I. AFYONKARAH SAR E T M TAR H

I. AFYONKARAH SAR E T M TAR H Yusuf LGAR * Türk dönemine ait olmak üzere Afyonkarahisar E itim Tarihi, Selçuklulardan günümüze çok büyük bir süreci kapsamaktad r. Önceki çal flmalar m zda belirgin bir tak m özelliklerine de indi imiz 1 konu, bu çal flmada Selçuklu ve Osmanl Dönemlerinde E itim ile Türkiye Cumhuriyeti Döneminde E itim bafll klar alt nda ele al narak incelenmifl olmakla birlikte tespit etti imiz yeni bilgilerle zenginlefltirilmifltir. A) Selçuklu ve Osmanl Dönemlerinde E itim Selçuklu ve Osmanl dönemlerinde, e itim kurumlar olarak öncelikle zâviyeler, câmiler ve medreseler bulunmaktad r. Osmanl döneminde medreselerin yan s - ra, s byan ve iptidai mekteplerinde de temel e itim verilmifltir. Selçuklu Döneminde yeni fethedilen topraklar üzerinde aç lan zâviyelerdeki görevlilerin çok yönlü meflguliyetlerinin yan s ra e itimle de u raflt klar n sanmaktay z. Ancak bu dönemi aç klay c bilgiler yok denecek kadar az olarak bulunmaktad r. Bununla birlikte daha sonra tespit edilen bir tak m bilgiler bu döneme fl k tutmaktad r. * Afyon Kocatepe Üniversitesi Eski Türk Edebiyat Uzman. 1 Önceki çal flmalar m zdan Afyonkarahisar da E itim-ö retim konusunun çeflitli hususlar na de inilmifltir. bkz. Yusuf lgar, Tarih çinde Afyonkarahisar da Kaybolan Eserlerimiz-II Medrese, Mektep ve Mezarl klar, 3. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar 22-24 Ekim 1993, Afyon 1994, s. 226-232; Yusuf lgar, Afyonkarahisar da Medreseler ve mektepler, Afyonkarahisar Kütü ü, I, Afyon 2001; s. 371-384; Yusuf lgar, Afyonkarahisar da E itim-ö retim, Afyonkarahisar Kütü ü, II, Afyon 2001; s. 213-256; Yusuf lgar, XX. Yüzy l n lk Çeyre inde Afyonkarahisar fiehrinde E itim-ö retim, VI. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar 11-12 Ekim 2002, Ankara 2003, s. 543-547. XVI. yüzy lda Afyonkarahisar da, Karahisar kazas nda 34, fiuhut kazas nda 10, sand kl kazas nda 38, Bolvadin kazas nda 7, Barç nl kazas nda 16 olmak üzere toplam 105 zâviye bulunmaktad r. Zâviyelerden 20 si Ahi, 25 i fieyh, 5 i Dede, 12 si Baba, 2 si Abdal, 4 ü Fakih, 1 i Gazi s fatlar yla an lmaktad r. Bu yüzy lda flehir merkezinde Ahi Recep, Ahi Sinan, Çerçi Turud, Ebu l-hasan, Efendi, mad Dede, Kemâleddin, Keskin, Mevlevîhâne, Seyyid Ebu l-vefâ, fieyh smail ve Yârenler isimlerinde on iki zâviye vard r 2. Söz konusu XVI yüzy lda görülen 105 zâviyenin bir k sm n n varl selçuklu dönemine kadar ulaflt n kanaat etmekteyiz. Zira XIII. Yüzy lda Afyonkarahisar da çok az câmi ve medrese görülmektedir. Önceleri zâviye ve câmilerde verilen e itimin zamanla belirli bir sistem içerisinde medreseler ile s byan mekteplerine kayd anlafl lmaktad r. Medrese ve s byan mekteplerinin aç lmas yla birlikte câmi, tekke ve zâviyelerde e itim son zamanlara kadar kendilerine özgü olarak devam etmifltir. fiehirde Alaaddin Medresesi ve zâviyelerin d fl nda Ulu câmi nin yerinde var oldu u rivayet edilen Sivrihisarl Attar Yusuf Efendi Mescidi 3 ile H.671/M.1272 y - l nda yap lan Hoca Bey Camii nâm- di er 2 Afyonkarahisar Zâviyeleri hakk nda genifl bilgi için bkz. Mustafa Karazeybek, Afyonkarahisar da Zâviyeler, Afyonkarahisar Kütü ü, I, Ankara 2001, s. 415-425. 3 Ömer Fevzi Atabek, Afyon Vilayeti Tarihçesi, (Haz. Turan Akkoyun), 2. fasikül, Afyon 1997, s. 155; Süleyman S rr Üçer, Afyonkarahisar Vilayeti Tarihi, stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü yay mlanmam fl Lisans Tezi, stanbul-1934-1935, s. 35. Anadolu nun Kilidi AFYON 279

Câmi-i kebir (Ulu Câmii) 4 gibi dinî yap larda e itim yap ld âflikard r. 1) Klasik Okullar a. Medreseler Selçuklu ve Osmanl e itim sisteminde medreselerin önemli bir yeri vard r. Türklerin Afyonkarahisar fethetmesinden sonra, halk n dinî ve sosyal ihtiyac n karfl lamak üzere camilerin yan s ra, medreseler de aç lm flt r. XIII. yüzy lda Afyonkarahisar da üç medresenin oldu unu söyleyebiliriz. Bunlar Hisarard, Çay ve Boyal Köyü medreseleridir. Selçuklu Sultan I. Alaaddin Keykubat, hükümdar olunca imar çal flmalar na bafllam fl; Afyonkarahisar da da kalenin tamiri ile birlikte bir mescit ve bir medrese (Hisarard Alaaddin Medresesi) yapt rm flt r. Bu yap lar n yap l fl 1231-1233 y llar aras nda oldu u san lmaktad r. fiehirde yap - lan mescit, medresenin aç l fl na, bir tak m naipler, emirler ve bilginler kat lm flt r 5. Törene hükümdar ile birlikte bilginlerin, özellikle Mevlânâ Celalettin-i Rûmi nin kat lmas, flehrin bir kültür merkezi haline gelmesinin planland fikrini vermektedir. Selçuklu dönemine ait di er bir e itim kurumu, Boyal Köyü Medresesidir. Afyonkarahisar n Sincanl lçesi Boyal Köyü nde Kureyfl Baba ad yla bir kümbet, türbe, karakol binas ile medrese külliye halinde bulunmaktad r. Külliyeyi, 1210 y l nda Alt - göz Köprüsü nü yapt ran Akkoyunlu afliretinden O uz o lu lyas Beyin o lu Kureyfl Bey in yapt rd san lmaktad r 6. Afyonkarahisar da XIII. as rda yap lan di er bir e itim kurumu Çay-Tafl Medresesidir. Ebu l-mücahid Yusuf bin Yakub ad na 1278-79 y l nda Mimar O ul Bey bin Mehmet taraf ndan yap lm flt r. Mimarî ve süsleme yönüyle zengin bir medrese olarak gözlenmifltir 7. Osmanl döneminde, XV. yüzy la kadar yeni bir medresenin aç l p aç lmad tespit edilememifltir. Ancak XIV. yüzy lda Alaadddin Medresesi nde e itimin devam etti- i anlafl lmaktad r. Mevlânâ Hattap Haydar (öl.1317) uzun bir süre medresede müderrislik etmifltir 8. XV. as rda, flehrin e itim, kültür ve sanat hayat nda önemli geliflmeler olmufltur. Bu yüzy lda yap lan Gedik Ahmet Pafla külliyesi (1475), Umur Bey Külliyesi (1455) ve Kas m Pafla Külliyesi, flehrin geliflmiflli- inin birer göstergeleridir. 4 Ahmet Tevhid, Sahipata O ullar ndan Ahmet, Türk Tarih Encümeni Mecmuas, nr. 12(79), 1341, s. 357; smail Hakk Uzunçarfl l o lu, Afyonkarahisar, Sand kl, Bolvadin, Çay, sakl, Manisa, Birgi, Mu la, Milas, Peçin, Denizli, Isparta, Atabey ve E irdir deki Kitabeler ve Sahip, Saruhan, Ayd n, Mentefle, nanç, Hamit O ullar Hakk nda Malûmat, stanbul 1347-1929, s. 13-14; M. Ferit-M. Mesut, Selçuk Veziri Sahip Ata ile O ullar n n Hayat ve Eserleri, stanbul 1934, s. 137. 5 Ahmet Eflâki, Ariflerin Menk beleri, (Trc. Tahsin Yaz - c ), I, Ankara 1953, s. 331; Süleyman Gönçer, Afyon da Mevlânâ Celâleddin Rûmi ve Mevlevîlik, Taflp nar(afyon), nr. 2, (Eylül 1963), s. 15-16. Umur Bey Külliyesi 6 Külliye, Oktay Aslanapa, Katherina Otto-Dorn, Metin Sözen taraf ndan da medrese olarak nitelendirilmifltir. Ancak, Semavi Eyice buras n n bir hangah, oldu unu belirtmektedir. (Süleyman Gönçer, Afyon li Tarihi, I, zmir 1971, s. 266; Semavi Eyice, Boyal Külliyesi, Türkiye Diyanet Vakf slâm Ansiklopedisi, VI, stanbul 1992, s. 314-315). 7 Mehmet Özkarc, Afyon-Çay da Ebû l-mücahid Yusuf Külliyesi, Ankara 1996, s. 9-66. 8 Gönçer, age., I, s. 326. 280 Anadolu nun Kilidi AFYON

Umur Bey Camii fiehrin önemli kültür kurulufllar n n bafl nda yer alan Umur Bey Külliyesi bünyesinde bir medrese bulunmakta idi 9. Bu medrese, Osmanl döneminde Afyonkarahisar da yap lan ilk medresedir 10. Gedik Ahmet Pafla Külliyesi Önemli medreselerden bir di eri, Hac smail, Çerçi Turud, Ot Pazar isimleriyle an lan medresedir. Hoca Çerçi Turud taraf ndan, Ot Pazar aral na babas Hac smail ad na 1465 y llar nda yapt r lm fl olmal d r 11. Yukar da belirtti imiz kurumlardan baflka, Afyonkarahisar E itim Tarihi nde, apayr bir yeri olan Gedik Ahmet Pafla 9 Umur Bey Külliyesi hakk nda genifl bilgi için bkz. Yusuf lgar, Tarih çinde Afyonkarahisar da Kaybolan Eserlerimiz, I, Afyon 1991, s. 20-44. 10 Mustafa Bilge, lk Osmanl Medreseleri, stanbul 1984, s. 161; Yusuf Halaço lu, XIV-XVII. Yüzy llarda Devlet Teflkilat ve Sosyal Yap, Ankara 1996, s. 132. 11 Gönçer, age., II, Afyon 1991, s. 83, 96. Medresesi nin, 1475 y l ndan k sa bir süre sonra aç ld anlafl lmaktad r. K sacas, flehirde XV. yüzy lda üç medresede e itimö retim hizmetleri verilmifltir. XVI. asra gelindi inde, 1528 tarihli bir kayda göre, Karahisâr- Sâhip kaza merkezinde; Medrese-i Ahmet Pafla, Medrese-i Fazlullah Pafla, Medrese-i Hisar Ard, Medrese-i Un [Ot] Pazar ad yla dört; Bolvadin- Çay Kazas nda Medrese-i Çay ad yla bir medrese görülmektedir 12. Bu tarihte, Umur Bey Medresesi kapal yahut müderrisi olmad için belgede ad geçmemektedir. Belirtilen tarihten iki y l sonra, 1530 y l muhasebe kayd nda yukar daki medreselerle birlikte flehirde befl, Çay da bir medrese bulunmaktad r. Bu tarihte Umur Bey Medresesi Timurtafl-zâde ad yla an lmaktad r 13. 1530 ile 1575 y llar aras nda fiuhut ta aç ld anlafl lan Hac Davut Medresesi 14 ile birlikte, kazadaki medrese say s yediye ulaflm flt r. Ad geçen e itim kurumlar ndan Ot Pazar Medresesi nin binas, önceden zâviye olarak hizmet vermektedir. Bu hususla ilgili, kay tlardan Çerçi Turud Zâviyesi nin 1575 y l ndan önce medreseye dönüfltürüldü ü anlafl lmaktad r 15. Ancak, Topkap Saray Müzesi Arflivindeki 1528 tarihli bir kay tta belirtilen medreseler içerisinde, Çerçi Turud Medresesi ismi görülmemekle birlikte, Ot Pazar Medresesi ad geçmektedir. Bu bilgiye göre zâviye, 1528-1575 y llar aras ndaki bir tarihte, medreseye dönüfltürülmüfl; Hac smail, Çerçi Turud ve Ot Pazar isimleriyle an lm fl olmal d r. 1530 12 Turan Gökçe, 934 (1528) Tarihli Bir Deftere Göre Anadolu Vilâyeti Medreseleri ve Müderrisleri, Tarih ncelemeleri Dergisi, XI, (1996), s. 166-171. 13 438 Numaral Muhasebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri (937/1530), I, Ankara 1993, s.141, 173. 14 Tapu ve Kadastro Genel Müdürlü ü Kuyûd- Kadîme Arflivi ( TK.KKA.), Tahrir Defteri (T.D.), nr. 575, vr. 50b.(Tahrir bilgileri Mustafa Karazeybek ten al nm flt r). 15 TK.KKA., T.D., nr. 575, vr. 28a. Anadolu nun Kilidi AFYON 281

y l muhasebe kayd nda, Ermenilerden al - nan vergilerin Orta-Bazar, Hac smail ve Karaca Pafla medreselerine tahsis edilmesinden, ad geçen medreselerin ayn e itim kurumlar olduklar kanaati oluflmaktad r. 1852 tarihli Vak f Muhasebe defterinde de Ot Pazar Camii demekle ma ruf Hac smail Medresesi ad yla an lmaktad r 16. 1063/1750 y l nda Mustafa A a vakf ndan olmak üzere Hac smail Medresesi vakf n n senede 200 akçe geliri bulunmaktad r 17. XVII. yüzy lda flehirde üç, medrese oldu u anlafl lmaktad r. Nitekim 1671 y l nda Afyonkarahisar a gelen Evliyâ Çelebi (1611-1682) flehirde üç medrese oldu undan bahsetmektedir. Ancak Çelebi medreselerden sadece Gedik Ahmet Pafla Medresesi ni zikretmifltir 18. Aç k olan di er medreseler hangileridir? Bu husus tespit edilemedi. Ancak 1666 y l nda, Ot Pazar Medresesi harabe 19 ; Umur Bey (At Pazar ) Medresesi ise arsa 20 halinde bulunmaktad r. Bolvadin deki Zibit-zâde Müderris Osman Efendi Medresesi nin ise, asr n sonlar nda Müderris Mehmet Efendi taraf ndan aç ld ; buraya halk aras nda fiöhret Kad n Medresesi denildi i nakil olunmaktad r 21. Karahisâr- Sâhip kaza merkezinde XVIII. yüzy lda befl medresenin aç ld anlafl lmaktad r. Bu yüzy lda aç lan, Da ismiyle iki medrese karfl m za ç kmaktad r. Bunlardan birincisi Hüseyin Efendi-zâde 16 Gökçe, agm., s. 166-171; 438 Numaral Muhasebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri (937/1530), I, s. 137, 156, 173; Baflbakanl k Osmanl Arflivi(BOA.), Vak f Muhasebe Defteri, EV. HMH., nr.14849. 17 Afyonkarahisar fier iye Sicili(AfiS), nr. 547/39b, 121. 18 Evliyâ Çelebi, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, 9-10, Üçdal Neflriyat, stanbul 1984, s. 18; fienol Göka, Söz Uçar Yaz Kal r, Antalya 1996, s. 39. 19 AfiS., 509/65; Vak flar Genel Müdürlü ü Eski Kay tlar Arflivi(VGMEKA), Vakfiye Defteri, nr. 611, s. 47/32. 20 AfiS., 515/157. 21 Muharrem Bayar, Bolvadin Tarihi Camileri, Di er Tarihi Eserleri ve Dini fiahsiyetleri, II, (Bas lmad ). Seyyid Abdullah Vehbi Medresesidir. Müderris Seyyid Hüseyin Efendi taraf ndan Sinan Halife Mahallesi nde 1785 y llar nda aç lm flt r 22. Da Medresesi ismiyle meflhur olan di er e itim kurumu ise, Nalbant-zâde Hac Abdullah Müftü Medresesidir. 1745 y l nda müderris olan Nalbant-zâde Hac Abdullah Müftü taraf ndan, H d rl k Da ete ine aç lm flt r. Mustafa A a k z Fatma Hatun, 1750 y l nda müderris masraflar n n kendi vakf ndan karfl lanmas n istemifltir 23. Recep Efendi-zâde Mehmet Efendi, Arap Mescit Mahallesi ndeki evine 1775 y - l nda bir medrese açm flt r. Ancak medrsenin aç lmas ndan dokuz y l sonra 1784 y - l nda Akmescit Mahallesinde yeni bir medrese binas yapt rm flt r. Medrese, bir dershane, on oda ve bir kütüphaneden ibarettir. 1837-38 tarihli Vak f Muhasebe defterinden medrese ve kütüphanenin aç k oldu u anlafl lmaktad r 24. Yeni Cami Medresesi, Hac Bak o ullar ndan Osman A a ve o lu brahim A a taraf ndan Yeni Cami nin yan na yapt r lm flt r. Dedesi, Abdülbâki A a n n babas Abdi Çavufl un yapt rd Yeni Camiinin yap m kitabesi 1711 oldu una göre; medrese bu tarihten 30-40 y l sonra aç lm fl olmal d r. Hac Bak -zâde Osman A a ve o lu brahim A a medreseye çeflitli vak flarda bulunmufllard r. XVIII. Yüzy lda varl anlafl lan di er bir e itim kurumu Cenkçi (Çenkici) Medresesidir. Medresesi nin 1787 den önce aç ld anlafl lmaktad r 25. 22 Yusuf lgar, Karahisâr- Sâhip Sanca Müftilik Kurumu ve Afyonkarahisar Müftileri, stanbul 1992, s. 55-56. 23 AfiS., A 48/189; Gönçer, age., II, s. 84; VGMEKA., Vakfiye Defteri, nr. 578, s. 153/32; nr. 2222, s. 69/19. 24 AfiS., 552/15a/43; AfiS., 555/68; VGMEKA., Vakfiye Defteri, nr. 610/87; BOA., Vak f Muhasebe Defteri, EV. HMH., Defter nr. 4172. 25 Gönçer, age., II, s. 83, 267-268; AfiS., 555/228. 282 Anadolu nun Kilidi AFYON

Ot Pazar Medresesi nde, bu yüzy lda da e itimin yap ld, giderlerinin Çerçi Turud Baba vakf ndan karfl land görülmektedir 26. Bu yüzy lda fiuhut Kazas ndaki fiuhûdî Medresesinin 1786 y l nda aç k oldu u anlafl lmaktad r 27. Di er kazalardan, Sand kl kaza merkezinde, Havâi Ahmet Efendi Medresesi (1761 den önce), Câmi-i Kebîr (Katip shak- Hac Ömer A a) Medresesi ile fieyh Mehmet Efendi Medresesi nin (1795 ten önce) aç ld görülmektedir 28. Bolvadin Kazas nda XVIII. as r ortalar nda (1739) Kaptân- Deryâ Hac Hüseyin Efendi Medresesi aç lm flt r. Medrese sekiz odadan ibarettir 29. Saray Kap c bafl lar ndan Hüseyin o lu Hac Hüseyin A a taraf ndan, 1758 y l ndan bir süre önce yapt r lan Hac Hüseyin A a Medresesi iki katl, bir dershane ve sekiz odadan ibarettir. Hac Hüseyin A a medreseye 6 Temmuz 1758 tarihinde, k rk sekiz odal han, ya hane, f r n, kahvehane, de irmen ve dükkanlarla kitaplar n vakfetmifltir 30. shakl Kasabas nda, Çavufl-zâde isimli bir hay rsever taraf ndan, 1795 y l ndan önce yapt r lan medrese ayn isimle an lmaktad r. Belirtilen tarihte, müderrisine günlük on akçe ücret verilmifltir 31. 1837-1838 tarihli Vak f Muhasebe defterinden anlafl ld - na göre, shakl da Sahip Ata Medresesi bulunmaktad r. Medresenin belirtilen y lda aç k oldu u anlafl lmaktad r 32. 26 BOA., Cevdet Maarif, belge no: 1206, 8445; Gönçer, age., II, s. 83, 134,152. 27 Gönçer, age., II, s. 85, 141. 28 BOA., Cevdet Maarif, nr. 4049, 8781; BOA., Cevdeti Zabtiye, nr. 2760. 29 Vakfiye sureti Muharrem Bayar dan temin edilmifltir. 30 VGMEKA., Vakfiye Defteri, nr. 587, s. 188. 31 BOA., Cevdet Maarif, nr. 787. 32 BOA., Vak f Muhasebe Defteri, EV. HMH., Defter nr.4172. XIX. as rda medrese say s nda büyük bir art fl oldu u gözlenmektedir. Bu hususla ilgili olarak Ali Asaf, 1890 y l ndan önce flehirde 13 medrese 33 oldu unu; fiemsettin Sami de, 1896 y l ndan önce liva genelinde 276 medrese bulundu unu 34 nakil etmektedir. fiemsettin Sami kanaatimize göre s byan mekteplerini de medrese olarak alg lam fl olsa gerektir. Ayn zamanda bir tak m medreselerin resmi kay tlarda görülmedi i anlafl lmaktad r. Yonca Alt (Tevfikiye) Camii ve Medresesi ncelemelerimiz sonucunda bu yüzy lda flehirde yirmi alt medresenin aç ld n sanmaktay z. Asr n ilk yar s nda Arslanlar (Arslanl -Kabaa açl -zâde (1800?), Molla o lu Ahmet A a (Nahilciba ) (1801), Sert Mahmut Pafla (Çukur) (iki ayr medrese halinde) (1816), Hac Hanife Hatun (Keskinzâde) (1818), Hac Mehmet Afl k (Fevziye- Kemikkap ) (1836), Yoncaalt (Tevfikiye) (1840 dan önce), Necip Efendi-zâde (1848 den önce) isminde sekiz medrese aç lm flt r. Asr n ikinci yar s nda ise, Beyflehirli-zâde (1851 den önce), Süleyman Pafla (1853 ten önce), Dehfletî (1865), Ziyâiye- Aç kgöz-zâde (1869 dan önce), Surûriye (1871 den önce), Tuzcu Hac Mustafa- 33 Ali Asaf, Hüdâvendigâr Vilâyeti Co rafya ve Ahvâl-i Umûmiyesi, fly. 1308, s. 132. 34 fiemsettin Sami, Kâmûsü l-âlâm, V, stanbul 1314 (1896), s. 3626, 3628. Anadolu nun Kilidi AFYON 283

Muhittin (1874 ten önce), Feyziye-Karakulak Ömer Efendi (1878 ten önce), Dinarl zâde ( mâdi l- slâm) (1879 dan önce), Hac Vahid Efendi (1879 dan önce), Câmi-i Kebîr (Ulu Cami) (1881 den önce), Musa Hoca- Musa Amuca o lu-hoca-zâde (1847 den önce), Hamza Bey (1883 ten önce), Hac Hakk Efendi (y k l fl :1884), Kildânî (1899 dan önce), Necatiye (1899 dan önce), Avc -zâde (1899 dan önce), Mihail-zâde Hac Mustafa (Meflrutiyetten önce (1908) harap), Zülâli (1899 dan önce) isimlerinde on sekiz medresenin aç ld n görmekteyiz. Merkez kazada medrese say s n n önceki yüzy llara göre artmas, yüzy l n ikinci yar s nda nüfus art fl n n bir göstergesi olsa gerektir. fiuhut Nahiyesi nde 1836 dan önce Büyük Hoca, 1849 dan önce Seydî Sultan Zâviyesi; 1885 ten önce de Arap Dede, Hocazâde, Kebapç -zâde, Kara Yunus medreselerinin aç ld anlafl lmaktad r 35. Bu yüzy lda Sand kl kaza merkezinde 1872 den önce Yal ncak, Caranc, 1883 ten önce Nureddin, 1899 dan önce de Sülek, fieyh Yahflili-zâde, Hadim Sultan, Geyikler (Dinar) Nahiyesi Abdi Bey medreselerinin aç ld görülmektedir. Bunlar n d fl nda 23 nahiye ve Köyü nde de medrese bulunmaktad r 36. 1301/1883 y l nda Karahisâr- Sâhip kaza merkezinde aç k olan on medresede 206 ö renci olmas na karfl l k, ayn tarihte, Kütahya kaza merkezindeki on befl medresede 236 ö renci bulunmaktad r. fiuhut Nahiyesi nde sekiz medrese, Sand kl Kazas nda 35 Bkz. lgar, Afyonkarahisar da E itim Ö retim, Afyonkarahisar Kütü ü, II, Afyon 2001, s. 219. 36 Ali R za Hakses, De iflik Kaynaklardan Sand kl Tarihi, (Der. Ahmet Nurettin Turan), Sand kl Postas, nr. 71, (4 Ocak 1985); Salnâme-i Vilâyet-i Hüdâvendigâr(SVH.), 1301, s. 217; Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye ( SNMU.), 1317, s. 1162-1163; SNMU., 1318, s. 1300-1301; SNMU., 1321, s. 487. dört medrese (168 ö renci); Bolvadin Kazas nda on üç medrese, shakl Nahiyesi nde iki medrese; Aziziye Kazas nda üç medrese; Çal Kazas nda yirmi sekiz medrese ve 760 ö renci mevcuttur 37. 1883 y l nda 3 medrese olan Aziziye de, 1899 ve 1903 tarihli Maârif Salnâmelerinde belirtildi ine göre, toplam on bir medrese bulunmaktad r. 1903 y l nda medreselerde okuyan toplam ö renci say s 431 dir. Medreselerden Alikan Köyü Medresesi hariç di- erleri halk taraf ndan yapt r lm flt r. Aziziye Medresesi 1876 y l nda; Suvermez, Demircili, Davulga, Ba l ca, Bey, Han, Arslanl, Alikan Köyü medreselerinin 1899 y l ndan önce aç ld anlafl lmaktad r 38. Bolvadin Kazas nda bulunan otuz dokuz medreseden birisi olan Hac Ahmet Medresesi 1854 te yanm flt r. Arap Hoca ve Kantar-zâde Medreseleri 1899 dan önce, Hac Süleyman Efendi Dairesi (Mektep) 1924 te kapanm flt r. Babal k-zâde Hac Ahmet, Kâdiriye ve Hasip-zâde medreselerinin varl bilinmekle birlikte aç l fl ve kapan fl tarihleri hakk nda bir bilgi bulunamam flt r. Çay Nahiyesi nde Latif A a Medresesi 1826 y l nda aç lm flt r. 1899 y - l ndan önce, Bolvadin merkezinde (Ay kulak-zâde), Musa Efendi, Yakup-zâde, Ço - l, Havva Kad n, Hac brahim, Karaca-zâde, Eski Osman, Buhur-zâde, Müftü-zâde, Diyarbekirli-zâde, Nebi Efendi medreseleri, Hac Abdil; Karacaviran Köyü nde Hac shak Efendi, Akhar m Köyü nde Hac Mehmet Efendi, Diflli Köyü nde Hac Mustafa Efendi; Geyikler (Dinar) Nahiyesi nde ise Abdi Bey ve Dikici medreseleri aç lm flt r. Bu medreselerde 1924 y l na kadar 37 Sad k Albayrak, Son Devir Osmanl Ulemas, III, stanbul 1980, s. 192; SNMU., 1317, s. 1162-1163; SH, 1301 senesi, def a 12, s. 216-217. 38 SNMU, 1317, s. 1164-1165; SNMU., 1318, s. 1302-1303; SNMU., 1321, s. 488. 284 Anadolu nun Kilidi AFYON

e itim yap lm flt r. 1899 y l nda bu medreselerden Hac shak da dört, Kulaks z da doksan iki ö renci bulunmaktad r. Ö renci say s na göre de erlendirildi inde, Kulaks z medresesinin daha meflhur oldu u anlafl lmaktad r 39. XX. yüzy l bafl nda (1899-1903) y llar nda Maarif Salnamelerinde belirtildi ine göre, Karahisâr- Sâhip Sanca merkez kaza ve Bolvadin kazalar nda 19 ar medrese, Sand kl da 30 medrese, Aziziye de 11 medresede e itim yap ld anlafl lmaktad r 40. fieyhü l-islaml k taraf ndan, 11 Temmuz 1914 tarihli yaz ile, bölgedeki ilmiye mensuplar n n ilgili raporlar istenmifltir 41. Bu hususla ilgili olarak Temmuz 1914 y l nda düzenlenen rapora göre, Karahisâr- Sâhip medreselerinin özellikleri flöyledir: Afyonkarahisar merkez kazas nda 21, merkeze ba l köylerde 4, fiuhut Nahiyesi nde 13, Sincanl Nahiyesi nde ise 5 medrese bulunmaktad r. Belirtilen rapora göre, Karahisâr- Sâhip kazas nda (iki nahiyesi ve köylerinde) 45 medrese ve buralarda görevli 46 müderris bulunmaktad r. Eylül 1914 y l nda Islâh- Medâris Nizamnâmesi nin yürürlü e girmesinden sonra, Afyon da örnek olarak, Recep Efendi Medresesi yeni uygulamaya al nm fl; 1915-16 ders y l nda, befl senelik medrese-i tâliye olarak e itime bafllanm flt r. Bu uygulama ile Anadolu da ilk aç lan 14 medrese içerisinde yer alan bu medresede, di er taflra medreselerinden ayr bir ders program uygulanm flt r. Ancak ülkenin içinde bulundu u maddi ve manevi s k nt lardan etkilenmifl olsa gerek ki, Afyon da Islâh- Medâris merkezi olan medresenin ö renci say s ilk y lda 40, ikinci y lda 62, üçüncü y lda ise ancak 52 olabilmifltir 42. Halk n bu okula önce fazla ra bet etti i, daha sonraki y lda ise ra betin azald anlafl lmaktad r. Ülkenin içinde bulundu u s k nt l durum, yeni e itim sistemini olumsuz yönde etkilemifltir. Karahisâr- Sâhip kazas ndaki medreselerde 1903 y l nda 789 ö renci okumaktad r. Di er kazalardan Aziziye de 431, Bolvadin de 176, Sand kl da da 1289 ö renci bulunmaktad r. 1914 y l nda Karahisâr daki ö renci say s n n 497 ye düfltü ü görülmektedir 43. Okullardaki ö renci say s ndaki düflüfl, askerlik ça ndaki ö rencilerin Birinci Cihan Harbi sebebiyle askere al nd - fikrini vermektedir. Nitekim bir y l sonra (1915 y l nda) Seferbelik sebebiyle, sceli Medresesi nin bütün ö rencileri askere al nm flt r 44. Medreseler 1924 y l nda kapand zaman, Yeni Cami Medresesi nin 41 ö rencisi Afyon Sultanîsi nin orta k sm na nakil olmufltur 45. Ömer Fevzi Atabek in nakline göre, 1 kargir kütüphane, 14 odal ve 2 dershaneli olan medrese 1914 te Dârü l-hilâfe olarak aç lm flt r. Medrese binas 1924 te mam Hatip Mektebi, daha sonra Cumhuriyet Mektebi ve Nam k Kemal Mektebi olarak kullan lm flt r 46. Yirminci yüzy l bafllar nda, Paflaköylü (y k l fl :1921), Sirozlu (sirozin), sceli-zâde, 39 VGMEKA., Vakfiye Defteri, nr. 631, s. 130/96; VGMEKA., Esas no: 191, s ra no: 4; AfiS., 568/155; BOA., Vak f Muhasebe Defteri, EV. HMH., nr. 4172; SNMU., 1317, s. 1166-1167; SNMU., 1318, s. 1302-1303; SNMU., 1321, s. 488-489; Muharrem Bayar vd., Bolvadin de E itim ve Ö retim Kurumlar n n Tarihi, Bolvadin 1998, s. 38. 40 SNMU., 1317, s. 1162-1166; SNMU., 1318, s. 1298-1303; SNMU., 1321, s. 486-489. 41 AfiS., 669/162, 188. 42 AfiS., 669/189; Nesimi Yaz c, Islâh- Medâris Öncesi Karahisâr- Sahib de Medreseler, 3. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar 22-24 Ekim 1993, Afyon 1994, s. 45. 43 SNMU., 1317, s. 1162-1166; SNMU., 1318, s. 1298-1303; SNMU., 1321, s. 486-489; Yaz c, agm. s. 45-47. 44 AfiS., 669/162. 45 Ahmet Mihiro lu (R.1328-), 08.03.1999. 46 Atabek, age., s. 194, 203. Anadolu nun Kilidi AFYON 285

Kuyulu, rfaniye(kurt o lu) medreselerinin 1914 y l ndan önce aç ld görülür. Daha önce aç lan Müftü-zâde ve Molla o lu Ahmet A a (Nahilciba ) Medreseleri, bu y lda arsa halinde bulunmaktad r. 1914 y l ndan önce köy halk taraf ndan yapt r lan Salar, Mihail, Dö er ve Ifl klar Köyü medreselerinde bu y lda e itim yap ld anlafl lmaktad r. fiuhut Nahiyesi nde 1914 ten önce Câmi-i Kebîr, Hac Baba-zâde, Kuyu; köylerden ise A z kara, Çak rözü, Karl k ve Yal da birer medrese aç lm flt r 47. Sinanpafla (Sincanl ) Nahiyesi nde,1905 y l Salnamesine göre, üç medrese bulunurken 1914 y l nda bu say befle yükselmifltir. Nahiyedeki Sinan Pafla Medresesi nde 6 ö renci olmas na karfl l k; Düza aç Köyü ile Sinir (T naztepe) Köyü medreselerinde dörder ö renci bulunmaktad r. Güney, Mahmar (Tafloluk) Köyü medreselerinde ise hiç ö renci yoktur 48. Bolvadin Kazas nda, yirminci asr n bafllar nda Yenice, Melek-zâde, Kap c -zâde Veli, Hüsniye medreseleri ile nli Köyü medresesinin aç ld anlafl lmaktad r. 1888-1890 y llar nda kaza merkezinde 14 medrese, bulunurken 1905 y l nda medrese say s n n 11 e düfltü ünü görmekteyiz 49. Karahisar da 15 A ustos 1902 tarihinde meydana gelen yang nda, bir medrese ile bir s byan mektebi yanm flt r. Bunun üzerine Bursa Evkaf Muhasebesi nden gelen telgrafta, kefliflerinin icras yla vak flar n n bildirilmesi istenmifltir 50. Osmanl n n son döneminde, Afyonkarahisar da k rka yak n medrese görülmektedir 51. Cumhuriyet döneminde, bunlardan 47 AfiS, 669/189; Yaz c, agm., s. 47. 48 HVS., 1323 senesi, def a 32, s. 459; AfiS., 669/189; Yaz c, agm., s. 47. 49 AfiS., 669/189; Yaz c, agm., s. 47; SNMU., 1317, s. 1166-1167; SNMU., 1318, s. 1302-1303; SNMU., 1321, s. 488; Ali Asaf, age., s. 137; HVS., 1323 senesi, def a 32, s. 481. 50 BOA., fid., belge no: 1584/12. 51 Akar, Eski Karahisar Sahip ve Cumhuriyet fiehri Afyon, Haber (Afyon), nr. 2729, 28 Ekim 1946. bir k sm y k lm flt r. Kaza merkezinde ayakta kalan Tafl Medrese, uzun y llar müze olarak kullan lm flt r. Bir k s m ilmiye mensubu kiflilerin lakayt davran fllar, tedbirsiz hareketleri medreseleri ve di er ilmiye mensuplar n tenkit edilmesine sebep olmufltur. Yapt görevin bilincinde olmayan kiflilerle ilgili olarak, pateteslerine hasar veren köstebekleri Sand kl fier iyye Mahkemesine dava etmifl olan Tokatl o lu Ahmet e mahkeme ilam veren, bu sebeple 1913 y l nda görevinden al nan Naib Mehmet Said i örnek verebiliriz 52. b. S byan mektepleri Osmanl larda s byan mektebi olmayan flehir, kasaba ve köylerde, camilerin okul olarak kullan lmas yayg n olarak görülmektedir 53. Afyonkarahisar da XV. yüzy lda 4 s byan mektebi bulunmaktad r. Önceki yüzy llarda s byan e itiminin camiler ile medreselerde verildi i anlafl lmaktad r. Gedik Ahmet Pafla talimhanesi (s byan mektebi), 1475 y l ndan k sa bir süre önce aç lm flt r 54. Gedik Ahmet Pafla talimhanesinin aç l fl ndan 8-10 y l sonra, fieyh Abdurrahim Efendi-M srî Mektebi nin aç ld - görülmektedir. Okul, fieyh Abdurrahim Karahisârî taraf ndan yapt r lm flt r. Ancak, Abdurrahim Karahisari 1483 tarihli vakfiyesinde bu mektepten bahis etmez. Mektep herhalde vakfiyenin düzenlenmesinden sonra aç lm fl olmal d r. S byan mekteplerinin, genelde cami ve mescitlere bitiflik, yahut bunlar n içerisinde olduklar göz önüne al n rsa, Abdurrahim Efendi Mektebi de Camisinin yan nda olmal d r. Onun Camisi ise eskiden saraçlar arkas na 52 BOA., DH. MTV., belge no: 51/36. 1331. Z. 20. 53 Ahmet Önkal-Nebi Bozkurt, Cami, Türkiye Diyanet Vakf slâm Ansiklopedisi, VII, stanbul 1993, s.51. 54 VGMEKA., Vakfiye Defteri, nr. 1767, s. 225/58; nr. 595, s. 28/26. 286 Anadolu nun Kilidi AFYON

55 VGMEKA., Vakfiye Defteri, nr. 1768/91, nr. 487/128; AfiS.,:A 33/328; Edip Âli Bak, M s rl o lu Abdurrahim Karahisari, Afyon 1953, s. 96, 113; Atabek, age., s. 181. 56 AfiS., 497/295, 499/63; Gönçer, age., II, s. 72; Edip Ali Bak, fieriye Sicillere Göre Meçhul Halk Tarihi: Afyon da Eski Zamanlarda Yaflay fl, Taflp nar, nr. 87, (fiubat 1942), s. 60; Tarihte Afyon, nk lâp (Afyon), nr. 366, (22.12.1961). 57 Gönçer, age., II, s. 80. 58 AfiS, 532/163; Edip Ali Bak, agm, s. 126; Ayn Yazar, Afyonkarahisar da XVII, XVIII inci As rlarda Meçhul Halk Tarihinden Yapraklar, fly. 1951, s. 57; Gönçer, age., II, s. 72-73; Atabek, age., s. 183. düflen ve Uzun Çarfluya kapusu aç lan camidir. Ancak mektebin yeri konusunda Ömer Fevzi Atabek, M srî Mahallesi nde, Çeflmeüstü mevkiinde oldu unu ve zamanla y k ld n nakletmektedir 55. fiehir merkezinde aç lan bir baflka okul, Abdi Kad -Kas m Pafla Mahalle Mektebidir. Okul binas, Osmano lu Mevlânâ Kâs m o lu Mevlânâ Abdi taraf ndan 1500 y l ndan önce yapt r lm flt r. Abdi Kad ayr ca Kopuzca köyünde de bir mektep yapt rarak vak flar na dahil etmifltir 56. XV. yüzy l n ortalar nda Dö er de aç - lan s byan mektebi, II. Murat taraf ndan 1452 y llar nda han ve cami ile birlikte yapt r lm flt r 57. Karahisâr- Sahib de önceden aç lan mekteplere ilave olarak XVI. yüzy lda yedi s byan mektebinin aç ld anlafl lmaktad r. Bunlardan Çavufl-Çavuflbafl Mektebi, ayn adla an lan mahallede, Umur o lu Mustafa Çavufl taraf ndan 1575 y l nda yapt r lm flt r. Bu s byan mektebinde, Sultan Murat zaman nda (1622-1640), kad n muallim Abdülbâki Efendi k z Ayfle Han m görev yapm flt r. Çavufllar Camii karfl s nda olan mektep zamanla y k larak arsa haline gelmifltir 58. fiehirde aç lan di er bir s byan mektebi, Fele-zâde Dervifl o lu Süleyman Çavufl (Anal ) Mektebidir. Fele-zâde Dervifl o lu Süleyman Çavufl taraf ndan 1590 y l ndan önce mescitle birlikte, Ot Pazar Camii yak n na yapt r lm flt r 59. fiehirde bulunan bir baflka mektep Kubbeli Mahallesi nde aç lan muallimhânedir. 1575 y l vak f tahrir defterinden anlafl ld na göre, Karahisar kalesi Dizdar Hac Mehmet A a, Kubbeli Mahallesi ndeki iki katl evinin üst kat n muallimhâne, alt kat n sûfî fleyhlerinin hangah olarak kullan lmas için vakfetmifltir 60. Bu yüzy l n son çeyre inde, Sand kl Koçhisar Köyü nde Seyyid Yusuf bin Seyyid Mehmet Muallimhânesi 61 ile Çay ve fiuhut ta Kad Süleyman mektepleri bulunmaktad r. Kad Süleyman fiuhut taki mektebe bir bezazistan ve otuz befl bin akçe vakfetmifltir 62. Sinan Pafla taraf ndan, Sinanpafla (Sincanl ) Nahiyesi nde 1524 y l nda yapt r lan külliye içerisinde yer alan, tek dershaneli okul, tipik s byan mektepleri özelli ini göstermektedir 63. Karahisâr- Sahib de, XVII. yüzy lda 9 tanesi flehir merkezinde, 3 tanesi köylerde olmak üzere, 12 s byan mektebinin aç ld görülmektedir. Bu mekteplerden. Kad Abdullah Efendi Mektebi, Kad Abdullah taraf ndan 1666 y l nda mescitle birlikte yap lm flt r. Kad Abdullah, mescit ve okulun ihtiyaçlar için çeflitli dükkanlar n gelirlerini 1666 y l nda vakfetmifltir 64. Zamanla bak ms z kalan mektep, 1818 y l nda, Molla o lu Dervifl Mehmet A a n n han m Habibe taraf ndan yeniden yapt r lm flt r. Mescit, mektep ve alt ndaki dükkanlar büyük yang nda yanm fl, yenilenememifl, arsas na bir ara meyhaneciler çarfl s yap ld ysa da daha sonra buras da yanm flt r. Süleyman 59 VGMEKA., Vakfiye Defteri, nr. 468; Gönçer, age., II, s. 73, 254. 60 TK.KKA., T.D., nr. 575/ 20a. 61 TK.KKA., T.D., nr. 575/69a. 62 TK.KKA., T.D., nr. 575/51a, 51b. 63 VGMEKA., Vakfiye Defteri, nr. 1961, s. 542/89 kay ttan 31.11.1981 tarihinde al nan suret; Semavi Eyice, Sincanl da Sinan Pafla mareti, Vak flar Dergisi, X, (1973), s. 322; AfiS., 669/189; Yaz c, agm., s. 47. 64 AfiS., 509/65; VGMEKA., Vakfiye Defteri, nr. 611, s. 47/32. Anadolu nun Kilidi AFYON 287

Gönçer e göre, mektep Kasaplar Civar Mektebi ad yla da an lmaktad r 65. Ömer Fevzi Atabek, bu mektebi Gerdan Sündüren Mektebi diye belirtmekte olup 1894 y - l ndan önce zuhûr eden yang nla yok oldu- unu nakletmektedir. XVII. yüzy l ortalar nda Musa Pafla Mektebi nin aç ld anlafl lmaktad r. Okul, Ömer pafla-zâde Musa Pafla taraf ndan Molla Bahfli Mahallesi ne 1657 y l nda yapt r lm flt r. Mektepte erkek muallimlerin yan nda, H. Abdülbaki k z Ummahan isminde bir bayan n ö retmen olarak çal flmas ndan dolay Ummahan Han m Mektebi de denilmektedir. Vakfiyesi 1657 tarihlidir 66. Muhyiddin Efendi taraf ndan 1669 y - l ndan önce bir mektebin aç ld anlafl lmaktad r. Tafl Medresede 1528 y l nda bir y ldan fazla ders okutan müderris Mevlânâ Muhyiddin, ihtimal kendi ad na mektep ve medrese kurmufltur 67. Güdük Minare Mehmet A a-mektebi, fiiflman-zâde Hac Mehmet A a ibn-i Hac Bekir taraf ndan 1689 y l nda yapt r lm flt r. Mektebin 1100/1688 tarihli vakfiyesi vard r. Belirtilen y lda muallimine günlük befl akçe, mektep halifesine günlük iki akçe, mektepte her sabah alt cüz okuyanlara günlük ikifler akçe verilmektedir. Bu e itim kurumuna Bahçesaray Camii Mektebi de denilmektedir. Ömer Fevzi Atabek, XX. yüzy l bafllar nda var olan, mad-güdük Minare Camii nin bitifli inde ahflap, iki katl Cibâli Hoca Mektebi nden bahsetmektedir 68. Bu duruma göre ayn mevkide, ya iki ayr mektep vard r, yahut fiiflman Hac Mehmet 65 Gönçer, age., II, s. 73, 260-261. 66 Atabek, age., s. 180, 183. Musa Pafla Mektebi Vakf - n n, vak f görevlilerinin H.1086 ve 1226 y llar nda atanmas hakk nda bkz. BOA., Cevdet Maarif, nr. 6021, 7671. 67 BOA., Cevdet Maarif, nr. 661; Gökçe, agm., s. 170. 68 VGMEKA., Vakfiye Defteri, nr. 594/219, s. 216; defter nr. 2326/120, s. 183; Gönçer, age., II, s. 74, 265; Atabek, age., s. 182. A a Mektebi ismi terk edilerek son zamanda Cibâli Hoca Mektebi diye an lmaktad r. Zülâli Mektebi; Terzi Hac Abdi taraf ndan, Zülâli Camii yan na H.1077/M.1666 y l nda yapt r lm flt r. Mektebin en meflhur hocas Halil o lu Hâf z brahim Nesip dir. brahim Nesip, 1835-1860 y llar nda, ö rencilerine uzun bir süre hat (güzel yaz ) ö retmifl, pek çok kifliye de icazet vermifltir. Mektep zamanla y k lm fl, arsas Zülâli Camisi ne kat lm flt r 69. Ulu Cami-Divânî Mehmet Efendi Mektebi, Divânî Mehmet Efendi taraf ndan Ulu Cami karfl s nda, medrese bitifli inde H.1061/M.1650 y l ndan önce yapt r lm fl olmal d r. Mektep, daha sonra iptidai mektep olmufltur 70. Kâhil Mektebi, Ayn adla an lan mahallede 1691 y l ndan önce aç lm fl olmal d r. Mektep, fieyh Halil Efendi taraf ndan 1846 y l nda yeniden yapt r lm flt r. Cumhuriyet döneminde medrese ve s byan mekteplerinin kapat lmas na kadar aç k oldu u anlafl lan mektebin yeri hususunda Ömer Fevzi Atabek, Kâhil Mahallesi ndeki caminin alt kat nda oldu unu nakletmektedir 71. Bu yüzy lda var olduklar anlafl lan Mekteb-i Cedîd 1689 y l ndan önce, Demirci Köyü Mektebi 1642 y l nda, Erkmen Köyü Hac Ömer Mektebi 1696 y l ndan önce aç lm flt r 72. Hac Mustafa Mektebi, Hac Maden-zâde es-seyyid el-hâc Mustafa Efendi taraf ndan, H.1110/M.1698 y l ndan önce yapt r lm fl ve vak flar kurulmufltur. Mektep H.1249/M.1833 y l nda ç kan bir yang nda yanarak arsa haline gelmifl, 1265/M.1848 69 AfiS., A 86/159; Gönçer, age., II, s. 74; Atabek, age., s. 181. 70 BOA, Cevdet Maarif, nr. 1666; Gönçer, age., II, s. 77; Atabek, age., s. 183. 71 Gönçer, age., II, s. 78; Atabek, age., s. 182. 72 AfiS., 521/13; Gönçer, age., II, s. 78, 80. 288 Anadolu nun Kilidi AFYON

y l nda hay r sahiplerinden Hac Mehmet A a mektebi yeniden yapt rmak için fier î Meclis e müracaatta bulunmufltur 73. Hanbarç n Kazas, Bayat Köyü nde, Tatar o lu Abdurrahman o lu Hac Hüseyin taraf ndan, 22 Kas m 1865 tarihinde Bayat Mektebi aç lm flt r. Hüseyin Efendi mektebe bir tak m gelirini vakfetmifltir. Belirtilen tarihte s byan muallimine y ll k elli kurufl verildi i anlafl lmaktad r 74. fiehir merkezinde, s byan mekteplerinin d fl nda, Kur ân ö retilen mektepler de bulunmakta idi. Dârü l-kurrâ ad verilen bu mekteplerden birisinin Egeste Mahallesi nde oldu u anlafl lmaktad r. Kur ân ö reticisi olan Kurrâ Halifesinin 1653 y l nda günlük bir akçe ücreti bulunmaktad r. Ayn mahalde, Keçeciler Çars s yan nda, 1637 y l ndan önce yapt r lm fl olan Kurrâ Câmiinin olmas, Dârü l-kurrâ n n bu caminin yan nda, yahut cami içerisinde olabilece i fikrini vermektedir. Ayn as rda flehirdeki di er bir Dârü l-kurrâ, Kas m Pafla Mahallesi nde bulunmakta idi. Abdi Hoca vakf ndan olan Dârü l-kurrâ ile mahalle mektebinin 1667-68 y llar nda harap oldu u anlafl lmaktad r 75. Süleyman Gönçer, mektebin 1500 lü y llarda, Mevlânâ Abdi Hoca taraf ndan aç ld n belirtmektedir 76. Kan m zca bu arada Dârü l-kurâ da aç lm fl olmal - d r. Karahisâr- Sahib de, XVIII. yüzy lda 4 s byan mektebinin aç ld görülmektedir. Bu mekteplerden Yeni Cami Mektebi, Abdi A a o lu Hac Abdülbâki A a taraf ndan aç lm flt r. Yeni Cami avlusuna yap lan muallimhânenin vak flar da kurulmufltur 77. Ancak vakfiyesi tarihsizdir. Bu sebepten mektebin ne zaman aç ld tespit edilememifltir. Hac Abdülbâki A a n n babas Abdi A a, camiyi 1711 y l nda yapt rd na göre, mektebin bu tarihten sonra aç ld ortaya ç kmaktad r. Hac Abdülbâki A a n n yukar da belirtilen vakfiyesinde, vak fla ilgili olarak hudut gösterilirken, Hiyar Efendi-zâde Muallimhânesi nden bahsedilmektedir. Ancak, bu s byan mektebi hakk nda bir baflka bilgi bulunamam flt r. fiehirde bu as rda e itime aç ld anlafl lan di er bir okul, Karaman Mahallesi Mektebidir. Ancak ne zaman ve kim taraf ndan yap ld tespit edilememifltir. Ancak harap olan eski mektep, Osman Efendi taraf ndan 1769 y l nda tamir edilerek yeniden e itime aç lm flt r. Abdülbâki A a Mektebi, Abdullah Çavufl o lu Hac Abdülbâki A a taraf ndan maret Mahallesi nde, 1740 y l nda yapt r lm flt r. 12 Mart 1906 tarihinde y k larak arsas maret bahçesine kat lm flt r. Turunç-zâde Mustafa A a Mektebi, Turunç o lu Mustafa A a taraf ndan, Kale-bafl Mahallesi ndeki kona n önüne, 1747 y - l nda yapt r lm flt r 78. Turunç-zâde Mustafa A a, 1749 y l nda tanzim ettirdi i vakfiyesinde, mektepte muallimlik yapacak kiflinin âlim ve fâz l olmas flart ile, günlük 7 akçe verilmesini istemifltir 79. Ömer Fevzi Atabek, mektebin yeri hakk nda, Fakih Pafla Mahallesi nde konak önünde oldu unu ve Ali Beyler Mektebi diye an ld n belirtmektedir 80. Turunç Kona na Ali Bey Kona denildi ine göre, bu iki ayr isimle an - lan mektep, ayn e itim kurumu olmal d r. 73 AfiS., 526/88, 184; BOA., Cevdet Maarif, nr. 5669. 74 VGMEKA., Vakfiye Defteri, nr. 584, s. 95/53; Gönçer, age., II, s. 79-80. 75 AfiS., 498/1; 499/21b/149.; 511/18. 76 Gönçer, age., II, s. 72. 77 VGMEKA., Vakfiye Defteri, nr.608/357; defter nr.1988, s. 30. 78 Gönçer, age., II, s. 78-79. 79 AfiS., 547/121 80 VGMEKA., Vakfiye Defteri, nr. 616, s. 185/90; Atabek, age., s. 182. Anadolu nun Kilidi AFYON 289

Karahisâr- Sâhip merkez kazada XIX. as rda, Feridun Emecen in tespitine göre, (1898 y l nda) on üç s byan mektebi bulunmaktad r 81. 1900 y l bafllar nda Afyon a gelen Mehmet Ziya Efendi de flehirde on üç s byan mektebi oldu unu haber vermektedir 82. Bu okullardan befl tanesinin bu yüzy lda aç ld anlafl lmaktad r. Mekteplerden Hac Ahmet A a Mektebi, Akmescit Mahallesi Cami karfl s na, 1801 y l ndan k - sa bir süre önce aç lm flt r. Ahmet A a yapt rd mektebe ve medreseye çeflitli vak flarda bulunmufltur. Ömer Fevzi Atabek, ayn mahallede Cami karfl s ndaki köflede Akmescit Mektebi nden bahseder 83. Hac Nuh Mahallesi Mektebi nin ne zaman ve kim taraf ndan yapt r ld tespit edilememifltir. Salih Dehfletî nin babas Mehmet Efendi 1805 y l nda mektepte muallim olarak çal flm flt r 84. Kubbeli (Ayfle Abla) Mektebi, Sicimci Hac Mehmet o lu Hac Ali taraf ndan, 29 Eylül 1807 tarihinde aç lm flt r. Ömer Fevzi Atabek, Kubbeli Camisi nin yan nda Ayfle Abla Mektebi nin oldu undan bahseder 85. Okulun XVI. yüzy lda görülen muallimhânenin yerine aç ld fikri akla gelmektedir. Ayfle Abla, okulu ya yapt ranlardan, yahut okulda görev yapan bayan ö retmenlerden birisi olmal d r. Saraçhâne Mektebi, Hasan o lu Hac Ali taraf ndan maret Mahallesi ne 22 Aral k 1802 tarihinde yapt r lm flt r. Saraçhâne Mektebinin aç lmas ndan k - sa süre sonra, 1813 y l nda, cami ile birlikte 81 Feridun Emecen, Afyonkarahisar, Türkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, I, s. 445. 82 Mehmet Ziya, Bursa dan Konya ya Seyahat, fly. 1319, s. 281-282. 83 VGMEKA., Vakfiye Defteri, nr. 584, s. 278/127; defter nr. 2237, s. 89/72; Gönçer, age., II, s. 79, 286; Atabek, age., s. 183. 84 Gönçer, age., II, s. 79. 85 Gönçer, age., II, s. 79; Atabek, age., s. 182. Sülüm Mektebi, Karahisar Valisi Hac Mehmet Pafla taraf ndan yapt r lm flt r 86. Kara Hâf z Mektebi, maret Mahallesi nde, Tafl Medrese bitifli inde idi. Mektep, Kara brahim Efendi taraf ndan 1860 y l ndan önce aç lm fl olmal d r. Mektebin 1884-85 y l ndan sonra ahflap k sm y k lm fl, kargir k sm ise Tafl Medrese ye kat lm flt r 87. Harmanl Köyü Mektebi, Sülümenli ile Çavdarl aras nda önceden var olan Harmanl köyünde, Mehmet Rag p Pafla taraf ndan 1818 y l nda cami ile birlikte yapt r lm flt r. Mehmet Rag p Pafla n n efli Gülfidan Han m, kocas n n yapt rm fl oldu u cami ve mektep için, 1818 y l nda Karaa aç Köyü yak n nda bir de irmen ile 1000 kurufl para vakfetmifltir 88. Karahisâr- Sâhip kaza merkezinde, XX. yüzy lda aç ld na kanaat etti imiz 8 s byan mektebi bulunmaktad r. Bunlar Aksaray Mektebi, Aynio lu Mektebi, Cürcânî Mektebi, Giridli Mektebi, de Hoca Mektebi, sli Mektebi, Karaca Ahmetli-o lu Mektebi, Süleyman Efendi Mektebi olarak zikredebiliriz 89. Kuyulu Camisinin yan nda olan bir odada, 1900 y l bafllar nda, bilhassa Ramazan gecelerinde ilmî ve edebî sohbetlerin yap ld n nakleden fiair Ali Türk Keskin, bu odaya Kuyulu Mekteb-i Edebisi ad verildi ini söylemektedir 90. 2) Modern Okullar XIX. yüzy ldan itibaren sancakta aç ld - görülen, Avrupaî tarzdaki ptidai, rüfltî, idadî gibi okullar, e itimin çok önemli di- er halkalar n teflkil etmektedir. Afyonkarahisar da XX. yüzy l bafllar ndan itibaren e itimin ana mektepleriyle verilme e baflland ve devam etti i görülmektedir. 86 Gönçer, age., II, s. 79. 87 Albayrak, age., IV-V, s. 312; Atabek, age., s. 181. 88 Gönçer, age.., II., s. 80; 288. 89 Atabek, age., s. 181-182. 90 Ali Türk (Keskin), Ramazan Sohbeti: Kuyulu Mektebi Edebisi, Kocatepe (Afyon), nr. 404, (20.12.1966) 290 Anadolu nun Kilidi AFYON

a. Ana Mektepleri ptidai okullara haz rl k olmak üzere, Afyonkarahisar da 1915-1916 ö retim y l nda, 55 ö renci kapasiteli bir Ana Mektebi aç lm flt r. Bir y l sonra, bir ana mektebinin daha aç ld anlafl lmaktad r. Bu okullar n hocalar kad n idi 91. XX. Asr n son çeyre- inde bu okullar il ve ilçe merkezlerinde yayg nlaflarak ço alm flt r. b. ptidai mektepler ptidâî mektepler, S byan mekteplerinin yan s ra, Avrupâî tarzda e itim vermek üzere aç lan ilkokullard r. fiehirde XIX. Yüzy lda, Gedik Ahmet Pafla Mektebi (M.1883-4), Osmâniye K z Mektebi (1892 den önce), Terakkî Mektebi, Hisar Mektebi ve Sand kl K z Mektebi (1898 den önce), fiuhut Mektebi ptidaisi (1904 ten önce) aç lm flt r. Gedik Ahmet Pafla -i ptidai Mektebi. Karahisâr- Sâhip kaza merkezinde yüzy l n bafllar nda Ç rak Mektebi (1907 den önce), htisab-zâde Mektebi (1865 den önce), Mecidiye K z Mektebi (1914 ten önce), M srî Mektebi, Sahibata Mektebi (1915), Ulu Cami Mektebi, Yusuf Hoca Mektebi (Cumhuriyet döneminde Nam k Kemal ad n ald, Yetimler Mektebi ptidaisi (1911-1915), Sanayi Mektebi (1915-1916), Feyz-i Meflrûtiyet Mektebi ile Dârü l- Eytâm (1915-1916), aç lm flt r 92. 91 BOA., DH. UMUM., 1334. C 14, belge no: 83/29; Atabek, age., s. 194. 92 lgar, Afyonkarahisar da E itim Ö retim, s. 228. XX. yüzy l bafllar nda flehirde, aç k oldu u anlafl lan Ç rak Mektebi ile ustalar n ç rakl k e itiminden geçtikleri anlafl lmaktad r. Önemli bir geliflme olarak gördü ümüz Ç rak mektebinin yan s ra Sanayi Mektebinin aç lmas yla, flehirde bir bak ma sanayinin temeli at lm flt r. Bu yüzy lda yetimler yurdu ile, mektebin aç lmas sosyal yönden önemli bir geliflmedir. Sand kl Mekteb-i ptidaisi 1885 y l nda aç lm flt r. Di er mekteplerden, K z Mekteb-i ptidaisi, Hisar Mahallesi Mekteb-i ptidaisi, Terakkî Mekteb-i ptidaisi ve fieyhlü nâm- di er Çivril mekteb-i ptidaisinin 1898 y l ndan önce aç ld anlafl lmaktad r 93. XX. yüzy l bafllar nda, Sand kl Çay Mahallesi Mekteb-i ptidaisi (1904) ile Dazk r Mekteb-i ptidaisi nin(1904 ten önce) aç ld görülmektedir 94. R.1307/M.1891 y l salnamesine göre, sancak genelinde 398 Müslim ve 9 Gayr-i Müslim iptidai mektebi bulunmaktad r. Okullar n tamam nda 16.990 ö renci okumaktad r. Ö rencilerin 334 ü Gayr-i Müslim, 16.656 s Müslüman d r. Müslüman ö rencilerin ise 11.244 ü (%67,5) erkek, 5.412 si (%32,5) k zd r 95. H.1324/M.1906 Hüdâvendigâr Salnamesi ne göre, Karahisar Sanca ndaki 429 s byan ve iptidai mektepte 22.561 ö renci okumaktad r. Kaza olarak ele al nd nda, Karahisar Kazas nda bulunan 186 okulda 15.902 ö renci, Sand kl da bulunan 113 mektepte 1.949 ö renci, Aziziye Kazas nda bulunan 84 mektepte 4.210 ö renci, 93 HVS., 1316 senesi, def a 25, s. 188; HVS., 1322 senesi, def a 31, s. 244; HVSR., 1324 senesi, def a 33, s. 473-474; Gönçer, age., II, s. 82. 94 HVS., 1322 senesi, def a 31, s. 239, 247. 95 HVS., R.1307 senesi, def a 18, s. 242. Anadolu nun Kilidi AFYON 291

Bolvadin Kazas nda bulunan 46 mektepte 500 ö renci okumaktad r 96 Karahisar da, 1912-1913 ö retim y l nda 91 iptidai okul, 154 ö retmen, 5304 ö renci bulunmaktad r. Bir sonraki ö retim y l nda okul, ö retmen ve ö renci say lar ndaki düflüfl, dikkati çekmektedir. 1913-1914 ö retim y l nda 49 okul, 98 ö retmen ve 4863 ö renci bulunmaktad r. Bu rakamlara az nl k okullar n n istatistikleri dahil de ildir. Mevcut iptidai mekteplerden 28 i maarife, 4 ü vak flara, 9 u köy halk na ve 2 si kiflilere aittir. Mevcut bulunan e itim kurumlar - n n, yaklafl k 1/3 ünün vakfa, köy halk na ve kiflilere ait oldu u anlafl lmaktad r 97. 96 HVS.., 1324 senesi, def a 33, s. 592. 97 Maarif-i Umûmiye Nezâreti 1328-1329 Senesine Mahsus hsaiyat Mecmuas, stanbul 1334, s. 9; Maarif-i Umûmiye Nezâreti 1329-1330 Senesine Mahsus hsaiyat Mecmuas, stanbul 1337, s. 3, 7. 98 Atabek, age., s. 195-196; Gönçer, okulun aç l fl n 1870 y l olarak vermektedir.(bkz. Gönçer, age., II, s. 85). 99 BOA., fi.d., katalok no: 205/3, defter: 6/198, s. 2, belge no: 5. 100 HVS., 1317 senesi, def a 26, s. 247. c. Rüfltiyeler Karahisâr- Sâhip Rüfltiyesi 1868 y l nda aç lm flt r. Binas iki katl, ahflap bir yap idi. Dört s n fl olan okul Zafer Müzesi nin ve y k lan Hükümet Kona n n yan taraf nda bulunmaktayd 98. Maarif Nezareti, 14 May s 1868 tarihli bir yaz ile; Karahisâr- Sahib, Marafl, Burdur, Bayburt ve Bâyezid sancaklar nda infla edilen ve aç lm fl olan rüfltiye mekteplerinin ihtiyac olan muallimlerinin tayini ve harcamalar n tahsisine ait tezkire göndermifltir 99. fiehirde bir de K z Rüfltiyesi bulunmaktad r. Bu okul 1898 y l ndan önce aç lm flt r 100. 1906-1907 ö retim y l nda flehirde üç rüfltiye ile birlikte, bir özel rüfltiye mektebi bulunmaktad r. Özel okul, Eser-i Terakkî ad ile, Bekir Gümüfl taraf ndan 1909 y l nda aç lm flt r. Ancak bu okulda uzun süre e itim yap lmam fl, 1916 y l nda kapanm flt r 101. Sanca n di er kazalar nda görülen okullardan, Bolvadin Rüfltiyesi 1864 y l nda, Aziziye Rüfltiyesi 1870 y l nda, Sand kl Erkek Rüfltiyesi 1894 ten önce, K z Rüfltiyesi 1898 y l ndan önce 102, Dazk r Erkek Rüfltiyesi 1904 ten önce, Dinar Rüfltiyesi 1905 y l ndan önce, Çay Rüfltiyesi de 1912 y l nda aç lm flt r 103. ç. dadi Osmanl Devleti nde rüfltiyelerin idadiye dönüfltürülmesiyle birlikte; Karahisar Rüfltiyesi de 1895 y l nda, idadiye dönüfltürülmüfltür 104. 1314H. y l salnamesinde belirtildi ine göre dâdî nin 1313H./M.1895-1896 y l nda temelleri at lm fl, 1314/M. 1896-1897 y l nda da aç l fl yap lm flt r 105. Ancak, daha sonraki salnamelerden anlafl ld na göre okulun aç l fl 1896-1897 y l olmay p 1895 tarihidir. Nitekim, H.1325/M.1907 tarihli Hüdâvendigar Vilâyeti Salnamesi ile smail Hakk (Uzunçarfl - l ) n n nakline göre dâdî, 19 A ustos 311/31 A ustos 1895 tarihinde aç lm flt r 106. 101 Kodaman, age., s. 166; Atabek, age., s. 192; rfan Ünver (Nasratt no lu), slamiyete Hizmet Eden Afyonlular: Bekir Gümüfl, Türkeli (Afyon), nr. 3656, (10.10.1972); Atabek, age., s. 192. 102 HVS., 1316 senesi, def a 25, s. 181; HVSR.., 1325 senesi, def a 34, s. 527; Emirda lçesi, Türkeli, nr. 1722, (25.06.1966); Bayar vd., age., s. 40; Ayn Yazar, age., II. 103 HVS., 1322 senesi, def a 31, s. 239; HVS., 1323 senesi, def a 32, s. 469; Bayar vd., age., s. 40. 104 Sencer, Tevârih-i Vâfiyât Vakâyi-i Sâire, s. 21; Hasan Ali Yücel, Türkiyede Orta Ö retim, stanbul 1938, s. 510; Kâmil fiahin, Afyonkarahisar da XIX-XX. As rlarda Mektepler, 3. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, s. 50; dadi nin târih-i küflâd ve tesisi sene 311. Maarif-i Umûmiye Nezâreti 1328-1329 Senesine Mahsus hsâiyât Mecmuas, s. 24. Burada flu hususu belirtmenin faydal oldu una inan yoruz. Afyon Lisesi Almana nda dadi nin aç l fl 1894 y l olarak gösterilmifltir. (Bkz. Afyon Lisesi E itimde 100. Y l, Afyon t.y.). Biz bu tarihin yanl fl oldu unu düflünüyoruz. 105 SVH., 1314, s. 291. 106 HVS., 1325, s. 329; smail Hakk (Uzunçarfl l ), Karesi dadi-sultani-lisesine Mahsus Salname, Bal kesir 1339-1342, s. 10. 292 Anadolu nun Kilidi AFYON

Karahisâr- Sâhip Mekteb-i dâdî-i Mülkî ile okul olarak da kullan lan ttihat ve Terakki binas. Afyonkarahisârî: Kol ordu yan 14.5.37 (1921) Mustafa Ömer Fevzi Atabek, dadi nin yeni binas n n yap m na 19 May s 1914 tarihinde baflland n, H.1335/M.1916 y l nda tamamland n, okula 1917 y l nda tafl n ld - n söylemektedir. Okulun Mimar, Avdik Avdis isminde Afyon da yaflayan bir Ermenidir. Okulun girifl kap s üzerindeki Mekteb-i dadi-i Mülkî yaz l çinili levha zaman içerisinde kaybolmufltur 107. Okul müdürlü ü mühründe Karahisâr- Sâhib Mekteb-i dadi-i Mülkîsi Müdiriyeti 1313/1895 ifadesi yaz l d r 108. dadinin ö retim y l befl y ld. Okul binas, iflgal s ras nda önce ngilizler, daha sonra Yunanl lar taraf ndan karargah olarak kullan lm fl, ö retmenleri ise baflka okullarda görevlendirilmifllerdir. dadi, 1921-1922 ö retim y l nda 9 s n fl Sultânî ye, 1930 y l nda da ortaokul ve liseye dönüfltürülmüfltür 109. 107 Atabek, age., s. 195. 108 Karahisâr- Sâhib Mekteb-i dadisi fiâkirdân na Mahsus Vukuât- fiehriye Cüzdan, Sene 1329. dadi Müdürlü ü taraf ndan düzenlenen bu defter Mustafa Enver Ergun (Vicdani) ye ait olup torunu Mehmet Taflp nar dan al nm flt r. 109 BOA., fi.d. ML. NF., belge no: 233/47, lef:2: dadi, Sultani ve Sanayi Mektebi hakk nda genifl bilgi için bkz. lgar, Afyonkarahisar da Medreseler ve Mektepler, Afyonkarahisar Kütü ü, I, Afyon 2001, s. 371-384. d. Sanayi Mektebi Karahisar Sahib de Sanayi mektebinin 1911 y l ndan önce aç ld anlafl lmaktad r. Hamidiye Mahallesi nde olan okul, Cumhuriyet döneminde s rayla Erkek Sanat Okulu, Erkek Sanat Enstitüsü ve Endüstri Meslek Lisesi ad ile an lm flt r 110. e. Darü l-eytam (Yetimler Yurdu) Yetimler yurdunun ne zaman aç ld tespit edilememifltir. Ancak 1915 y l nda Askeri Hastahane olarak kullan lan binan n, yetimler evi olarak kullan lmas teklif edilmiflse de bunun mümkün olmad belirtilmifltir 111. XX. yüzy l bafllar nda yetimler yurdu ile daha önce belirtti imiz gibi yetimler iptidai mektebin aç lmas sosyal bak m ndan önem arz etmektedir. f. Dârü l-muallimînler XX. yüzy l bafllar nda Afyonkarahisar da görülen okullar içerisinde Dârü l- Muallimînlerin ayr bir yeri oldu una 110 BOA., DH. MU., belge no: 77.1/34, lef:2; Atabek, age., s. 195. 111 BOA., DH. UMUM., belge no: 1334. C. 08., 70/9. Anadolu nun Kilidi AFYON 293

inanmaktay z. Zira flehirde yüksekokul derecesinde bir e itim birimi bu okullarla flehre girmifltir. Afyonkarahisar da iptidai mekteplere ö retmen yetifltirmek üzere çeflitli tarihlerde dört ayr Dârü l-muallimîn mektebi aç lm flt r. 1. Bir Y ll k Dârü l-muallimîn-i btidai: Fakih Pafla Mahallesi nde, Nasuho lu evinde 1907 y l nda aç lm flt r 112. 2. ki Y ll k Dârü l-muallimîn-i btidai: Kale Mahallesi nde, Genelli o ullar ndan Hac Ömer Efendi evine 113 smail fiükrü (Çelikalay) taraf ndan, 1 Teflrin-i sani 1326/1910 tarihinde aç lm flt r. smail fiükrü okulun ilk müdürü ve muallimidir. Yerine müdür tayini ile Teflrin-i evvel 1327/Ekim 1911 de bu görevden ayr lm flt r 114. Okul, 1923 y l nda kapat lm flt r 115. Okulun Karahisar- Sâhib Dârü l-muâllimin-i btidai 1328/M.1910 tarihli bir mührü vard r. 3. Üç Y ll k Dârü l-muallimîn: Mutal p Mahallesi nde, Miralay n odas na 1911 y - l nda aç lm fl olup, müdürü Mustafa Efendi, muallimleri iki y ll k Dârü l-muâllim deki ö retmenlerdir 116. Üç y ll k Dârü l-muallimîn okullar ndan mezun olanlar ö retmen yard mc s olarak görev yaparlarken sonradan düzenlenen bir kanunla ö retmen olarak görev almalar sa lanm flt r 117. 4. Dört Y ll k Dârü l-muallimîn: Birinci Cihan Harbi nin içinde (1915-1916 y llar nda), Mutasarr f fievket Bey taraf ndan, yat - 112 Süleyman Gönçer, Afyon li Tarihi, II, Afyon 1991, II, s. 86. 113 Gönçer, age, II, s. 86. 114 Sad k Albayrak, Son Devir Osmanl Ulemas, II, stanbul 1980, s. 297. Ali Sar koyuncu, smail fiükrü Efendi nin 13 Mart 1909 da Afyon Ö retmen Okulu na ö retmen olarak atand n belirtmektedir. (Ali Sar koyuncu, Milli Mücadelede Din Adamlar, II, Ankara 1977, s. 79). 115 Atabek, age, s. 194; Afyonkarahisar da Nur, nr. 5, (1 A ustos 1340), s. 13. 116 Gönçer, age, II, s. 86. 117 Afyonkarahisar da Nur, nr. 21, (Haziran 1341), s. 16. l Sanayi Mektebi (Sanat Okulu), Dârü l-eytâmla beraber, dört y ll k Dârü l-muallimîn 118, aç lm flt r. 1918 de dadi ye çevrilmifltir 119. Okul, Millî Mücadele döneminde talyanlar taraf ndan iflgal edilmifltir 120. 3) Gayr-i Müslim Okullar a. Ermeni Mektepleri Türklerle Gayr-i Müslimler yüzy llar boyunca Afyonkarahisar da birlikte, içice yaflam fl, k smî olarak ayn kültür ile yo rulmufltur. Ac lar ve nefleyi birlikte paylaflm fllard r. Bu ortak yaflam biçimi Milli Mücadele dönemine kadar devam etmifltir 121. XVI yüzy ldan itibaren flehirde varl klar anlafl lmaktad r. 1529 y l nda 8500 kadar nüfusu olan flehirde yaklafl k 300 H ristiyan (Ermeni), 72 Yahudi yaflamaktayd. 1572 de de yaklafl k 8700 Müslüman, 500 H ristiyan (Ermeni), 200 Yahudi olmak üzere 9400 kifli nüfus bulunmakta idi 122. 1324/1906 tarihli salnamesine göre, kazada 89.128 slam nüfusa karfl l k 6.271 Ermeni; 7 Yahudi, 70 Rum nüfus bulunmaktad r 123. Dolay s yla flehirde az nl k olarak yaflayan Yahudi, Rum ve Ermenilere ait okullar n olmas tabii olarak karfl m za ç kmaktad r. 1901 y l nda üç rüfltiyesinde 118 Mustafa O uz, Afyon un flgal Günleri, Sebat (Afyon), nr. 1006, (9 Kas m 1960); Ayn Yazar, A aç ve Bayramlar, Gençli in Sesi (Afyon), nr. 2024, (15 Mart 1962). 119 Gönçer, age, II, s. 86-87. 120 O uz, Afyon un flgal Günleri, Sebat (Afyon), nr. 1008, (11 Kas m 1960). 121 Afyonkarahisar Mutasarr f raporuna göre, flehirde Yunan iflgalinin son buldu u 26 A ustos 1922 tarihinde Yunanl lar, Ermenileri de götürmüfllerdir. (Anadolu da Yunan Zulüm ve Vahfleti, Matbuat Umum Müdürlü ü, 2. k s m, Ankara 1338, s. 132. 122 Feridun Emecen, Afyonkarahisar, Türkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, I, stanbul 1988, s. 444; Mustafa Karazeybek, Özer Küpeli, Yusuf Ilgar, Afyonkarahisar n Tarihi, dari, Fiziki Geliflimi ve Demografik, Kültürel, Mimari Yap s, An larda Afyonkarahisar, (Haz. Muzaffer Uyan), AKÜ yay n, Afyon 2000, s.16; Latif Dafldemir, [Afyonkarahisar da] Yerleflim ve Nüfus, Afyonkarahisar Kütü- ü, I, Afyon 2001, s. 262. 123 Salname-i Hüdavendigar., 1324 senesi, defa 33, s. 606-607. 294 Anadolu nun Kilidi AFYON

Cumhuriyet Döneminde Hastahane ve Mektep Olarak Kullan lan Protestan Kilisesi yaklafl k 400 ö renci okumaktad r. ptidai mekteplerde ne kadar ö renci okumaktad r. Bu husus tespit edilememifltir. Bir k s m ö renciler ise dadi ve di er mekteplerde okumufllard r. 1328-1329/1913-1914 ö retim y l nda Karahisar- Sâhib de alt az nl k iptidai okulu bulunmaktad r. Bunlardan üç tanesi Ermeni, üç tanesi de Rum mektebidir. Bu okullar n n tablo halindeki da l m flöyledir: 124 Gayr- müslim okulunun ad Erkek Ermeni Mektebi K z-erkek Ermeni Mektebi K z-erkek Rum [Ortadoks] Mektebi K z-erkek [Rum] Protestan Mektebi Toplam okul say s Say s 1 adet 2 adet 2 adet 1 adet 6 adet Mekteplerden Rüfltiye derecesinde olan Erkek Ermeni Mektebi, H.1009/M.1600 y - l nda ruhsats z olarak aç lm flt r. 1898-1899 y l nda 180, 1900 ve 1901 y llar nda 182 ö rencisi bulunmaktad r 125.1895 y l nda Recep Efendi muallim olarak çal flm flt r 126. 124 MUN., 1328-1329 Senesine Mahsûs hsaiyat Mecmuas, s. 8. 125 SNMU., 1316, s. 1042-1043; SNMU., 1317, s. 1184-1185; SNMU., 1318, s. 1322-1323; SVH., 1317, s. 335; SVH., 1322, s. 336-337; Di er taraftan SVH., 1318, s. 1332 de okulun aç l fl y l 1019 olarak gösterilmektedir. 126 Gönçer, age, II, s. 82. Rüfltiye derecesindeki di er Ermeni Erkek Rüfltiye Mektebi, H.1300/M.1882 y l nda ruhsats z olarak aç lm flt r. 1898 de 13, 1899 da 130 127, 1900 de 135, 1901 y l nda ise 140 ö rencisi bulunmaktad r 128. Ermeni K z Rüfltiyesi de 1310/1892 y - l nda ruhsats z olarak aç lm flt r. 1898, 1899 ve 1900 y llar nda 63, 1901 y l nda ise 70 ö rencisi bulunmaktad r 129. XX. yüzy l bafllar nda aç lan okullardan birisi, ngiliz Misyoner Jim Mac Newton taraf ndan, 1909 y l nda aç lan iptidai mektebidir 130. 1913-1914 ö retim y l nda Afyonkarahisar da Gayr- Müslim okullar nda 438 Ermeni, 75 Rum, 77 Protestan olmak üzere toplam 590 ö renci e itim görmektedir. Ayr ca dadi de de 4 Ermeni ö renci okumaktad r 131. b. Amerika Mektebi Karahisâr- Sahib de, 1875 y l nda Amerika Mektebi nin aç ld, 1890 y l civar nda kapat ld anlafl lmaktad r 132. 4) E itimin Di er Unsurlar Medrese ve mekteplerin d fl nda cami, tekke, kütüphane, lonca vs. çeflitli kurum ve yerlerde, dolayl olarak dînî ve sosyal e itim verilmekte idi. Ayr ca flehirde mevcut olan Gedik Ahmet Pafla Kütüphanesi, Recep Efendi-zâde Mehmet Efendi Kütüphanesi, Saçakl -zâde Abdullah Efendi kütüphanesi, ayr ca Mevlevîhane kitapl - e itimin birer aya olarak hizmet 127 SVH., 1317, s.335 de 13 ö rencisi oldu u nakledilmektedir. 128 SNMU., 1316, s. 1042-1043; SNMU., 1317, s. 1184-1185; SNMU., 1318, s. 1322-1323; SVH., 1322, s. 336-337. 129 SNMU., 1316, s. 1042-1043; SNMU., 1317, s. 1184-1185; SNMU., 1318, s. 1322-1323; SVH., 1317, s. 335. 130 BA., râde Maarif, nr. 4 (1327.Ca.12); BOA., MRF. NF., nr. 224/1-3 (1327 R.29). 131 ayn yer. 132 BOA., BEO., Vilayetler (Hüdâvendigâr) Giden (2), Defter No:143, belge no: 1. Anadolu nun Kilidi AFYON 295

vermifllerdir. Bu kütüphane ve kitapl klardaki kitaplar Cumhuriyet döneminde, Gedik Ahmet Pafla Kütüphanesi ne devredilmifllerdir. 1926 ya kadar Evkaf idaresinde bulunan kitaplar belirtilen y lda Maarif Vekaleti ne geçmifltir. Günümüzde Kültür ve Turizm Bakanl na ba l bulunmaktad r 133. XX. yüzy l bafllar nda Afyonkarahisar da ç kan bas n, e itim-ö retim hususunda fazla etkili olamam flt r. Buna sebep gazete ve mecmualar n az say da bas lmas, da t m n n yap lamamas, okuyucusunun az olmas gibi sebeplere dayand r labilinir. Ancak Cumhuriyetin ilk y llar nda ç kmakta olan kaz, Haber gazeteleri, Afyonkarahisar da Nur Mecmuas, e itim hususunda kifliler üzerinde faydal olmufllard r. 5) Milli Mücadele Dönemi nde Afyonkarahisar da Okullar n Durumu Millî Mücâdele Dönemi nde, Anadolu nun düflman iflgali s ras nda Afyonkarahisar da da bir tak m s k nt lar yaflanm flt r. fiehir bir müddet ngiliz, talyan, Frans z ve Yunan kuvvetlerinin iflgali alt nda kalm flt r. flgal s ras nda düflman kuvvetleri bir tak m okullar karargah ve hastahane olarak kullanm flt r. Dârü l-muallimîn, dadi sanayi ve sâir iptidai okul binalar önce ngiliz, Frans z ve talyan askeri birliklerince, daha sonra da Yunan askeri birlikleri taraf ndan bir süre iflgal edilmifltir. Pek çok yerleflim yerini, köylerin bir k sm n iflgal s ras nda Yunanl lar özellikle yakm fllard r. Bu arada dolay s yla pek çok okul da yanarak e itim yap lmas engellenmifltir. Baz okullar da Türk ordusu taraf ndan, geçici olarak hastahane olarak kullan lm flt r 134. 133 Bkz. lgar, Afyonkarahisar da E itim Ö retim, s. 233-236. 134 Ahmet Alt ntafl, Millî Mücadele Döneminde Afyon ve Havalisi (1919-1922),.Ü. Sos. Bil. Ens. Türkiye Cumhuriyeti Anabilim Dal, Yay mlanmam fl Yüksek Lisans Tezi, stanbul 1990, s. 103. flgal S ras nda Yanan ttihat ve Terakki F rkas Binas ve Lise Frans zlar, 17 Nisan 1919 tarihinde 200 asker ve subayla, Afyonkarahisar a geldikleri zaman Sanayi Mektebi ni k flla olarak kullanm fllar. Bu iflgal üzerine ö renciler, okulun yak n ndaki Numune Mektebi nde e itim ö retime devam etmifl, okul malzemeleri, makine vs. demirhane k sm na nakil edilmifl, 64 ö rencisi bu flekilde yeniden e itim yapma imkan na kavuflmufltur 135. Afyonkarahisar dadisi ngilizler taraf ndan, Eylül 1335/1919 y l nda bir tak m okullarla birlikte iflgal edilmifl 136, ngiliz iflgalinden kurtuluflu 19 Mart 1920 tarihinde vuku bulmufltur 137. Bu arada okullarda e itim-ö retim yap lamam flt r. Afyonkarahisar n Yunanl lar taraf ndan iflgali üzerine Dârü l-muallimîn mektebi kapanm fl, ö retmenleri aç k olan di er okullarda görevlendirilmifllerdir. Bu hususla ilgili olarak Dârü l-muallimîn Türkçe ö retmeni iken flehrin Yunanl lar taraf ndan iflgal olunmas üzerine 13 Temmuz 337/1921M. tarihinden itibaren görevden men edilmifl, iflgal olunmayan bir yere görevlendirilmesinin yap laca söylenmifltir 138. 135 BOA., DH. UMUM., 1337. N. 8, belge no: 78/39, lef: 1, 5. 136 BOA., DH. KMS, nr. 55-2/45; O uz, Afyon un flgal Günleri, Sebat (Afyon), nr. 1008, (11 Kas m 1960). 137 Zeki Sar han, Kurtulufl Savafl Günlü ü, II, Ankara 1994, s. 438. 138 BOA., fi.d. ML. NF., belge no: 233/47, lef:2. 296 Anadolu nun Kilidi AFYON

Yunanl lar n 28 Mart-7 Nisan 1921/13 Temmuz1921-27 A ustos 1922 tarihleri aras nda Afyonkarahisar iflgaliyle 139 dadi ve yan ndaki küçük bina Yunan askerleri taraf ndan gasp edilmifltir. Okul, iflgal sonuna kadar Yunanl lar taraf ndan hastahane olarak kullan lm flt r 140. Bu arada Karaman Mahallesi ndeki Arap Binbafl n n evi e itim amaçl olarak kullan lm flt r 141. fiehri yaklafl k 14 ay iflgal alt nda tutan Yunanl lar, Afyonkarahisar dan kaçarken hükümet binas dairesini k smen harap etmifl, eflyas n da götürmüfllerdir 142. Resmî evrak n sand klarla demiryolu ile yurt d fl - na kaç r ld anlafl lmaktad r 143. Bu s rada e itimle ilgili pek çok evrak n da kaç r ld - n sanmaktay z. fiehirden kaç fl s ras nda zmir stasyonu binas na bomba at lm fl, oteller, Hamidiye, Mecidiye Mahalleleri bafltan bafla yak lm flt r. Bu esnada Hükümet binas ndan yukar ya do ru dükkanlar n bir ço u 144, ve 139 Harp M nt kalar, fiehir ve Kasabalar n flgal, stirdat ve Bombard man Tarihleri, T.C. Genelkurmay Baflkanl Harp Tarihi Encümeni, nr. 23, Ankara Genel Kurmay Matbaas 1937, s. 76; Adnan fiiflman, Millî Mücadele de Afyon ve Uflak n Kurtuluflu, X. Millî Egemenlik Sempozyumu:Büyük Taarruz ve Sonuçlar, (Afyon 7 May s 1996), TBMM Kültür, Sanat ve Yay n Kurulu Yay n, s. 48-63. 140 1922 y l nda Sultânî ye müdür olarak atanan Ömer Fevzi Atabek hat rat nda okulun iflgaline flöyle de inmektedir: Bugün vazifeye bafllam fl oldum. 2 Kas m 1922 Perflembe: Çinili Lise Binas ile yan ndaki küçük bina Yunanl lar taraf ndan hastahane ittihaz edilmifl, Afyonkarahisar kurtulur kurtulmaz, cihet-i askeriye de hastahane yapm fl... Binan n camlar hiç kalmam fl ve s - ralardan da eser yoktu...( Ömer Faruk Atabek, Ömer Fevzi Atabek in An lar ndan Bir Kesit: Afyonkarahisar n Kurtuluflundan Sonra Afyon Lisesi nin Aç l fl ; Beldemiz(Afyon), nr. 34, s. 14-16; Turan Akkoyun, Ömer Fevzi Atabek ve Afyon Vilayeti Tarihçesi, Afyon 1997, s. XXII). 141 40. Dönem Afyon Lisesi Mezunlar, stanbul ty., s. 12-13. 142 Anadolu da Yunan Zulüm ve Vahfleti, 2. k s m, s. 129. 143 Mustafa O uz hat rat nda...hükümet salonlar nda ve avlusunda pek çok evrak sand klar çak lm fl, istasyona sevkediliyordu. Adeta Hükümet Daireleri boflalt l yordu... diyerek aç kl k getirmektedir. Mustafa O uz, Afyon un flgal Günleri, Sebat(Afyon), nr. 1019, (25 Kas m 1960). 144 kdam Gazetesi den naklen Anadolu da Yunan Zulüm ve Vahfleti, 2. k s m, s. 132-134; Süleyman Gönçer, Kurtuluflumuzun Hikayesi, Taflp nar, nr. 22, 27 A ustos 1934, s. 184. Recep Efendi Medresesi yanarak kül olmufltur 145. Arfliv kay tlar ndan tespit edildi ine göre, Ligen (Üçlerkayas ), Demirli, Sipsin, Gazl göl, E demir, Çalköy, Olucak, Adal, Damlal, Akin, Sand közü, Luttfiye, Göknebi, Afla Sö üt, Deper, K fllac k, Büyük Kalecik, Küçük Kalecik, Çak r, Çavdarl, Do- anlar, Olucak, Sü lün, Dö er, Beyköyü, hsaniye köyleri, Do anlar, K fllac k, Sincanl, Akviran, Dö er, Sar caova, Beyköy, E ret (An tkaya), Kayadibi, S rac k, Küçükhüyük ve Ablak gibi köylerinin yak lmas 146 s ras nda özellikle mektepler de yanm fl olmal d r. Milli Mücadele döneminde bir tak m kifliler taraf ndan medreseler suiistimal edilmifltir. Bununla ilgili olarak bir hat ratta Afyonkarahisar daki dört medresede ö renci kisvesi alt nda asker kaçaklar n n kald nakledilmektedir 147. B) Türkiye Cumhuriyeti Döneminde E itim 1) lk ve Orta Ö retim Osmanl Devleti nde özellikle XIX. yüzy l ile XX. yüzy l bafllar nda, e itim ve ö retimde çok farkl okullar faaliyet göstermeye bafllam flt r. E itimdeki çok bafll l n etkisiyle keflmekeflli in içine düflülmüfltür. Bununla birlikte ülkenin pek çok kesimi, düflman iflgali alt nda kalm flt r. flgaller s - ras nda okullar n birço u yak lm fl, y k lm fl veya baflka amaçlar için kullan lm flt r. Bunun yan s ra, arkas kesilmeyen savafllar neticesinde, e itimli insan say s son derece 145 Atabek, age, s. 203. 146 Afyonkarahisar da görülen Yunan Zulüm ve Vahfleti hakk nda genifl bilgi için bkz. Yusuf lgar, Milli Mücadele Döneminde Afyonkarahisar da Yunan Mezalimi, V. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri (Afyonkarahisar13-14 Nisan 2000), stanbul t.y., s. 376, 395. 147 Akar, Eski Karahisar Sahip ve Cumhuriyet fiehri Afyon, Haber(Afyon), nr. 2729, 28 Ekim 1946. Anadolu nun Kilidi AFYON 297