SÖZCÜKTE ANLAM 1 Gerçek Anlam Yan Anlam Mecaz Anlam Terim Anlam Sözcükler Arasý Anlam Ýliþkileri Anlam Olaylarý Söz Öbeklerinde Anlam
BADEM AÐACI Ýlkbahar gelmiþti. Hava bazen çok güzel oluyordu. Güneþ bütün gücü ile etrafý ýsýtýyor ve aydýnlatýyordu. Ýþte böyle bir günde bahçenin birinde bulunan bir badem aðacý hemen acele edip çiçeklerini açtý. Beyaz gelinliðini giydi. Bahçedeki diðer aðaçlar badem aðacýný hayran hayran seyrettiler. Badem aðacý bundan çok gururlandý. Bir gün aniden bir soðuk çýktý. Badem aðacýnýn çiçekleri soðuktan kavruldu ve döküldü. Aðaç meyve tutmadý. Badem çýrýlçýplak kaldý. Havalar tam ýsýndý. Bahçedeki diðer aðaçlar çiçeklerini açtýlar, gelinliklerini giydiler. Yaz geldi, aðaçlarýn meyveleri olgunlaþtý. Bahçe sahipleri meyveli aðaçlara sýk sýk uðrayýp meyve topluyor, aðaçlarýn altýnda oturuyorlardý. Badem aðacýna kimse uðramýyordu. Badem aðacý da buna çok üzülüyordu. Bahçedeki meyve aðaçlarýnýn biri bir gün badem aðacýna: Gelinliði giymekte acele ettiniz badem kardeþ. Üstelik o zaman çok da gururlandýnýz. Bugün gelinliði giymekte acele etmenizin cezasýný çekiyorsunuz. Þimdi sizin hâlinize bakýp hepimiz çok üzülüyoruz. Bu size bir ders olsun. Bir daha her iþi zamanýnda yapýn. Yaptýðýnýz bir iþten dolayý da bu kadar gurur duymayýn, dedi. Badem aðacý: Özür dilerim kardeþlerim. Hepiniz haklýsýnýz. Hatamý anladým. Bir daha her iþi zamanýnda yapacaðýma söz veriyorum, dedi. Sözcükte Anlam 9
Türkçe Konu Anlatýmlý Soru Bankasý 8. Sýnýf SBS ye Hazýrlýk Parçanýn ana düþüncesini açýklayýnýz. Badem aðacýnýn kendisiyle gururlanmasýnýn nedenini açýklayýnýz. Diðer aðaçlarýn çiçeklerini zamanýnda açmalarýnýn nedenini açýklayýnýz. Badem aðacýnýn çiçekleri soðuktan kavrulduðunda badem aðacý bundan nasýl bir ders çýkarmýþtýr? Bir iþi zamanýnda yapmakla ilgili düþüncelerinizi açýklayýnýz. 10 Sözcükte Anlam
8. Sýnýf SBS ye Hazýrlýk Türkçe Konu Anlatýmlý Soru Bankasý 1 BARIÞA ÖZLEM Nedir bu çabanýz öldürmek için? Ne istiyorsunuz birbirinizden? Suda balýklar tedirgin, Gökte yýldýzlarýn rahatý kaçtý. Bir gün yýkýlacak ihtiyar dünya, Elinizden. Karýncalarý görüyorsunuz, Aðaçlarý, kuþlarý görüyorsunuz. Daðlar söz atmýyor birbirlerine, Bu evrende her þey yerli yerinde. Ama, biz varýz ya, kiþioðlu; Hepsi þikâyetçi bizden. Aþaðýdaki sorularý, okuduðunuz þiire göre yanýtlayýnýz. Þairin þikâyetçi olduðu þey nedir? Açýklayýnýz. Þiirde geçen aþaðýdaki sözcüklerin anlamýný sözlükten bakarak öðreniniz ve birer cümlede kullanýnýz. Çaba:... Tedirgin:... Ýhtiyar:... Kiþioðlu:... Þikâyet:... Þiirin iletmek istediði mesajý düþünerek siz de bir dörtlük yazýnýz. Sözcükte Anlam 11
Türkçe Konu Anlatýmlý Soru Bankasý 8. Sýnýf SBS ye Hazýrlýk SÖZCÜKTE ANLAM Anlam; bir kelimeden, bir sözden, bir davranýþ veya olgudan anlaþýlan þey; bunlarýn hatýrlattýðý düþünce veya nesne diye tanýmlanabilir. Sözcük de tek baþýna bir anlamý olan veya herhangi bir anlamý olmayýp yalnýz cümle kuruluþuna yarayan anlatým aracýdýr. Sözcüklerin bir bölümü tek baþýna belli bir anlam (gerçek anlam) taþýrken, cümlede bunun dýþýnda baþka anlamlar da taþýyabilir. Buna sözcükte çok anlamlýlýk diyeceðiz. Sözcüklerin bir bölümü ise tek baþýna hiçbir anlam taþýmazken cümle içinde (öbür sözcüklerle baðlantýlý olarak) türlü anlamlar kazanýr. Türkçede bir sözcüðün birden çok anlamý olabilir. Sözcüðün sahip olduðu anlamlara farklý adlar verilir. UYARI Türkçede bir sözcüðün birden fazla anlamý olabilir. Bir sözcüðün temel anlamý ve temel anlamýna baðlý olan yan anlamlarý o sözcüðün gerçek anlamlarýdýr. Örnek 1: Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde altý çizili sözcük gerçek anlamýyla kullanýlmýþtýr? A) Bana neden kýrýldýðýný anlayamadým. B) Arkasý saðlam biri olduðundan kendine güveniyor. C) Ondaki parlak zeka herkesi kýskandýrýyor. D) Öfkesi sönünce hepimizden özür diledi. 1. GERÇEK ANLAM (Temel Anlam, Düz Anlam, Konuluþ Anlamý, Sözlük Anlamý): Sözcüðün akla ilk gelen, herkesçe bilinen asýl anlamýna gerçek anlam denir. Sözcüðün ortaya çýkmasýna neden olan, sözlükte ilk sýrada gösterilen ve yeni anlamlar edinmesine kaynaklýk eden anlamýdýr da diyebiliriz. Bir sözcük tek baþýna söylendiðinde ya da yazýldýðýnda her zaman gerçek anlamlýdýr. Örneðin; atmak sözcüðünün gerçek (ilk) anlamý bir nesneyi fýrlatmak týr. Topu bana attý. cümlesinde atmak sözcüðü gerçek anlamýnda kullanýlmýþtýr. sayfa : Kitabýn sayfalarýný çevirdi. göz : Gözüme kum kaçtý. bilmek : Tüm sorularý ben bildim. kesmek : Kaðýdý kesmeye baþladý. perde : Annem yeni perdeler aldý. Her Hakký Saklýdýr Çözüm: Gerçek anlam, sözcük söylendiðinde akla gelen ilk anlamdýr. A seçeneðinde kýrýlmak sözcüðü darýlmak, gücenmek anlamýnda; B seçeneðinde arka sözcüðü güvenilen kiþi, torpil anlamýnda; C seçeneðinde parlak sözcüðü yüksek, geliþmiþ anlamýnda kullanýlmýþtýr. D seçeneðinde öfke sözcüðü, akla gelen ilk anlamýyla kullanýlmýþtýr. Cümlede kýzgýnlýk anlamýndadýr. Örnek 2: Doðru yanýt D seçeneðidir. Yürütmek sözcüðü aþaðýdaki cümlelerin hangisinde gerçek anlamýyla kullanýlmýþtýr? A) Doktor, hastayý yürütmemizi söyledi. B) Uzun zamandýr iþleri iyi yürütüyor. C) Cüzdanýmdan biraz para yürütmüþ. D) Fabrikanýn iþlerini birlikte yürütüyorlar. Çözüm: Yürütmek sözcüðü B seçeneðinde idare etmek, C seçeneðinde izinsiz olarak almak, D seçeneðinde yönetmek anlamýnda kullanýlmýþtýr. A seçeneðinde yürütmek akla gelen ilk anlamýndadýr. Doðru yanýt A seçeneðidir. 12 Sözcükte Anlam
8. Sýnýf SBS ye Hazýrlýk Türkçe Konu Anlatýmlý Soru Bankasý Örnek 3: Solgun düþler sokaðýnda 1 Sönmüþ umutlar gibi 2 3 Ýçimizden çekiliyor yýllar 4 Yukarýdaki dizelerde numaralanmýþ sözcüklerden hangisi gerçek anlamýyla kullanýlmýþtýr? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 Çözüm: 1, 2 ve 4. sözcükler gerçek anlamýnda deðildir. solgun; canlýlýðý olmayan, bitik sönmüþ; tükenmiþ çekiliyor; gidiyor anlamýnda kullanýlmýþtýr. Umut sözcüðü ise akla gelen ilk anlamýndadýr. Örnek 4: Doðru yanýt C seçeneðidir. Her Hakký Saklýdýr Örnek 5: Ayhan Tuba Gökhan Gül Bugünlerde üzerime çok düşüyor. Balık fiyatları iyice düşmüş. Ayağı kayınca gürültüyle düştü. Sana laf düşmez bu konuda. Düþmek sözcüðü, dört arkadaþtan hangisinin cümlesinde gerçek anlamda kullanýlmýþtýr? A) Ayhan B) Tuba C) Gökhan D) Gül Yol sözcüðü aþaðýdaki cümlelerin hangisinde gerçek anlamda kullanýlmýþtýr? A) Bütün yollarý denedim ama soruyu çözemedim. B) Kendimi affettirmenin baþka bir yolu olmalý. C) Yollarýmýz ayrýldý, artýk birlikte çalýþmayacaðýz. D) Köye giden yol dað kekikleriyle kaplýydý. Çözüm: Yol sözcüðü A seçeneðinde yöntem, B seçeneðinde biçim, C seçeneðinde hayat anlamlarýný verecek biçimde kullanýlmýþtýr. D seçeneðinde ise üzerinde gidilen anlamýnda; yani gerçek anlamýndadýr. Doðru yanýt D seçeneðidir. Çözüm: Düþmek sözcüðü Ayhan ýn cümlesinde çok ilgilenmek, Tuba nýn cümlesinde fiyatlarýn inmesi, Gül ün cümlesinde söz söyleyecek durumda olmamak anlamlarýndadýr. Gökhan ýn cümlesinde ise gerçek anlamýndadýr Doðru yanýt C seçeneðidir. Sözcükte Anlam 13
Türkçe Konu Anlatýmlý Soru Bankasý 8. Sýnýf SBS ye Hazýrlýk 2 Aþaðýdaki cümlelerde geçen altý çizili sözcüklerin gerçek anlamlý olup olmadýklarýný belirtin. Kaybolan küpemi arıyorum. Geçmişin güzelliklerini özlüyorum. İzlediğimiz filmi herkes tuttu. Bu şarkılar içimizi karartıyor. Amcası çok zengin bir adamdı. Paramız kısa zamanda tükendi. Akşam birlikte yemek yiyelim. Babam kırık vazoyu görürse yanarız. Yine rüyamda eski evimizi gördüm. Gökyüzünde kara bulutlar toplandı. 14 Sözcükte Anlam
8. Sýnýf SBS ye Hazýrlýk Türkçe Konu Anlatýmlý Soru Bankasý Örnek 6: Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde geçen altý çizili sözcük, diðerlerinden farklý anlamdadýr? A) Elbette bizi eleþtirenler olacaktýr. B) Tabii ki son filminizi zevkle izledim. C) Kuþkusuz, üzerinde çok çalýþýlmýþ bir roman bu. D) Sanýrým ne dediðinizi anlayamadým. Örnek 8: Görünmek sözcüðü aþaðýdaki cümlelerin hangisinde kendini göstermek anlamýnda kullanýlmýþtýr? A) Bugün hava çok güzel görünüyor. B) Þýmardý yine, þu çocuða bir görün. C) Balkondan manzara güzel görünüyor. D) Hafif göründüðüne bakma, çok aðýr. Çözüm: A, B, C seçeneklerinde geçen altý çizili sözcükler cümlelere kesinlik anlamý katmýþtýr. Sanýrým sözcüðü ise bu anlamla çeliþmektedir. Örnek 7: Doðru yanýt D seçeneðidir. Çözüm: Görünmek sözcüðü, Þýmardý yine, þu çocuða bir görün. cümlesinde Çocuða kendini göster. anlamýnda kullanýlmýþtýr. Doðru yanýt B seçeneðidir. Ahmet Yılmaz 1. Oynadıkları oyun beni hiç sarmadı. 2. Yarasını temiz bezle sardık. 3. Askerler bir anda etrafımızı sardı. 4. Paraları kâğıda sarıp bankaya götürdük. Sarmak sözcüðü numaralandýrýlmýþ cümlelerin hangi ikisinde ayný anlamda kullanýlmýþtýr? A) 1 ve 2 B) 2 ve 3 C) 2 ve 4 D) 1 ve 4 Selma Sibel Her Hakký Saklýdýr Örnek 9: Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde altý çizili sözcükler anlamca birbirine en yakýndýr? A) Hiç olmazsa arasaydýn, o da olmadý bari haber yollasaydýn. B) Gönderdiðin mektubun cevabýný yazdým, zarfýn içine fotoðraf da koydum. C) Kazandýðým paralarý, annemle kardeþime harcýyorum. D) Kutudan bir isim çektim ve kendi adýmý da listeye ekledim. Çözüm: Sarmak sözcüðü 2 ve 4. cümlelerde çevresine dolamak anlamýnda kullanýlmýþtýr. 1. cümlede ilgisini çekmemek, 3. cümlede kuþatmak anlamýndadýr. Doðru yanýt C seçeneðidir. Çözüm: A seçeneðinde hiç olmazsa ve bari sözcükleri birbirlerinin yerine kullanýlabildiði için yakýn anlamlýdýr. Doðru yanýt A seçeneðidir. Sözcükte Anlam 15
Türkçe Konu Anlatýmlý Soru Bankasý 8. Sýnýf SBS ye Hazýrlýk Örnek 10: 10.01.2008 Perşembe Sevgili günlük; Bugün annemle göz doktoruna gittik. Bir süredir her şeyi bulanık görüyordum. Doktor amca bol bol havuç yemem gerektiğini söyledi. Çünkü gözlerim bozulmuş. Gözlük takmaya başlayacağım. Aslında bu beklediğim bir şeydi. İyi geceler! Dallara su yürüdü. Sorunun cevabýný sonunda buldum. Arabayý bir türlü yürütemedik. Kitabýn solmuþ yapraklarýna baktým. Davete yakýnlarý da gelmiþti. Kemal in günlüðünün sayfasýnda kutu içine alýnan sözcüklerden hangisi gerçek anlamlýdýr? A) bulanýk B) görüyordum C) bozulmuþ D) beklediðim Çözüm: Kutu içine alýnan sözcüklerden görüyordum gerçek anlamda kullanýlmýþtýr. 2. YAN ANLAM (Yakýþtýrmaca): Doðru yanýt B seçeneðidir. Sözcüðün zaman içinde, temel anlamýyla iliþkili olarak (biçimsel ya da iþlevsel yakýþtýrma yoluyla) kazandýðý yeni anlama yan anlam denir. Kural olarak bir sözcüðün tek gerçek anlamý olmasýna karþýn birden çok yan anlamý olabilir. Örneðin; baþ sözcüðü, Gel de iþin baþýnda dur. cümlesinde yönetimde, idareci anlamýnda, Daðýn baþýnda ne iþimiz var? cümlesinde tepe, uç nokta anlamýnda, Toplantýnýn baþýnda da söylemiþtim. cümlesinde giriþ, açýlýþ anlamýnda kullanýlmýþtýr. Unutmayýn; bir sözcüðün yan anlamý gerçek anlamýyla mutlaka baðlantýlýdýr. Her Hakký Saklýdýr Örnek 11: Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde yan anlamýyla kullanýlmýþ bir sözcük vardýr? A) Ne zamandýr bu kitabý okumak istiyordum. B) Son filmi için uzun süre Büyükada da kalmýþ. C) Ýlkokulu bitirdiðim yýl keman dersleri almaya baþladým. D) Elindeki bardaðý gürültüyle yere düþürdü. Çözüm: C seçeneðinde almak sözcüðü, gerçek anlamýna baðlý olarak yeni bir anlam kazanmýþ ve görmek, öðrenmek anlamýnda kullanýlmýþtýr. Örnek 12: Doðru yanýt C seçeneðidir. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde geçen altý çizili sözcük yan anlamýnda kullanýlmýþtýr? A) Bu tepenin ardýnda çok savaþlar oldu. B) Makinenin kolu elimde kaldý. C) Böylece dostlarýmý tanýmýþ oldum. D) Kapý rüzgârýn etkisiyle kapanýverdi. Çözüm: A, C ve D seçeneklerinde geçen altý çizili sözcükler gerçek anlamlarýyla kullanýlmýþtýr. B seçeneðinde ise kol sözcüðü makinenin uzantýsý olduðundan yan anlamlýdýr. Doðru yanýt B seçeneðidir. 16 Sözcükte Anlam
8. Sýnýf SBS ye Hazýrlýk Türkçe Konu Anlatýmlý Soru Bankasý Örnek 13: Örnek 15: Bilmek sözcüðü aþaðýdaki cümlelerin hangisinde tahmin etmek anlamýnda kullanýlmýþtýr? A) Babamýn ne zaman döneceðini bilmiyorum. B) Sorunun cevabýný doðru bildim. C) Bildin mi beni, hani bahçede oynardýk? D) Sonunda barýþacaðýnýzý biliyordum. İşin böyle sonuçlanacağını görmeliydin. Geldiğini görmedim, çok dalgınım. Çözüm: Bilmek sözcüðü A seçeneðinde gerçek anlamda kullanýlmýþtýr. B seçeneðinde bulmak, C seçeneðinde tanýmak anlamý kazanmýþtýr. D seçeneðinde ise tahmin etmek anlamýndadýr. Doðru yanýt D seçeneðidir. Şu karşıdaki yalıyı görüyor musun? Gördüklerime inanırım. Görmek sözcüðü, yukarýdaki meyvelerin hangisinde düþünmek anlamýnda kullanýlmýþtýr? A) Elma B) Armut C) Çilek D) Muz Her Hakký Saklýdýr Çözüm: Ýþin böyle olacaðýný görmeliydin. cümlesinde düþünmeliydin. anlamý vardýr. Örnek 16: Doðru yanýt A seçeneðidir. Örnek 14: Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde yan anlamda kullanýlmýþ bir sözcük yoktur? Aþaðýdaki panolarýn hangisinde yan anlamlý bir sözcük kullanýlmýþtýr? A) B) A) Doðruyu söylediðin için seni affettim. B) Ana sorunumuz maddi eksiklerdi. C) Geminin burnu bir yalýya çarpmýþ. D) Ayaðý kýrýlan masayý tamire götürdü. Dolaba yeni raflar almayı unutma. C) D) Anahtarımı masanın gözünde bıraktım. Gelirken keskin bir bıçak al. Aradığın kitap Ceren de varmış. Çözüm: B seçeneðinde ana, C seçeneðinde burun, D seçeneðinde ayak sözcükleri yan anlamlý kullanýlmýþtýr. Doðru yanýt A seçeneðidir. Çözüm: B seçeneðinde göz sözcüðü çekmece, bölüm yan anlamýný kazanmýþtýr. Doðru yanýt B seçeneðidir. Sözcükte Anlam 17