslerin işlenmesinde kullanılan en önemli ve etkili araçlardan biridir. Dolayısıyla bu çalışmada öğrencilerin geleceği üzerinde önemli bir etkiye sahip olan ilköğretim 4-8. öğrenci ders kitabı, öğrenci çalışma kitabı ve öğretmen kılavuz kitabından oluşan fen ve teknoloji kitap setlerindeki FTTÇ konuları incelenmiştir. Bunun için Türkiye de ilköğretim 4, 5, 6, 7 ve 8. larda okutulan fen ve teknoloji öğrenci ders, çalışma ve öğretmen kılavuz kitaplarından oluşan 15 kitap incelenmiştir. Araştırma için tarama modeli kullanılmış ve kitap setlerinde yer alan FTTÇ konuları nitel analizle değerlendirilmiştir. Bu amaçla betimsel analiz yapılmıştır. Bunun için kitap setleri incelenmiş ve kitap setlerinde FTTÇ konularına ne kadar yer verildiği, bu konuların hangi alanlarda ve nasıl ele alındığı değerlendirilmiştir. İnceleme sırasında kitaplarda yer alan üniteler fizik, kimya, biyoloji ve diğer (dünya ve evren öğrenme alanı için) alanlarına ayrılmıştır. Her bir alanda fen, teknoloji, toplum ve çevre ile ilişkili konuların ele alındığı sayfa sayısı belirlenmiş ve bu sayfaların o bölümdeki toplam sayfa sayısına oranı bulunarak yüzde miktarı hesaplanmıştır. Daha sonra elde edilen veriler tablolaştırılarak yorumlanmıştır. Ayrıca kitaplarda FTTÇ konularının ele alınış şekli de incelenmiş ve bununla ilgili bulgular değerlendirilerek yorumlanmıştır. BULGULAR VE YORUM İlköğretim okullarında kullanılmakta olan 4-8. fen ve teknoloji öğrenci ders kitabı, öğrenci çalışma kitabı ve öğretmen kılavuz kitabından oluşan kitap setleri, öğretim programlarında yer alan FTTÇ kazanımları bakımından incelenmiştir. Elde edilen veriler aşağıdaki Tablo ve Grafik de yer almaktadır.
512 Sınıf 4. 5. 6. 7. 8. Toplam Kazanım Sayısı FFTÇ ile İlişkili Kazanım Sayısı Kitap türü Sayfa Miktarı (Yüzde Olarak) Fizik Kimya Biyoloji Diğer Ders 61.54 25.86 28.78 61.54 Çalışma kitabı 29.27 10 17,5 50 178 58 46.42 21.2 28.57 57.14 Ders 31.43 25 41.25 13.64 Çalışma kitabı 54.54 53.57 80 50 196 57 2.56 3.23 18.18 11.54 Ders 11.54 10 17.1 24,14 Çalışma kitabı 5.7 13.64 11.76 25 199 27 16.7 23.1 28.95 55.2 Ders 16.8 15.6 46.5 45.8 Çalışma kitabı 5.8 2.8 30.95 57.14 206 44 18.2 15.4 53.2 51.85 Ders 41.89 26.25 38.71 53.12 Çalışma kitabı 8.1 10.42 26.32 37.5 197 42 40.26 15.47 33.33 48.48 Tablo: Fen ve teknoloji kitap setlerinde FFTÇ konularını ele alan sayfa miktarı Yüzde miktarı 90 80 70 60 Fizik Kimya Biyoloji Diğer 50 40 30 20 10 0 4. Sınıf Ders 4. Sınıf Çalışma kitabı 4. Sınıf 5. Sınıf Ders 5. Sınıf Çalışma kitabı 5. Sınıf 6. Sınıf Ders 6. Sınıf Çalışma kitabı 6. Sınıf 7. Sınıf Ders 7. Sınıf Çalışma kitabı 7. Sınıf 8. Sınıf Ders 8. Sınıf Çalışma kitabı 8. Sınıf Grafik: Fen ve teknoloji kitap setlerinde FFTÇ konularını ele alan sayfa miktarı Kitap adı Tablo ve Grafik incelendiğinde 4. ve 8. için öğrenci ders kitabında FTTÇ konularının, öğrenci çalışma ve öğretmen kılavuz kitaplarına göre daha çok ele alındığı görülmektedir. 5. ta öğrenci çalışma kitabında FFTÇ konularının, o taki diğer kitaplara göre daha çok ele alındığı görülmektedir. 6. ve 7. ta öğretmen kılavuz kitabında, o lara ait diğer kitaplara göre FFTÇ konularına daha çok yer verilmiştir. Bölümler bazında incelendiğinde ise FFTÇ konularının herhangi bir
513 alanda yoğunlaşmadığı, fizik, kimya, biyoloji alanları ile diğer alanlarda çeşitli oranlarda bu konulara yer verildiği görülmüştür. Kitap setlerinde fen, teknoloji, toplum ve çevre konularının veriliş şekli incelendiğinde şu tekniklerin kullanıldığı görülmüştür: Konuya ilişkin örnek verme, öğrencilere araştırma ödevi verme, eleştirel düşünme metinleri, tartışma yaptırma, tarihsel alıntı yapma, sunum yaptırma, yaratıcı düşünme metinleri, bilim adamlarından örnekler verme, etkinlik yaptırma, ziyaret yaptırma, fotoğraf sergisi yaptırma, poster ve afiş hazırlatma. Ayrıca 6-8. öğrenci ders kitaplarında her ünitenin sonunda Hayatımızın Neresinde? isimli bir bölüm bulunmaktadır. Bu bölümde öğrencilerin fen, teknoloji, toplum ve çevre arasındaki ilişkileri anlamalarını, bunların birbirlerini nasıl etkilediğini ve insanların hayat şartlarını iyileştirmek için nasıl kullanıldığını kavramalarını sağlamak amacıyla yapılabilecek çalışmalar yer almaktadır. Bunun için ünite iler ilgili bir metin ve konuya ilişkin eleştirel düşünmeyi destekleyici nitelikte sorular yer almaktadır. Öğretmen kılavuz kitabında da bu bölümün nasıl ele alınacağı konusunda öğretmenlere açıklamalar yapılmıştır. Fen ve teknoloji öğretim programlarında yer alan kazanımlardan FTTÇ ile ilişkili kazanımlar karşılaştırıldığında en çok 4. ta en az 6. ta FFTÇ ile ilişkili kazanımların yer aldığı görülmektedir. Bu kazanımların toplam kazanım sayısına oranları yaklaşık %10-30 arasında değişmektedir. SONUÇ VE ÖNERİLER Günümüzdeki hızlı bilimsel ve teknolojik gelişmeler yaşamımızın her alanını etkilemektedir. Gelecekte önemli kararları verecek olan öğrencilerimizin bu gelişmelere duyarlı olmaları ve bilinçli vatandaşlar olarak yetişebilmeleri gerekmektedir. Bunun için de öğrencilerden bilginin pasif alıcısı değil bilgiyi kullanan ve üreten bireyler olmaları beklenmektedir. Öğrenciler bilimsel, eleştirel ve yaratıcı düşünme, problem çözme ve teknolojiyi kullanma gibi becerilerini kullanarak karşılaştıkları sorunlar için doğru ve etik kararlar verebileceklerdir. Dolayısıyla fen, teknoloji, toplum ve çevre konularının öğrencilere küçük yaşlardan itibaren verilmesi gerekmektedir. Bu nedenle fen öğretiminin asıl amacı da kendisini bilimsel sunumların ötesine taşıyarak insanlığın problemlerini çözmenin bir metodu olarak fen ve teknolojinin rolünü tanıtmak olmalıdır. Bilimsel keşifler ve teknolojik yeniliklerin toplum üzerindeki etkileri, fenin doğası, teknolojik yenilikler, sosyal sorunlar ve çevresel konular (FTTÇ) arasındaki ilişkileri vurgulayan ve araştıran yeni bir yaklaşımın fen derslerinde ele alınmasını zorunlu kılmıştır. Fen eğitiminde FTT yaklaşımının ele alınmasının sebeplerinden biri fen ve teknolojiye ilişkin sorunlar üzerinde ortaklaşa karar vermedeki sosyal sorumluluğu öğrencilerin kazanmalarını sağlamaktır. Bu nedenle bu çalışmada eğitim sisteminde önemli bir yere sahip olan kitap setleri (öğrenci ders kitabı, öğrenci çalışma kitabı ve öğretmen kılavuz kitabı) FTTÇ konuları bakımından incelenmiştir. Araştırmanın sonunda incelenen kitap setlerinin bir parçası olan ders kitaplarında FTTÇ için ayrılmış özel bir bölümün bulunduğu, bu bölümlerin alana (fizik, kimya veya biyoloji alanına) özgü çeşitli problemleri ve bu problemlere ilişkin orijinal soruları içerdiği görülmüştür. Ancak konuların kitaplarda ele alınma oranları incelendiğinde %50 oranının üstüne çok fazla çıkılmadığı görülmektedir. Bu nedenle kitap yazım çalışmaları ve öğretim programlarının güncellenmesi sırasında bu sonucun dikkate alınması gerekir. Bundan sonra yapılacak çalışmalarda fen, teknoloji, toplum ve çevre konularının öğretilmesi sırasında kullanılabilecek yöntem ve tekniklere ilişkin çalışmaların yapılması öğrencilerin toplumsal konulara karşı daha duyarlı ve bilinçli yetişmelerini sağlayacaktır. KAYNAKÇA Aikenhead, G. S. (1988). An Analysis of Four Ways of Assessing Student Beliefs About STS Topics. Journal of Research in Science Teaching, 25 (8), 607-629. Brinckerhoff, R. F. (1985). A New Technique for Teaching Societal Issues. Journal of College Science Teaching, 14, 475-479.
514 Finson, K. D. & Enochs, L. G. (1987). Student Attitudes Toward Science-Technology-Society Resulting from Visitation to a Science-Technology Museum. Journal of Research in Science Teaching, 24 (7), 593-609. McFadden, C. P. (1991). Towards An STS School Curriculum. Science Education, 75 (4), 457-469. MEB (Millî Eğitim Bakanlığı). (2005). İlköğretim fen ve teknoloji dersi öğretim programı ve kılavuzu (6-7-8. Sınıflar). Ramsey, J. M., Hungerford, H. R. & Volk, T. L. (1990). Analyzing the Issues of STS. Science Teacher, 57 (3), 60-63. Solbes, J. & Vilches, A. (1997). STS Interactions and The Teaching of Physics and Chemistry. Science Education, 81, 377-386. Winther, A. A. & Volk, T. L. (1994). Comparing Achievement of Inner-City High School Students in Traditional Versus STS-Based Chemistry Courses. Journal of Chemical Education, 71 (6), 501-505. Wraga, G. W. & Hlebowitsh, P. S. (1991). STS Education and The Curriculum Field. School Science and Mathematics, 91 (2), 54-59. Tsai, C-C. (2001). A Science teacher s reflections and knowledge growth about STS instruction after actual implementation. Science Education. 86 (1). 23-41.