YAŞLILIKTA İLAÇ KULLANIM İLKELERİ Uzm. Hem. Kader KILIÇ Acıbadem Fulya Hastanesi, Sorumlu Hemşire Hazırlanma Tarihi: 22 Kasım 2014
Yaşlılık da sevgi gibidir saklanamaz Thomas Dekker
Sunu Planı Yaşlı Nüfus ve İlaç kullanımı Yaşlılarda İlaç Kullanımı İle İlgili Sorunlar Yaşlılarda İlaç Kullanımının Temel İlkeleri Yaşlı Bireyde İlaç Kullanım Hatalarını Önlemeye Yönelik Hemşirelik Girişimleri
Yaşlı Nüfus ve İlaç Kullanımı 1927 de 13 648 000 1950 de 20 947 000,65 yaş üzeri 690 662 2000 de 67 804 000, 65 yaş üzeri 3 858 949 2050 de 100 664 000, 65 yaş üzeri????
65 yaş üzerinde nüfusun %90 ında bir %35 inde iki % 23 ünde üç % 15 inde dört ve daha fazla kronik sağlık sorunu olduğu bilinmektedir Kronik hastalıklara bağlı ilaç kullanımı fazladır Dünyada yaşlı insanlar toplumun %10-15 ini oluşturmasına karşın, reçete edilen ilaçların %20-40 ı bu yaş grubuna aittir.
Yaşlılarda İlaç Kullanımı İle İlgili Polifarmasi Sorunlar-1 İlaç metabolizmasındaki yaşa bağlı değişikliklikler Tedavisi gereken tıbbi problemin tedavi edilmemesi Yaşlıya yanlış ilaç verilmesi Verilmesi gereken dozdan düşük dozda ilaç kullanımı örn:1x1000mg yerine 1x500 mg verilmesi Verilmesi gereken dozdan yüksek dozda (toksik doz) ilaç kullanımı Yetersiz ilaç kullanımı
Yaşlılarda İlaç Kullanımı İle İlgili İlaç yan etkisi Sorunlar-2 Endikasyon olmaksızın ilaç kullanımı İlaç-ilaç, ilaç-hastalık, ilaç-gıda, ilaç-bitkisel ilaç etkileşimlerinın olması Hasta uyumunun bozulması Yaşlının yalnız yaşıyor olması Birlikte yaşadığı yakınlarının yeterli özeni göstermemesi
Polifarmasi (Çoklu İlaç Kullanımı) Nedenleri-1 Hastanın farklı doktorlara giderek çok sayıda reçete alması, Reçetelere çok sayıda ilaç yazılması, Doktorların fazla sayıda ilaç yazmaya eğilimli olmaları, Hastaların fazla ilaç beklentileri, Yaşlılarda tanıdan çok semptoma yönelik olarak ilaç kullanılması,
Polifarmasi (Çoklu İlaç Kullanımı) Nedenleri-2 Doktorların eski ilacı kesip yeni ilaca başlama eğilimi, Hastanın veya doktorun tercihi olarak kullanılan ilaçların otomatik olarak tekrar yazılması, Çok sayıda reçetesiz ilaç satılması, Yaşlı hastaların aile bireylerinden veya çevreden ilaç alarak kullanma eğilimi olması
İlaç Metabolizmasındaki Yaşa Bağlı Değişikliklikler-1 Emilim:Yaşla birlikte tükrük salgısında azalma olduğundan tabletlerin ve kapsüllerin eriyebilirliği azalacaktır. Mide boşalma süresi, İnce barsak geçiş süresi, emilim yüzey genişliği emilimi etkileyen diğer faktörlerdir. Dağılım: Yağsız vücut kitlesinde azalma, total vücut suyunda azalma, proteine bağlanmada değişiklik
İlaç Metabolizmasındaki Yaşa Bağlı Değişikliklikler-2 İlaçların pek çoğu proteinlere,özellikle albümine bağlanırlar. Akut ve kronik hastalıklar albümin düzeylerini düşürebilir.bu durumda ilaçların serbest formları plazmada normalde olması gerekenin 2-3 katına çıkabildiği için, yan etki ve toksik etkilerin sık görülmesine yol açarlar. Metabolizma: Karaciğer kitlesinde azalma, karaciğer kan akımın da %12-40 azalma ve sonuç olarak toksik maddelerin uzaklaştırılmasında azalma görülmektedir ve buna bağlı olarak ilaçların metabolizma ve eliminasyonunda yavaşlama, yan etki görülme sıklığında artış olmaktadır.
İlaç Metabolizmasındaki Yaşa Bağlı Değişikliklikler-3 Atılım: Yaşlandıkça böbrek fonksiyonları azalır. Glomerüller sayısı azaldıkça ve daha az fonksiyonel hale geldikçe glomerüler filtrasyon hızı azalır. Azalmış renal fonksiyon bu ilaçların atılımını etkileyebilir.
İlaç Yan Etkisi Yaşlılarda önlenebilir ciddi sağlık sorunları arasında kalp yetmezliği, meme kanseri, hipertansiyon ve zatürreden sonra ilaç yan etkileri yer alıyor. Yaşlılarda ilaçlara bağlı olumsuz etki genç erişkinlerden üç kat daha fazladır. Bu olumsuz etkilerin yarısı önlenebilirdir.
Yaşlılarda En Sık Yan Etki Oluşturan İlaç Grupları Merkezi sinir sistemi depresyonu yapan ilaçlar, Antibiyotikler, Analjezikler, Antikoagülanlar, Antihipertansifler, Bronkodilatörler, Diüretikler ve oral hipoglisemik ajanlardır.
İlaç-ilaç Etkileşimleri İlaç Grubu Etkileşim Yaşanan İlaç Grubu Etkileşim Sonucu Benzodiazepin/Zopidem Digoksin Lİtyum Alprazolam, Lorazepam, Zolpidem Klaritromisin, Eritromisin, Azitromisin Tyazid grubu diüretikler, NSAİ, ADE inhibitörleri Kalça kırığı nedeniyle hastaneye yatış sıklığı artar. Digoksin toksisitesi Klaritromisin ile birlikte 12 kat, Eritromisin ve Azitromisin ile birlikte 4 kat artar Sodyum kabına neden olarak lityum toksisitesini artırır Teofilin Siprofloksazin Teofilin toksisitesine bağlı hastaneye yatışlar 2 kat artar Warfarin Flukonazol, Amoksisilin, Sisprofloksazin, Sefaleksin, NSAİ GİS kanaması riski artar
İlaç-Bitkisel İlaç Etkileşimleri
Hasta Uyumunun Bozulması Uyum, kisinin davranışlarının (diyet, yaşam biçimi veya ilaç kullanımı) tıbbi veya sağlık önerileri ile uyum sağlamasıdır. Uyumsuzluk Nedenleri Hasta-sağlık ekibi ilişkisinin kopuk olması, Karmaşık ilaç alma programı, Yaşlının tedaviye inanmaması nedeniyle bilinçli olarak ilacını kullanmaması.
Uyumun Sağlanmasına Yönelik Uygulamalar Hastanın ilaç kullanma nedenini anlaması sağlanmalı ve kolay uygulanır bir tedavi programı verilmelidir. Bilişsel fonksiyonları bozuk olan kişlerde bir akraba veya bakıcı bilgilendirilmelidir. Kullanmakta olduğu tüm ilaçların kutularını getirmesi istenmelidir. Her kontrolde ilaçların yan etkileri tek tek sorulmalıdır. Tedavinin genel olarak masrafları değerlendirilmelidir. Olabildiğince günde tek doz kullanılan ilaçlar tercih edilmelidir. Hastalara önceden sözlü ve yazılı olarak ilaç dozu, kullanacağı saatler, süresi ve yan etkileri bildirilmelidir.
Yaşlılarda İlaç Kullanımının Temel İlkeleri-1 İlaç tedavisinin gerekli olup olmadığı mutlaka irdelenmelidir, Halen kullanılan ilaç ve sigara-alkol gibi maddeler bilinmelidir, Reçeteye yazılan ilaçların farmakolojik özelliklerinin hekim-hemşire tarafından mutlaka bilinmesi, mümkünse yaşlının ve yakınlarınında yeteri kadar biliyor olması gerekir.
Yaşlılarda İlaç Kullanımının Temel İlkeleri-2 Yaşlılarda tedaviye genel olarak düşük doz ile başlanmalıdır, Her yaşlı hasta için doz veya ilaç kombinasyonları ya da ilacı kesme kriterleri dikkatle belirlenmelidir, Tedavi mümkün olduğunca basitleştirilmelidir, böylece yaşlı hastanın tedaviye uyumu artacaktır,
Yaşlılarda İlaç Kullanımının Temel İlkeleri-3 Tedavi düzenli olarak gözden geçirilmelidir, Hastanın gereksinimi olmayan ilaçlar tedaviden çıkarılmalıdır, Her ilacın yeni sorunlar yaratabileceği akılda tutulmalıdır
Yaşlı Bireyde İlaç Kullanım Hatalarını Önlemeye Yönelik Hemşirelik Girişimleri
Yaşlı Bireyi İyi Tanımak İlaç, diyet ve diğer alışkanlıklar ile bitkisel kökenli preparat ve çay kullanımı hemsire tarafından iyi sorgulanmalıdır. Başka doktorlar tarafından ilaç yazılıp yazılmadığı sorulup araştırılmalıdır. Sedasyon yapan, sakinleştirici özelliği olan ilaçlar kişinin günlük yaşantısındaki faaliyetlerini etkileyebileceği için yaşlı birey dikkatle gözlenmelidir.
Yapılan yanlışlıklar eğitim eve demonstrasyon yoluyla düzeltilmelidir. Gereksiz yere kullanılan ilaçlar tespit edilmelidir. Yan etkilerin erken fark edilmesi için hasta izlenmelidir. Yaşlılara kullandıkları ilaçlar konusunda eğitim everilmeli anlaşılıp anlaşılmadığı kontrol edilmelidir. Her kontrolde ilaçların yan etkileri tek tek sorulmalıdır.
İlaç kullanımı konusunda sekiz dogru alınmalıdır. ilkesi dikkate Yaşlı bireylerin ilacı nasıl kullandıı gözlenmelidir. Çoklu ilaç kullanımının önlenmesi için hemşire farkındalığını arttırmalı ve gelişen durumları rapor etmelidir. Sağlık hizmet sunumuna ilgili geleneksel anlayışa sahipse değiştirilmeli, bilgi, duyarlılık ve motivasyonunu arttırmalıdır.
Yaşlının durumuna göre belirlenen zaman aralıklarında bilgi tazeleme/hatırlatma oturumları yapılmalıdır. İlaç kutuları belirgin olarak etiketlenmeli ve kullanmakta olduğutüm ilaçların kutularını getirmesi istenmelidir. Tedavi düzenli olarak gözden geçirilmeli ve gereksiz ilaçlar tedaviden çıkarılması konusunda hekime danışılmalıdır. Yaşlı ile birlikte ailesine de eğitim verilmelidir. Evde yapılması gereken takipler konusunda yaşlı ve ailesi bilgilendirilmelidir.
Hasta ilaç kullanımında özenli ve dikkatli olmaya yönlendirmelidir. İlaç-ilaç, ilaç-besin veya ilaç-hastalık etkileşimi olup olmadıgı belirlenmeli ve ilacın kullanımı için verilen talimatların dogruluğu irdelenmelidir. Sözel bilgiler büyük puntolarla yazılmış ve okunaklı yazılı materyal ile desteklenmelidir.
Hastaların zorunlu durumlar dışında tek bir hekime ve eczacıya danışmalarını sağlamalıdır. Hastanın tedaviye uyumunu artırmak için kullanım takvimi hazırlanmalıdır. Sigara, alkol ve kafeinin ilaç farmakokinetiini değiştirebileceği unutulmamalıdır.
SONUÇ Günümüzde yaşlıların beklentisi; yaşlının güvenli ve sağlıklı bir ortamda, olanaklar çerçevesinde bağımsız olarak ve en önemlisi de üretken bir biçimde sürdürebilmek üzerinde yoğunlaşmaktadır.
Hemşireler olarak yaşlanan nüfusun gereksinimlerini en iyi karşılamak üzere çalışmalı ve deneyim kazanmaları; yaşlı bireylerin toplum içinde aktif olmalarına ve aktif yaşlanma hakkına sahip olmalarına önemli bir katkı sağlayacaktır.
Yaşlı sağlığı açısından önemli bir sorun olarak karşımıza çıkan ilaç kullanım hatalarına, çoklu ilaç kullanımına, uyum sorununa çözüm üretme noktasında da uzmanlık dallarının sadece kendi bilgi ve deneyimleri de, ayrıca bunların çok yönlü paylaşımı yararlı olacaktır.
Etkili bir eğitimin yanı sıra hataları önlemeye yönelik pratik önlemlerin alınması gerekmektedir.
Yaşlanmak, bir dağa tırmanmaya benzer. Çıktıkça yorgunluğunuz artar, nefesiniz daralır. Ama görüş açınız genişler... İngmar Bergman
TEŞEKKÜR EDERİM
KAYNAKLAR 1. Gökçe-Kutsal Y. Yaşlanan Dünya ve Yaşlanan İnsan. İçinde: Birinci Basamak İçin Temel Geriatri Kitabı, Ankara Tabip Odası, Algı Tanıtım, Birinci Baskı, 2012, s. 07-15. 2. Esengen Ş, Seçkin Ü, Borman P, Bodur H, Gökçe-Kutsal Y, Yüzel M. Huzurevinde yaşayan bir grup yaşlıda fonksiyonel-kognitif değerlendirme ve ilaç kullanımı. Turkish Journal of Geriatrics 2000; 3 (1): 6-10. 3. Işık AT, Doruk H, Mas MR (2004). Yaşlılarda ilaç kullanım ilkeleri, Klinik Gelişim 2004; 17 (2): 25-31. 4. Aksu T, Karadokavan. Yaşlıda ilaç kullanımı ve hemşirelik yönetimi, Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi 2010; 5 (14): 57-71. 5. Aydos TR. Yaşlılık Döneminde Akılcı İlaç Kullanım İlkeleri. İçinde: Birinci Basamak İçin Temel Geriatri Kitabı, Ankara Tabip Odası, Algı Tanıtım, Birinci Baskı, 2012, s. 57-65. 6. Gökçe Kutsal Y. Yaşlılarda çoklu ilaç kullanımı, Turkish Journal of Geriatrics 2006; (Özel Sayı): 37-44.