T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI FİNANSMAN BİLİM DALI TÜRKİYE DE YENİLENEBİLİR ENERJİ YATIRIMLARININ FİNANSMANI, SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan M. Aykut KELECİOĞLU Tez Danışmanı Prof. Dr. Hasan KAVAL Ankara-2011
ÖNSÖZ Çoğu ülkede halen enerji için ağırlıklı olarak kömür, petrol, doğalgaz kullanılmaktadır. Fosil yakıtlar denilen bu kaynakların sınırlı olması, yenilenebilme özelliklerinin bulunmaması gelecekte enerji arzının yaratılmasında ciddi sıkıntılara sebebiyet verecektir. Bunun aksine yenilenebilir enerji kaynakları, sınırsız bir niteliğe sahiptir. Yenilenebilir enerji; doğada çok farklı şekillerde bulunabilen, güneş rüzgar, su, jeotermal gibi kaynaklardan elde edilen, sınırsız ve niteliği gereği sürekli olarak kendini yenileyen bir enerji kaynağıdır. Çalışmamızın amacı; ülke ekonomisine katkısı azımsanamayacak olan ve yatırımcılar açısından yüksek getiri beklentisi olan yenilenebilir enerji yatırımlarının finansman sürecini aktarmak ve bu süreçte yaşanan sorunlara vurgu yapılarak yatırımcılara kaynak oluşturmaktır. Bu çalışma ile ortaya konulan çözüm önerileri ile yatırımcıların yenilebilir enerji yatırımlarına hız vermelerinin sağlanması ve dolayısıyla enerjide dışa bağımlılıktan kurtulmanın yanı sıra ekonomik kalkınma sürecine katkı yaratmak da hedeflenmektedir. Bu çalışmanın her aşamasında bana yol gösteren ve yönlendiren, tez danışmanım Prof.Dr. Hasan KAVAL a sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
ii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ i İÇİNDEKİLER ii KISALTMALAR.viii TABLOLAR ix ŞEKİLLER...x GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM YENİLENEBİLİR ENERJİ VE EKONOMİDEKİ YERİ 1.1. YENİLENEBİLİR ENERJİ KAVRAMI 3 1.1.1.Genel Olarak Yenilenebilir Enerji...3 1.1.1.1. Hidro Elektrik Enerji..5 1.1.1.2.Rüzgar Enerjisi 5 1.1.1.3. Güneş Enerjisi 6 1.1.1.4. Jeotermal Enerji.6 1.1.1.5. Biyokütle Enerjisi 6 1.1.2. Yenilenebilir Enerji İle İlgili Temel Teknik Kavramlar.....7 1.2. DÜNYA DA VE TÜRKİYE DE YENİLENEBİLİR ENERJİ...8 1.2.1. Dünya da Yenilenebilir Enerji..8 1.2.2. Türkiye de Yenilenebilir Enerji..13 1.2.2.1. Türkiye de Yenilebilir Enerjinin Payı.13 1.2.2.2.Türkiye de Yenilenebilir Enerji Potansiyeli 16 1.2.2.3.Türkiye nin Enerjide Dışa Bağımlılığının Azaltılmasında Yenilenebilir Enerji.17 1.2.2.4. Türkiye de Elektrik Enerjisi Piyasası.21 1.3. ENERJİ YATIRIMLARI VE BU YATIRIMLARIN ÜLKE EKONOMİSİ İÇİNDEKİ YERİ. 28 1.3.1.Gayri Safi Yurtiçi Hasıla İle Enerji Arasındaki İlişki..28 1.3.2.Enerji İle İşsizlik Arasındaki İlişki...31
iii 1.3.3.Cari Açık İle Enerji Arasındaki İlişki.33 1.4. YENİLENEBİLİR ENERJİ YATIRIMLARININ DİĞER YATIRIMLARDAN FARKLILIKLARI 34 İKİNCİ BÖLÜM YENİLEBİLİR ENERJİ YATIRIMLARINA İLİŞKİN TEMEL MEVZUAT HÜKÜMLERİ 2.1. ENERJİ MEVZUATI 36 2.1.1. Elektrik Piyasası Kanunu...36 2.1.2. Elektrik Piyasası Lisans Yönetmeliği....40 2.1.3. Yenilenebilir Enerji Kanunu....44 2.1.4.Su Kullanım Hakkı Anlaşmasına İlişkin Yönetmelik...48 2.1.5 Dengeleme Ve Uzlaştırma Yönetmeliği (DUY)...51 2.1.6. Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği 51 2.1.7. Bağımsız Denetim Yönetmeliği...56 2.2. TEŞVİK MEVZUATI...59 2.2.1. Genel Olarak Teşvik Unsurları...59 2.2.2. Gümrük Vergisi Muafiyeti...61 2.2.3. Katma Değer Vergisi Teşviki. 62 2.2.4 Faiz Desteği..62 2.3. VERGİ MEVZUATI.69 2.3.1. Kurumlar Vergisi...69 2.3.1.1 İndirimli Kurumlar Vergisi Uygulaması...69 2.3.1.2. Karbon Ticaretinin Vergilendirilmesi.71 2.3.2. Katma Değer Vergisi İstisnası...71 2.3.2.1. Teşvik Belgesine Bağlı İstisna..71 2.3.2.2. Karbon Kredisinin Durumu 74 2.3.3. Damga Vergisi İstisnası 74 2.4. KARBON MEVZUATI...75 2.5. KAYNAK KULLANIMINI DESTEKLEME FONU MEVZUATI.79 2.6. ASGARİ İŞÇİLİK MEVZUATI.82 2.7. KAMULAŞTIRMA MEVZUATI.84
iv ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YENİLEBİLİR ENERJİ YATIRIMLARININ FİNANSMAN SÜRECİ 3.1. PROJE FİKRİNİN DOĞUŞU VE ÖN FİZİBİLİTE..89 3.2. FİZİBİLİTE ETÜDÜ (YAPILABİLİRLİK ÇALIŞMASI)...92 3.2.1.Pazar Analizi.94 3.2.2.Teknik Yapılabilirlik Analizi.96 3.2.3. Finansal Analiz 97 3.2.3.1.Projenin Toplam Maliyetinin Hesaplanması.99 3.2.3.2.Projenin Toplam Gelirinin Hesaplanması...106 3.2.3.3. Proforma Gelir Ve Nakit Akım Tablolarının Belirlenmesi Ve Düzenlenmesi. 109 3.2.4. Projenin Değerlendirilmesi..111 3.2.4.1. Geri Ödeme Süresi Yöntemi....111 3.2.4.2. Net Bugünkü Değer Ve İndirgenmiş Nakit Akımları Yöntemi..113 3.2.4.3. İç Karlılık Oranı Yöntemi...118 3.2.4.4. Karlılık Oranları Yöntemi....120 3.2.4.5. Karlılık Endeksi Yöntemi....121 3.2.4.6.Proje Değerlendirmesinde Sorunlu Alanlar.. 123 3.2.4.6.1. Belirlilik Şartları Altında...123 3.2.4.6.2. Belirsizlik Şartları Altında....124 3.3. KAYNAK İHTİYACININ BELİRLENMESİ...129 3.3.1. Özkaynaklarla Finansman...129 3.3.2. Yabancı Kaynaklarla Finansman....130 3.3.3. Özkaynak Ve Yabancı Kaynakla Finansman...131 3.3.3.1. Proje Kredisi....132 3.3.3.2. Sendikasyon Kredisi....134 3.4.FİNANS KURULUŞLARINDAN KREDİ TEMİNİ...136 3.4.1.Genel Olarak 136 3.4.2.Kredi Temininin Sağlanmasına Yönelik İşlemler 138 3.4.2.1. Kredi Kuruluşuna Kredi Başvurusu.138
v 3.4.2.2. Kredi Koşullarının Teklifi...140 3.4.2.3. Kredi Sözleşmeleri 146 3.4.2.3.1. Özel Kredi Sözleşmeleri 146 3.4.2.3.2. Genel Kredi Sözleşmeleri 148 3.4.2.4.Proje Kredisi Bağlamında İmzalanan Diğer Sözleşmeler..148 3.4.2.4.1. Hisse Rehin Sözleşmesi...149 3.4.2.4.2. İşletme Rehin Sözleşmesi....150 3.4.2.4.3. Alacak Temlik Sözleşmesi....151 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM YENİLENEBİLİR ENERJİ YATIRIMLARININ FİNANSMANINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR 4.1.MEVZUAT SORUNLARI.154 4.1.1. Elektrik Satış Fiyatının Belirlenmesi Sorunu...154 4.1.2. Yatırım İndirimi Sorunu...156 4.1.3. Faiz Desteği Sorunu...158 4.1.4. Yurtdışından Kullanılan Yatırım Kredilerinde Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu Sorunu..160 4.1.5. Asgari İşçilik Sorunu 161 4.1.6. Vergisel Sorunlar.162 4.1.6.1. Yatırımların Finansmanında Kullanılan Kredilere İlişkin Faizlerin Giderleştirileceği Dönem Sorunu.162 4.1.6.2. Yüklenilen Katma Değer Vergisi....164 4.1.6.3.Bölünme Ve Devir İşlemlerinde Karşılaşılan Sorunlar....166 4.2. KAMULAŞTIRMA SORUNLARI...170 4.3. YENİLENEBİLİR ENERJİ YATIRIMLARINDA YABANCI KAYNAK SORUNU..175 4.3.1 Genel Olarak..175 4.3.2. Özkaynak Sorunu.178 4.3.3. Teminat Sorunu 179
vi 4.4. YENİLENEBİLİR ENERJİ YATIRIMLARI İLE İŞTİGAL EDEN FİRMALARIN DEVRALMA VE BİRLEŞME İLE İLGİLİ YAŞADIĞI SORUNLAR 180 4.4.1. Firma Değerinin Tespiti Sorunu...182 4.4.1.1. İndirgenmiş Nakit Akımları Yöntemi İle Firma Değerinin Tespiti Sorunu.182 4.4.1.2. Göreceli Değerleme Yöntemi İle Firma Değerinin Tespiti Sorunu.184 4.5. YENİLENEBİLİR ENERJİ YATIRIMLARINDA FAİZ VE KUR DEĞİŞİMİ SORUNU..186 4.6. FİNANS KURULUŞLARI İLE YATIRIM FİNANSMANININ SAĞLANMASI DURUMUNDA SÖZLEŞME BAĞLAMINDA YAŞANAN SORUNLAR 187 BEŞİNCİ BÖLÜM YENİLENEBİLİR ENERJİ YATIRIMLARININ FİNANSMANINDA KARŞILAŞILAN SORUNLARA KARŞI ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 5.1. MEVZUAT SORUNLARINA KARŞI ÇÖZÜM ÖNERİLERİ..191 5.1.1. Elektrik Satış Fiyatının Belirlenmesine İlişkin Yapılabilecekler...191 5.1.2. Yenilenebilir Enerji Yatırımlarında Yatırım İndirimi Ve İndirimli Kurumlar Vergisi Uygulaması Sorununa Çözümü Önerisi...194 5.1.3. Faiz Desteğine İlişkin Öneriler...194 5.1.4. Yurtdışından Kullanılan Yatırım Kredilerinde Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu İle İlgili Doğan Soruna Karşın Çözüm Önerileri 196 5.1.5. Asgari İşçilik Sorununa Çözüm Önerileri.197 5.1.6. Vergisel Sorunlara Karşı Çözüm Önerileri...197 5.2. KAMULAŞTIRMA SORUNLARINA KARŞI ÇÖZÜM ÖNERİLERİ..198 5.3. YABANCI KAYNAK İLE İLGİLİ SORUNLARA ÇÖZÜM ÖNERİLERİ.200
vii 5.4. BİRLEŞME VE DEVİR ALMADA YAŞANAN SORUNLARA ÇÖZÜM ÖNERİLERİ..201 5.5. FAİZ VE KUR DEĞİŞİMİNE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ...202 5.6. SÖZLEŞME BAĞLAMINDA YAŞANAN SORUNLARA ÇÖZÜM ÖNERİLERİ..207 SONUÇ. 210 KAYNAKÇA. 215 ÖZET. 222 ABSTRACT.. 223
viii KISALTMALAR a.g.e.: adı geçen eser a.g.m.: adı geçen makale BKO: Basit Karlılık Oranı BDDK: Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu DVK: Damga Vergisi Kanunu DSİ: Devlet Su İşleri DUY: Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği EİE: Elektrik İşleri Etüt İdaresi EPDK: Enerji Piyasası Düzenleme ve Denetleme Kurumu GVK :Gelir Vergisi Kanunu GÖS: Geri Ödeme Süresi GSYİH: Gayri Safi Yurt İçi Hasıla HES: Hidro Elektrik Santrali IEA: Uluslar Arası Enerji Ajansı İKO: İç Karlılık Oranı KE:Karlılık Endeksi KDV: Katma Değer Vergisi KDVK:Katma Değer Vergisi Kanunu KVK: Kurumlar Vergisi Kanunu m.: Madde MYTM :Milli Yük Tevzi Merkezi NBD: Net Bugünkü Değer PMUM: Piyasa Mali Uzlaştırma Merkezi RES: Rüzgar Enerjisi Santrali TEİAŞ: Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi TTK: Türk Ticaret Kanunu OECD : Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü OPEC: Petrol İhraç Eden Ülkeler Organizasyonu OKO: Ortalama Karlılık Oranı VUK:Vergi Usul Kanunu YEK: Yenilenebilir Enerji Kaynakları
ix TABLOLAR Tablo-1:Üretim Faktörlerinin GSYİH büyümesine katkısı Tablo-2: 2008 Yılı Dünya Elektrik Üretiminin Kaynaklara Göre Dağılımı Tablo-3: 2008 Yılı Türkiye Elektrik Üretiminin Kaynaklara Dağılımı Tablo-4: Türkiye Birincil Enerji Kaynakları Arzının Kaynaklara Göre Dağılımı (2008) Tablo-5: Birincil Enerji Üretim ve Talebi (1000 tep) Tablo-6: YEK Destekleme Mekanizması Tablo-7: YEK Kapsamında Yerli Ürün Kullanımının Teşvik Edilmesi Tablo-8: Projenin Yatırım Tutarı ve Sermaye Yapısı Tablo-9: Proje Borç Anapara ve Faiz Ödeme Planı Tablo-10:HES Yatırımlarında Örnek Amortisman Tablosu Tablo-11: Proje Toplam Giderlerinin Yıllara Göre Dağılımı Tablo-12: Projenin Toplam Gelirlerinin Yıllara Göre Dağılımı Tablo-13: Proforma Gelir ve Nakit Akım Tablosu Biçimi Tablo-14: Geri Ödeme Süresi Yöntemine İlişkin Örnek Tablo-15: Net Bugünkü Değere İlişkin Örnek Tablo-16: HES Tesisleri İle İlgili Asgari İşçilik Oranları
x ŞEKİLLER Şekil-1: Proje Kredisi İşleyiş Mekanizması Şekil-2: YEK için Muhtemel Sendikasyon Yapısı
GİRİŞ Ekonomik gelişmişliğin önemli göstergelerinden biri enerjinin tüketim ve üretim miktarlarındaki artıştır. Bugün yaşamın her alanında kullandığımız enerji ve bu enerjiyi yaratabilmek için kullandığımız kaynakların büyüklüğü ve sınırı, gelecek için hemen herkesin endişe duyduğu konuların başında gelmektedir. Petrol, kömür ve doğalgaz gibi fosil yakıt olarak nitelendirilen kaynakların her geçen gün azalması, enerji üreticilerini, yatırımcıları, devletleri alternatif enerji kaynaklarına yönlendirmiştir. Doğal olarak bulunan bu kaynakların bir sınırı vardır ve her geçen gün bu kaynakların miktarı azalmaktadır. Oysa sudan, rüzgardan, güneşten, biokütleden, jeotermalden elde edilen enerji kaynaklarında miktar sorunu yoktur. Sınırsız, kendisini sürekli yenileyen bu kaynaklardan elde edilecek enerji, dünya nüfusunun hızla arttığı, artışla beraber enerji tüketiminin de yükseldiği dünyamızda, enerji arz sorununa çözüm bulabilecek niteliktedir. Her geçen gün çevre bilincinin arttığı dünyamızda, çevresel etkilerinin diğer enerji kaynaklarına nazaran çok daha az olduğu yenilenebilir enerji yatırımları, bu nedenle de yatırımcıların ilgisini çekmekte ve/veya artan çevresel baskılar yatırımları bu alanlara kanalize etmeye zorlamaktadır. Yenilenebilir enerji kaynaklarından enerji üretebilmek için, büyük tutarlı yatırımlara ihtiyaç vardır. Ekonomik kalkınma süreci ile beraber, ülkemizde bu yatırımların büyük çoğunluğu özel sektör tarafından yapılmakta, devlet tarafından bu yatırımlar kısmen de olsa teşvik edilmektedir. Yenilenebilir enerji yatırımlarına artan ilgi, bu alanda ülkemizde geniş bir kaynak potansiyeli bulunmasından ve proje maliyeti yüksek olmasına rağmen karlılıklarının da yüksek olmasından kaynaklanmaktadır. Bu bağlamda yenilenebilir enerji yatırımlarının tüm süreçlerini ele alan ve yatırımcılar için temel bir başvuru kaynağı olmasını amaçladığımız
2 çalışmamızda, kanımızca finansman sürecinde karşılaşılan sorunlara ve bu sorunları aşabilmek için ortaya koyduğumuz çözüm önerilerine de yer vermek söz konusu amacı tamamlamak için bir gerekliliktir. Çalışmamızın birinci bölümünde, genel olarak yenilebilir enerji kavramına ve çalışmamızda geçen bazı teknik kavramlara yer verilmiştir.bu bölümde yenilenebilir enerji yatırımlarının hem Dünya da hem de Türkiye deki yeri ve önemi açıklandıktan sonra, gayrisafi yurtiçi hasıla, işsizlik ve cari açık bağlamında enerji yatırımları ile bu yatırımların ülke ekonomisi içindeki yeri vurgulanmaya çalışılmıştır. Bölümde ayrıca, yenilenebilir enerji yatırımlarının diğer yatırımlardan farklılıkları aktarılmıştır. Çalışmamızın ikinci bölümünde yenilenebilir enerji yatırımlarına ilişkin temel mevzuat hükümlerine yer verilmiştir. Bu bölümde, enerji mevzuatı, teşvik mevzuatı, vergi mevzuatı, karbon mevzuatı, kaynak kullanımını destekleme fonu mevzuatı, asgari işçilik mevzuatı ve kamulaştırma mevzuatının yenilenebilir enerji yatırımlarını ilgilendiren özellikli hükümlerine yer verilmiştir. Üçüncü bölüm, yenilenebilir enerji yatırımlarının proje fikrinin doğuşundan, proje ile ilgili olarak yabancı kaynak kullanımı olması durumunda imzalanacak sözleşme hükümlerine kadar tüm finansman sürecinin aktarıldığı bölümdür. Mevzuat sorunları, kamulaştırma sorunları, kaynak sorunları, devralma ve birleşmede yaşanan sorunlar, faiz ve kur değişimi sorunu ve sözleşme bağlamında yaşanan sorunlara çalışmamızın dördüncü bölümünde, bu sorunlara çözüm önerilerimiz ise çalışmamızın beşinci ve son bölümünde yer almaktadır.
BİRİNCİ BÖLÜM YENİLENEBİLİR ENERJİ VE EKONOMİDEKİ YERİ 1.1. YENİLENEBİLİR ENERJİ KAVRAMI 1.1.1. Genel Olarak Yenilenebilir Enerji İnsanların kendi kas gücü ve hayvanların gücünden istifa edilmesine dayanan enerjiler dışında insanların kullandığı ilk enerji kaynağı odun ve suydu. Uzun zaman boyunca mekanik enerji üretimi bakımından kullanılan ana iki kaynak su ve rüzgar oldu. Ortaçağa dek suyun bir enerji kaynağı olarak endüstriyel kullanımı söz konusu değildi. Kömürün yaygın kullanımına dek temel enerji kaynağı su ve rüzgar olmaya devam etti. Petrol ise daha geç bir tarihte 19. yüzyılda devreye girdi. O gün bugündür de enerjide en yaygın temel girdi olmaya devam etmektedir. Ancak petrolün 50-60 yıl içinde tükenecek olması insanlığı yeni enerji kaynakları aramaya sevk etmiştir 1. 1973 yılında yaşanan petrol krizi ilk kez enerji kaynakları konusunda bir güvensizlik ortamı yaratmıştır. Bu güvensizlik ortamı bütün dünyada yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarına karşı yoğun bir ilgiye neden olmuştur. 1990'lı yıllarda gündeme gelen çevre bilinci ile de; atmosfere kirlilik yaratıcı emisyon vermeyen yenilenebilir enerji kaynaklarının teknolojilerinin geliştirilmesi, yaygın olarak kullanımı için farklı destekleme politikaları uygulanmaya başlanmıştır. Günümüzde dünyanın birçok ülkesinde "enerji temin güvenliği", "enerjinin çeşitlendirilmesi", enerjide ithalat bağımlılığının azaltılması, iklim değişikliği ile mücadele, istihdam yaratma gibi yararları ile gittikçe daha fazla kullanılmaktadır. 2 1970 lerde yaşanan enerji krizi, özellikle enerji açısından dışarıya bağımlı olan Avrupa ülkeleri, ABD, ve Japonya gibi ülkelerde enerji 1 Enerji Sektörü Yeniden Dizayn Ediliyor; Yeniden Yenilenebilir Enerji Kaynakları, Mimar ve Mühendis Dergisi, Mayıs-Haziran 2010,s.30. 2 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Türkiye Enerji Raporu 2009, Ankara,2009,s. 27-28.
4 korunumu, tasarrufu ve yeni kaynak arayışlarını gündeme getirmiştir. Ayrıca endüstri devrimiyle başlayan ağır fosil yakıt bağımlılığı nedeniyle ortaya çıkan sera etkisi dünyanın ortalama sıcaklığını tehlikeli bir biçimde artırmaya başlamıştır. Petrol, kömür ve doğalgaz gibi fosil yakıtların kullanımı sonucu atmosferde başta karbondioksit olmak üzere, sera etkisi yapan gazların miktarı hızla artmıştır. Doğal iklim değişikliklerinden farklı olarak, insan etkinlikleriyle tetiklenen iklim değişiklikleri sonucu 1990 lar dünyada yaşanan en sıcak on yıl olmuş ve son 500 yılın en sıcak yazının yaşandığı 2003 yılında Avrupa da 20.000 den fazla insan sıcak dalgası nedeniyle ölmüştür. Sonsuz bir kaynak olarak algılanan doğal zenginliklerin hiç bitmeyecek gibi tüketilmesi sonucu meydana gelen bu olumsuz gelişmeler insanlığı ve bütün canlı varlıkları tehdit eder duruma gelmiştir. Ülke sınırlarını tanımayan bu küresel tehditlere karşı ise 1987 yılında Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Dünya Komisyonu tarafından, gelecek nesillerin gereksinimlerini karşılayabilme olanaklarını tehlikeye atmaksızın, bugünkü nesillerin gereksinimlerini karşılamak biçiminde tanımlanan sürdürülebilir kalkınma kavramı geliştirilmiştir. Sürdürülebilirliğin sağlanması enerji sektörünün de bir önceliği olmuş ve yenilenebilir enerji kaynaklarına (YEK) hızlı bir yönelim başlamıştır. YEK, sürekli olarak yenilenen enerji kaynaklarıdır. Doğada çok farklı şekillerde bulunabilir. Doğrudan veya dolaylı bir şekilde güneşten veya yer kabuğunun derinliklerinden çıkarılan ısıdan elde edilir. Güneş, rüzgar, biyokütle, bio yakıtlar, jeotermal, hidrolik güç, okyanus kaynakları (dalga ve med-cezir) ve yenilenebilir kaynaklardan elde edilen hidrojen enerjisi bu tanım içerisinde yer alır 3. Bu tanımlamanın dışında Türk Enerji Hukukunda yerini bulan 5346 Sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretim Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanunda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun, kısaca Yenilenebilir Enerji Kanunu, da YEK in tanımı yapılmıştır. Söz konusu 3 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, a.g.e., s.27.
5 kanunun 1. Maddesine göre YEK; Hidrolik, rüzgâr, güneş, jeotermal, biyokütle, biyogaz, dalga, akıntı enerjisi ve gel-git gibi fosil olmayan enerji kaynaklarını ifade etmektedir. 6094 Sayılı Kanun ile 29.12.2010 tarihinde söz konusu maddede değişiklik yapılarak biyogaz ibaresinin yerine biyokütleden elde edilen gaz (çöp gazı dâhil) ibaresi eklenmiş bu kaynak da YEK kapsamına alınmıştır. Kanun kapsamındaki YEK, aynı maddeye göre rüzgâr, güneş, jeotermal, biyokütle, biyokütleden elde edilen gaz (çöp gazı dâhil), dalga, akıntı enerjisi ve gel-git ile kanal veya nehir tipi veya rezervuar alanı onbeş kilometrekarenin altında olan hidroelektrik üretim tesisi kurulmasına uygun elektrik enerjisi üretim kaynaklarını ifade etmektedir. 1.1.1.1. Hidro Elektrik Enerji Hidroelektrik enerjisi, suyun potansiyel enerjisinin kinetik enerjiye dönüştürülmesi ile sağlanan enerjidir 4. Dünya üzerinde en çok kullanılan yenilebilir enerji türüdür. Temel olarak akarsuların barajlar yardımıyla kontrol altına alınması, sonra bu kontrol altına alınan suyun türbinden geçirilerek elektrik enerjisi elde edilmesidir. 5 1.1.1.2. Rüzgar Enerjisi Atmosferde sıcaklık ve basınç farklılıklarından dolayı hava kitlelerinin yer değiştirmesi, rüzgar olarak tanımlanmaktadır. Dönüşüme uğramış güneş enerjisi olan rüzgar enerjisi, hava kitlesinin sahip olduğu kinetik enerjinin mekanik enerjiye dönüştürülmesidir. Çoğu enerji santrallerinin bulundurmak zorunda olduğu soğutma suyuna ihtiyaç olmaması, rüzgar enerjisini en zararsız enerji kaynağı olarak göstermekte ve rüzgar enerjisinin rüzgar türbinleri, rüzgar çiftlikleri ve rüzgar makineleri ile kullanımı hızla artmaktadır 6. 4 Mehmet İşçi, Mimari Tasarım, Ekoloji, Ekolojik Enerji, Mimar ve Mühendis Dergisi, Mayıs- Haziran 2010,s.20. 5 Enerji Sektörü Yeniden Dizayn Ediliyor; Yeniden Yenilenebilir Enerji Kaynakları,,s.31. 6 İşçi, a.g. m, s.23.
6 1.1.1.3 Güneş Enerjisi Güneş enerjisi, güneşin çekirdeğinde yer alan füzyon süreci ile açığa çıkan ışıma enerjisidir. Güneşteki hidrojen gazının helyuma dönüşmesi şeklindeki füzyon sürecinden kaynaklanmaktadır. Bu enerjinin dünyaya gelen küçük bir bölümü dahi, insanlığın mevcut enerji tüketiminden kat ve kat fazladır. Güneş enerjisinden yararlanma konusundaki çalışmalar özellikle 1970 lerden sonra hız kazanmış, güneş enerjisi sistemleri teknolojik olarak ilerleme ve maliyet bakımından düşme göstermiştir, güneş enerjisi çevresel temiz bir enerji kaynağı olarak kendini kabul ettirmiştir 7. 1.1.1.4. Jeotermal Enerji Yenilenebilir Enerji Kanunu na göre jeotermal kaynak; yer kabuğundaki doğal ısı nedeniyle sıcaklığı sürekli olarak bölgesel atmosferik ortalama sıcaklığın üzerinde olan, erimiş madde ve gaz içerebilen doğal su, buhar ve gazlar ile kızgın kuru kayalardan elde edilen su, buhar ve gazlarını ifade etmektedir. Jeotermal enerji, yer kabuğunun derinliklerinde olağan dışı birikmiş ısının oluşturduğu bir enerji türüdür. Bu ısı yeryüzüne bazen doğal olarak, bazen de sondajlarla sıcak su, sıcak su buharı veya buhar şeklinde çıkmaktadır 8. 1.1.1.5. Biyokütle Enerjisi Yenilenebilir Enerji Kanunu na göre; biyokütle, organik atıkların yanı sıra bitkisel yağ atıkları, tarımsal hasat artıkları dâhil olmak üzere, tarım ve orman ürünlerinden ve bu ürünlerin işlenmesi sonucu ortaya çıkan yan ürünlerden elde edilen kaynakları ifade etmektedir. Yine aynı kanuna göre biyokütleden elde edilen gaz sınıfına dahil edilen çöp gazı;çöp dâhil diğer atıklardan enerji elde edilmesi amacıyla üretilen gazı ifade etmektedir. 7 İşçi, a.g.m.,s.23. 8 İşçi, a.g.m.,s.23.
7 Biyokütle enerjisi, uygun bitkilerin yetiştiriciliğine bağlı olduğundan dolayı yenilenebilir, çevre dostu ve yerli kaynak olarak değer kazanan önemli bir enerji kaynağıdır. Biyokütle; fosil olmayan, karbonun enerji içeren formları şeklinde tanımlanabilir. Odun (enerji ormanları, çeşitli ağaçlar), yağlı tohum bitkileri (kolza,ayçiçeği, soya v.b.), karbonhidrat bitkileri (patates, buğday,mısır,pancar v.b) elyaf bitkileri (keten,kenaf v.b), bitkisel artıklar (dal,sap,saman,kök), protein bitkileri (bezelye,fasulye, buğday v.b), hayvansal atıklar ve kentsel ve endüstriyel atıklar biyokütle enerjisi teknolojisi kapsamında değerlendirilmekte ve mevcut yakıtlara alternatif, çok sayıda katı,sıvı ve gaz yakıtlarına ulaşılmaktadır 9. 1.1.2. Yenilenebilir Enerji İle İlgili Temel Teknik Kavramlar Çalışmamızın bundan sonraki bölümlerinde geçecek olan bazı teknik kavramlara kısaca değinmek istiyoruz 10. Watt, Uluslar arası Birimler Sisteminde, uluslararası standart güç birimidir. Buhar makinesi mucidi James Watt a (1736-1819) izafeten Uluslar arası Birimler Sisteminde güç birimi olarak kabul edilmiştir. Enerji dönüşümü oranını ölçen birimdir. Joule bölü saniye olarak tanımlanır. Kısaca W harfiyle gösterilir. Kilowatt: Kısaca KW olarak belirtilir. 1KW= 10^3 Watt tır. Megawatt: Kısaca MW olarak belirtilir. 1 MW=10^3 KW dir. Gigawatt: Kısaca GW olarak belirtilir. 1GW= 10^3 MW dır Terawatt: Kısaca TW olarak belitilir. 1 TW= 10^3 GW dır. Megawatt Elektrik Elektrik güç endüstrisinde elektrik gücünü gösterir.kısaltması MWe dir. 9 Enerji Sektörü Yeniden Dizayn Ediliyor; Yeniden Yenilenebilir Enerji Kaynakları,,s.32. 10 http://tr.wikipedia.org ve http://www.mmo.org.tr sitelerinden derlenmiştir.
8 Watt Saat: 1 saatte üretilen elektrik gücünü gösterir.kısaca W ile sembolize edilir. Kilowatt Saat: 1000 watt saat veya 3.6 megajoule'e eşdeğer bir enerji birimidir. Kısaltması KWh dır. Megawat saat: Kısaltması MWh dir 1 MWh=10^3 KWh dır. Gigawatt saat: Kısaltması GWh dir. 1 GWh=10^3 MWh dir. Terawatt saat: Kısaltması TWh dir. 1 TWH= 10^3 GWh dir. Euro cent/kwh: 1 Kilowatt saate karşılık gelen euro cent Dolar cent/kwh: 1 kilowatt saate karşılık gelen dolar sent Debi: Bir akışkanın aktığı izleğin herhangi bir kesitinden birim zamanda geçen akışkan hacmidir. Bir akarsuyun aktardığı su miktarını, bir boru sisteminin çeşitli noktalarında aktarılan akışkan miktarını belirlerken vb. yerlerde kullanılır. Hidrolojide, hidrolikte, akışkanlar mekaniğinde sıkça başvurulan bir kavramdır. 1.2. DÜNYA DA VE TÜRKİYE DE YENİLENEBİLİR ENERJİ 1.2.1. Dünya da Yenilenebilir Enerji Bilindiği üzere enerji, hayat kalitesini iyileştiren, ekonomik ve sosyal ilerlemeyi sağlayan en önemli faktördür. Günümüzde dünya nüfusunun %20 sinden fazlasını teşkil eden 1.4 milyar insan halen elektriğe kavuşmuş değildir. Dünya nüfusunun %40 ı olan 2.7 milyar insan ise yemek pişirmek için geleneksel yöntemlerle biyokütle enerjisinden yararlanmaktadır. Uluslar arası enerji Ajansı (IEA) projeksiyonları bu durumun uzun dönemde de devam edeceğini ve 2030 yılında %87 si kırsal bölgede yaşayan 1.2 milyar insanın elektriksiz yaşamaya devam edeceğini göstermektedir. Bu insanların büyük kısmı Orta ve Güney Afrika, Hindistan ve gelişmekte olan Asya
9 ülkelerinde (Çin hariç) yaşıyor olacaktır. Bu ülkelerdeki açlık ve yoksullukla mücadelenin başarılı olması, enerjiye erişim konusunda önemli ilerlemeler kaydedilmesine bağlı olup, bu ilerlemelerin sağlanması için 2030 yılına kadar ilave yıllık 36 milyar ABD $ tutarında harcama yapılmasına ihtiyaç bulunmaktadır. Ancak, artan enerji fiyatları, küresel ısınma ve iklim değişikliği, dünya enerji talebindeki artış, hızla tükenmekte olan fosil yakıtlara bağımlılığın yakın gelecekte devam edecek olması, yeni enerji teknolojileri alanındaki gelişmelerin artan talebi karşılayabilecek ticari gelişimden henüz uzak oluşu, ülkelerin enerji arz güvenliği konusundaki kaygılarını her geçen gün daha da artırmaktadır. 2008 2009 yıllarında yaşanan küresel mali kriz enerji talebi üzerinde geçici bir daralma yaratmış olmakla birlikte, orta ve uzun vadede, dünyadaki nüfus artışı, sanayileşme ve kentleşme, doğal kaynaklara ve enerjiye olan talebi önemli ölçüde arttırmaktadır. Yapılan projeksiyon çalışmaları mevcut enerji politikalarının devamı halinde, 2035 yılında dünya enerji talebinin, ortalama yıllık %1.4 lük artışlarla, 2008 yılına göre % 47 daha fazla olacağına işaret etmektedir 11. Günümüzde tüm YEK, enerji talebinin %2,5 lik bölümünü karşılarken, IEA 2015 yılında YEK in toplam talebin %3,3 ünü karşılamasını öngörmektedir. IEA ın projeksiyonuna göre, 2001-2030 yıları arasındaki dönemde YEK na 10,5 trilyon dolarlık yatırım gerçekleşecektir. Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD) ülkeleri arasında YEK nın enerji üretimindeki payının %25 e ulaşması beklenmektedir. Karbondioksit oranlarının düşürülmesi gerekliliği, fosil yakıtlara bağımlı ülkelerde enerji arz güvenliğinin sağlanması ve YEK nin orta ve uzun vadede geleneksel enerjilere göre maliyet avantajı da elde edeceği beklentileri, YEK konusunda yatırımların ve desteklerin oluşmasına neden olmuştur. AB komisyonu da özellikle rüzgar, güneş, biyokütle ve hidrolik enerji gibi YEK nın gelişmesini enerji politikalarının merkezine yerleştirmiştir. AB, %6 seviyelerinde olan yenilenebilir enerji kaynaklı enerji tüketimini bu yıl itibariyle iki katına çıkartmayı hedeflemiştir. Yüksek petrol ve doğalgaz fiyatları, yenilenebilir 11 EÜAŞ, Elektrik Üretim Sektör Raporu,2010,s.1.
10 enerji kaynaklarının daha geniş oranda kullanımını cesaretlendirmektedir. 2030 yılına kadar dünya genelinde hidroelektrik ve diğer yenilenebilir tüketiminde yıllık %3,4 lük artışlar beklenmektedir. Hidrolik dışında yenilenebilir enerji kaynaklarının kurulu güçteki oranı 2007 de %2,5 iken 2030 yılında bu oranın %8,6 ya yükseleceği, hidroelektriğin ise aynı dönemde %16 dan %14 e gerileyeceği öngörülmektedir. Yenilenebilir enerji kaynaklarındaki artışa en büyük katkı ise rüzgar enerjisinden gelecektir. Yenilenebilir enerji kaynaklarının elektrik üretiminde kullanım payının 2007 de %18 seviyesinden 2030 yılında %22 ye ulaşacağı beklenmektedir. OECD ülkelerindeki yenilenebilir enerji kaynaklarındaki artışın rüzgar ve biyokütleden karşılanması beklenmektedir. Avrupa, Yenilenebilir Enerji Direktifi ne göre, 2020 deki her tür enerji talebinin %20'sinin yenilenebilir kaynaklardan karşılanması hedefinin gerçekleştirilmesini amaçlanmaktadır. 27 üye ülke tarafından bu direktif hızlı ve etkin bir şekilde uygulanmaktadır 12. 2008 yılı verilerine göre dünya elektrik üretimi 20.181 TWh olarak gerçekleşmiştir ve bunun %41 i kömürden, % 21,3 ü doğal gazdan, % 15,9 u da hidroelektrik kaynaklardan sağlanmıştır. Küresel elektrik üretiminin kaynaklara göre dağılımı aşağıdaki şekilde gerçekleşmiştir 13. 12 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Enerji Raporu 2010,Ankara, Kasım 2010, s. 85-86. 13 EPDK, 2010 Elektrik Piyasası Raporu, 2010,s.1-2.
11 Tablo 2: 2008 Yılı Dünya Elektrik Üretiminin Kaynaklara Göre Dağılımı Kaynak: EPDK, 2010 Elektrik Piyasası Raporu, s.1. Dünya elektrik üretiminde yakıtların paylarına ilişin bir başka araştırmaya göre 2008 yılında YEK nın toplam içindeki payı % 18 dir.bunun YEK % 16 sını Hidro Elektrik Santrali (HES),% 1 ni yanabilir atıklar ve % 1 ni ise diğer YEK ler ( jeo, rüzgar, güneş ve dalga) oluşturmaktadır 14. IEA tarafından hazırlanan senaryo çalışmasına göre elektrik üretiminin, 2008 de 20,183 TWh den ortalama %2.4 lük artışlarla 2020 de 28,032 TWh ye, 2030 da 34,716 TWh ye ve 2035 de de 38,423 TWh ye yükselmesi beklenmektedir. Bu rakamlar 2008-2035 döneminde %90.0 lık artışa işaret etmektedir Enerji kaynakları açısından incelendiğinde, birincil enerji arzında, petrol, doğal gaz ve kömürden oluşan fosil kaynaklı yakıtların ağırlıklı konumunun önümüzdeki yıllarda da devam etmesi beklenmekte ve enerji talebindeki artışın (2008-2035 dönemi) yüzde 75.7 lik bölümünün bu kaynaklardan karşılanması öngörülmektedir. Biyokütle ve çöp için bu oran 14 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Türkiye Enerji Raporu 2009,s.28.
12 %8.5, diğer yenilenebilirler için %6.6, nükleer için %6.4, hidrolik için ise%2.8 dir. 2020 yılında birincil enerji arzındaki en büyük paya (%29.8) sahip olacağı hesaplanan petrolün, 2030 ve 2035 yıllarında ilk sıradaki yerini kömüre (sırasıyla%29.1 ve %29.3) bırakacağı düşünülmektedir. Doğal gazın ise elektrik üretimindeki payını koruması (yaklaşık %21.4) beklenmektedir. 2008-2035 döneminde elektrik üretiminde ise kömür ve doğal gazın en önemli kaynaklar olmaya devam edeceği, kömürün payının %41 den %42.8 e, doğal gazın payının %21.3 ten %21.7 ye yükseleceği; petrolün payının ise %5.5 den %1.6 ya, hidroliğin payının %15.9 dan %13.3 e, nükleerin payının da %13.5 den %10.8 e düşeceği öngörülmektedir. En büyük yüzdelik artış ise rüzgarda beklenmektedir. Aynı dönemde rüzgarın %1.1 lik payının %5 e yükseleceği öngörülmektedir Yüksek petrol fiyatları, fosil yakıtların çevresel etkileri üzerine duyulan endişeler, dünyanın pek çok ülkesinde yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımının arttırılmasına yönelik verilen teşvikler, yenilenebilir enerji kaynaklarının daha geniş oranda kullanımının yolunu açmaktadır 2035 yılına kadar dünya genelinde hidroelektrik ve diğer yenilenebilir enerji kaynaklarının tüketiminde yıllık %3.2 lik artışlar beklenmektedir. Hidrolik dışında yenilenebilir enerji kaynaklarının kurulu güçteki oranı 2008 de %4 iken, 2030 yılında bu oranın %10 a yükseleceği, hidroelektriğin ise aynı dönemde %16 dan %13 e gerileyeceği öngörülmektedir. Yenilenebilir kaynaklardaki artışa en büyük katkı ise rüzgar enerjisinden gelecektir. Yenilenebilir enerji kaynaklarının elektrik üretiminde kullanım payının %18.7 (2008) seviyesinden 2020 yılında %21.7 ve 2035 yılında da %23.1 e ulaşacağı düşünülmektedir 15. 2010 yılına ilişkin olarak Dünya daki enerji büyüklükleri ve bu büyüklüğün içinde yenilenebilir enerjinin payını gösteren araştırma her yıl yayımlanan BP Dünya Enerji İstatistikleri Raporudur. BP Dünya Enerji İstatistikleri Raporu nun verilerine göre; dünya çapında 2010 yılındaki %5,6 lık birincil enerji tüketimi artışı gerçekleşmiştir. 2010 yılında dünya petrol tüketiminde %3,1 oranında günlük 87 milyon varil petrol seviyesinde bir 15 EÜAŞ, a.g.e.,s.-3-5.
13 düşüş yaşanmıştır. Gelişmiş OECD ülkelerinde tüketim, günde 46 milyon varil gibi bir artış göstermiştir. OECD dışındaki ülkelerde ise %5,5 lik tüketim artışı olmuştur. 2010 yılında dünya doğalgaz tüketimi %7,4 miktarında artmıştır. BP Dünya Enerji İstatistikleri Raporu nun verilerine göre; 2010 yılında dünya petrol üretimi %2,2 oranında artarak günde 82 milyon varile ulaşmıştır. Petrol İhraç Eden Ülkeler Organizasyonu (OPEC) üreticileri arasında %2,5 lik üretim artışı yaşanırken, OPEC dışındaki ülkelerde ise 2010 yılında üretim 2009 yılına göre %1,9 oranında artış göstermiştir. 2010 yılında dünya doğalgaz üretimi %7.3 oranında artmıştır. BP Dünya Enerji İstatistikleri Raporu nun verilerine göre; 2010 yılında dünya kömür tüketimi %7.6 oranında artmıştır. Bu oran, 2003 yılından beri en yüksek artış olarak kaydedilmiştir. Dünya enerji tüketiminde kömürün oranı %29.6 olarak gerçekleşmiştir. 2010 yılında dünya kömür üretimi %6.3 oranında artmıştır. Bu artışta ilk sırayı alan Çin i, ABD ve Asya ülkeleri izlemiştir. Avrupa ülkelerinde ise kömür üretimi düşmüştür. Küresel çapta hidroelektrik ve nükleer enerjide, 2004 yılından beri en yüksek artış kaydedilmiş, Dünya hidroelektrik tüketimi %5.3 oranında artarken nükleer enerji tüketiminde %2 lık artış olmuştur. Dünya çapında yenilenebilir enerji alanında hızlı bir büyüme gerçekleşmiştir. Dünya biyoyakıt üretimi, 2010 yılında %13.8 artmıştır. Bu artışta ilk sırayı ABD ve Brezilya almıştır. Rüzgar enerjisi tüketiminde 2010 da %15,5 lik büyüme yaşanmıştır Dünya enerji tüketiminde yenilenebilir enerjinin payı %1.8 olmuştur 16. 1.2.2.Türkiye de Yenilenebilir Enerji 1.2.2.1.Türkiye de Yenilebilir Enerjinin Payı 2008 yılı Türkiye elektrik üretiminin kaynaklara göre dağılımı aşağıdaki gibidir. Dünyadaki dağılım ile karşılaştırıldığında elektrik üretiminde ülkemizin doğal gaza çok daha bağımlı olduğu görülmektedir. Türkiye de doğal gazın elektrik üretimindeki payı dünya elektrik üretimindeki payının iki katından 16 Erişim; www.bp.com, 09.06.2011.
14 fazla olup, kömürün payı dünya ortalamasının altındadır. Hidrolik kaynaklar üretimde payı ise hemen hemen aynı seviyededir. 2008 yılında üretilen elektriğin % 41,7 si sanayide, % 1,6 sı ulaştırmada, geri kalan % 56,7 si ise tarım, ticari hizmetler, kamu hizmeti, konutlar ve diğer alanlarda tüketilmiştir 17. Tablo 3: 2008 Yılı Türkiye Elektrik Üretiminin Kaynaklara Dağılımı Kaynak:EPDK, 2010 Elektrik Piyasası Raporu,s.2 2008 yılında Türkiye toplam birincil enerji kaynakları arzı 106,27 milyon ton eşdeğer petrol olup bunun kaynaklara dağılımı aşağıdaki gibidir. Tablo 4 de gözüken 9 luk YEK payı; % 4,53 ile biyokütle, % 2,82 ile HES ve Jeotermal (elektrik) % 0,95 ile Jeotermal (ısı) ve diğer ısı,% 0,07 ile Rüzgar Enerjisi Santrali (RES) ve % 0,40 ile güneş ve 0,23 ile bioyakıt oluşturmaktadır 18. 17 EPDK, a.g.e.,s.2-3. 18 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Türkiye Enerji Raporu 2009,,s.29.
15 Tablo 4: Türkiye Birincil Enerji Kaynakları Arzının Kaynaklara Göre Dağılımı (2008) Kaynak: Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Türkiye Enerji Raporu 2009,Ankara,s.29. Kaynaklar açısından bakıldığında, 2010 yılı itibariyle, toplam elektrik üretiminin %45.9 u doğalgazdan, %18.4 ü yerli kömürden, %24.5 i hidrolik kaynaklardan, %6.9 u ithal kömürden, %2.5 i sıvı yakıtlardan, %1.35 i rüzgardan ve %0.47 si jeotermal ve biyogazdan sağlanmıştır. 2009 yılı ile kıyaslandığında özellikle hidrolik kaynaklardan ve rüzgardan yararlanma oranı artarken, yerli kömür ve doğal gazın oranlarında düşme görülmüştür 19. BP Dünya Enerji İstatistikleri Raporu nun verilerine göre; 2010 yılında Türkiye, dünyadaki toplam enerji tüketiminin %0,9 unu gerçekleştirmiştir. Buna göre Türkiye de, enerji tüketimi 2009 yılına göre %9,8 oranında artmıştır. Türkiye'de 2010 yılında 28,7 milyon ton petrol tüketilirken, 2009 yılına göre %1,7 oranında artış kaydedilmiştir. Türkiye bu rakamlarla, dünya petrol tüketiminin %0,7 sini gerçekleştirmiştir. 2010 yılında Türkiye'de 39 milyar metreküp doğalgaz tüketilmiştir. Buna göre, Türkiye de doğalgaz 19 EÜAŞ, a.g.e.,s.7.
16 tüketimi geçen yıla oranla %9,2 artmıştır. Türkiye 2010 yılında, dünyadaki doğalgaz tüketiminin %1,2 sine sahip olmuştur. Dünyadaki kömür üretiminin %0,5 ini gerçekleştiren Türkiye'de 2010 yılın kömür üretimi değişmemiş ve değerini korumuştur. Kömür tüketiminde ise Türkiye de %7,4 lük artış görülmüştür Dünyadaki hidroelektrik enerji tüketiminin %1,5 unu gerçekleştiren Türkiye'de hidroelektrik enerji tüketimi %44,3 oranında artış göstermiştir. Dünya çapında yenilenebilir enerji tüketiminde 2010 da %15,5 lik büyüme yaşanmıştır. Türkiye, yüzde 88,1 lik artışla küresel yenilebilir enerjinin %0,6 lık kısmını tüketmiştir 20. 1.2.2.2.Türkiye de Yenilenebilir Enerji Potansiyeli Hidroelektrik potansiyel tespitleri üç değişik açıdan ele alınarak yapılır. Bunlardan birincisi brüt potansiyeldir ki, burada teknik ve ekonomik yapılabilirlik dikkate alınmaz. İkinci potansiyel tespiti, teknik yapılabilirlik açısındandır. Burada da ekonomik yapılabilirlik dikkate alınmaz. Üçüncü potansiyel tespiti ise, ekonomik yapılabilirlik potansiyelidir ki, bu potansiyel teknolojik gelişmelere ve enerji politikalarındaki yaklaşımlara bağlı olarak değişebilir. Buna göre; Türkiye nin brüt teorik hidroelektrik potansiyeli 433 milyar KWh, teknik yapılabilirliği bulunan potansiyel 216 milyar KWh, mevcut şartlarda ekonomik olarak kullanılabilir potansiyel ise 130 milyar KWh civarındadır 21. Türkiye nin 140 milyar KWh olan yıllık ekonomik hidrolik enerji potansiyelinin % 37 lik kısmı işletmede, % 15 lik kısmı inşa halindedir 22. Rüzgar Enerjisi Potansiyeli atlasına göre; Türkiye de teorik rüzgar enerjisi potansiyeli 48.000 Mw dır. Mevcut şebeke yapısı dikkate alındığında ise, elektrik şebekesine bağlanabilir rüzgar enerjisi potansiyeli 10.000 Mw düzeyinde hesaplanmıştır. Ayrıca elektrik şebekesinde yapılabilecek olası revizyon çalışmaları sonucu orta vadede elektrik şebekesine bağlanabilir 20 Erişim;www.bp.com,09.07.2011 21 Ahmet Gürbüz, Enerji Piyasası İçerisinde Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Yeri ve Önemi, 5.Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu, Karabük, 13-15 Mayıs 2009, Erişim;http://iats09.karabuk.edu.tr /press/bildiriler _pdf/ IATS09 _03-01_1480.pdf 22 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Enerji Raporu 2010,s.88.
17 rüzgar enerjisi potansiyelinin 20.000 Mw seviyesine yükseltilmesi olası gözükmektedir ki 2020 yılına kadar rüzgar kurulu gücünde 20.000 Mw seviyesine ulaşılması öngörülmektedir. Türkiye nin 2005 yılında 20,1 Mw olan rüzgar kurulu gücü, Mayıs 2010 tarihi itibariyle 1.044 Mw a yükselmiş durumdadır 23. Güneş Enerjisi Potansiyel Atlası çalışması sonunda Türkiye de 56.000 Mw termik santral kapasitesine eşit güneş enerjisi kapasitesinin bulunduğu ve bu potansiyelden yararlanılması durumunda yıllık ortalama 380 milyar Kwh elektrik enerjisi üretim imkanının olduğu belirlenmiştir. Oysa ki bu potansiyelden çok az miktarda yararlanılmakta olup, halihazırda toplam kapasite 1000 KW mertebesindedir 24. Türkye de jeotermal enerji potansiyeli; 31.500 Mw termik potansiyel bulunmakta olup, halihazırda bu potansiyelin ancak 500 Mw lık bölüm elektrik üretimi için uygundur. Elektrik üretimi olarak 27 Mw ı işletmede, 25 Mw ı yapım aşamasındadır 25. 1.2.2.3. Türkiye nin Enerjide Dışa Bağımlılığının Azaltılmasında Yenilenebilir Enerji Türkiye birincil enerji tüketimi yıllık ortalama %2,8 oranında bir artışla 2007 yılı sonu itibariyle 107.625 milyon ton petrol eşdeğerine, elektrik enerjisi tüketimi ise yıllık %4,6 oranında bir artışla 191,6 milyar kwh e ulaşmıştır 26. 23 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Enerji Raporu 2010,s.94. 24 Gürbüz, a.g.e. 25 Gürbüz, a.g.e. 26 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Ekonomik Krizin Türk Enerji Sektörüne Etkileri, Ankara, Haziran 2009,s.2.
18 Tablo 5: Birincil Enerji Üretim ve Talebi (1000 tep) Kaynaklar Kömür Odun+bitki Petrol Doğalgaz Yenilenebilir Elektrik Toplam (İthalat- İhracat) Birincil 14.797 4.995 2.241 827 4.592 0 27.453 Elektrik Üretimi Üretim 53.9 18.2 8.2 3.0 16.7 0 100 İçindeki Payı (%) Birincil 30.909 4.995 33.310 33.953 4.592-134 107.625 Enerji Talebi Talep 28.7 4.6 30.9 31.5 4.3-0.1 100 İçindeki Payı (%) Üretimin 47.9 100 6.7 2.4 100 0 25.5 Talebi Karışlama Oranı Kaynak: Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Ekonomik Krizin Türk Enerji Sektörüne Etkileri, s.2. 1990 yılında 52,9 milyon ton eşdeğer petrol olan birincil enerji tüketimi yıllık ortalama %4,7 lik artışla 2004 yılında 87,8 milyon ton eşdeğer petrol, 2007 yılında 107,6 milyon ton eşdeğer petrol eğerine ulaşmıştır.yerli kaynaklardan üretilen enerji miktarındaki artısın enerji talebinden daha düşük olması nedeniyle, net enerji ithalatı 1990 daki 31 milyon ton eşdeğer petrol değerinden 2007 de 87,6 milyon ton eşdeğer petrol değerine ulaşmıştır. 2007 yılında enerji talebi sadece %25,5 i yerli kaynaklar (üretim) ile karşılanmıştır. Geçmiş yıllarda olduğu gibi, 2007 yılında da başta doğal gaz ve petrol olmak üzere, tas kömürü ve elektrik enerjisi ithalatı yapılmıştır. Enerji ithalatına 2006 yılında 29 milyar dolar ve 2007 yılında 33,9 milyar dolar ödenmiştir. Petrol fiyatları 2008 de kritik esik olarak görülen 100 dolar/varilin hayli üzerine
19 çıkmış, 2008 sonunda tekrar 50 $/varil in altına düşmüştür. Türkiye'nin Gayri Safi Milli Hasılası 2007 yılında 656,8 milyar $ dır. Aynı yıl petrol ve doğal gaz ithalatına yaklaşık 23 milyar $ ödenerek Gayri Safi Milli Hasılanın % 3,5'i petrol ve doğalgaz dışalımına verilmiştir. Başka bir deyişle 2007 yılında yapılan tüm ihracatın (107,3 milyar $) %21,4 ü petrol ve doğalgaz ithalatına ayrılmıştır. Toplam enerji arzında, petrole %30,9 ve doğalgaza %31,5 oranında bağımlı olan Türkiye de enerji sektörünün, ekonomi üzerindeki yoğun etkisi ve arz güvenliği büyük önem taşımaktadır. Türkiye, yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynakları ile enerji ihtiyacının önemli bir kısmını karşılayabilecek bir potansiyele sahip olmasına karşın henüz bu kaynaklar mevcut potansiyelin çok altında değerlendirilmektedir. Hidro, rüzgar, jeotermal, güneş, biyokütle kullanılan ve kullanılma potansiyeli yüksek yenilenebilir enerji kaynakları olup, kömürden sonra enerji üretiminde ikinci büyük yerli kaynak olmaya adaydır. 2007 yılında yenilenebilir enerji kaynaklarından üretilen enerji miktarı, 4,6 milyon ton eşdeğer petrol mertebesindedir 27. Ülkemizin enerji portföyü incelendiğinde, dışa bağımlı, ithalata yönelik bir enerji yönetimiyle karşılaşıyoruz. Enerji üretimimizin tüketimimizi karşılama oranı %25 in altına düşmüş durumdadır. Bir başka bakış açısıyla enerji tüketimimizin % 75 ini ithalatla karşılanmaktadır. ABD nde yıllık kişi başı elektrik tüketimi 12.300 Kwh, gelişmiş ülkelerin ortalaması ise 9.000 Kwh olmasına rağmen, ülkemizde bu değer 2.800 Kwh olarak gerçekleşmektedir. Gelişmiş ülkelerin gelişmişlik düzeyini yakalayabilmek ve sürdürülebilir büyüme hedefine ulaşabilmek için kişi başına düşen elektrik tüketimimizi üç kat artırmak gerekmektedir.ülkemizde enerji üretiminde kullanılan kaynakların dağılımı incelendiğinde, yüzde 90 oranında petrol ve doğalgaz ve kömür gibi fosil yakıtlara bağımlı olduğumuz görülmektedir. Kullandığımız petrolün yüzde 92 sini, kullandığımız doğalgazın ise % 99 u 27 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Ekonomik Krizin Türk Enerji Sektörüne Etkileri, s.3.
20 ithal edilmektedir. Enerji üretiminde fosil yakıtların kullanımının yüksek olması, enerjide dışa bağımlılığı artırmanın yanı sıra çevreye geri dönüşü oluşu mümkün olmayan zararların verilmesine de olanak vermektedir. Yenilenebilir enerji kaynaklarımız açısından değerlendirme yapıldığında, ülkemizin değerlendirmeyi bekleyen büyük bir hidroelektirik potansiyelinin olduğu görülmektedir. Birçok ülke enerji ihtiyacının yüzde % 25 den fazlasını hidroelektrik santrallerden karşılamaktadır. Hidroelektrik enerji 65 ülkenin ulusal elektriğinin % 50 sini, 32 ülkenin % 80 nini ve 13 ülkenin de elektrik ihtiyacının neredeyse tamamını sağlayan önemli bir enerji kaynağıdır. Oysa bugün itibariyle enerji santrallerimizin sadece % 35 i değerlendirilebilmiştir 28. IEA tarafından yapılan tahminler, mevcut enerji politikaları ve enerji arzı tercihlerinin devam etmesi durumunda dünya birincil enerji talebinin 2008-2035 arasındaki dönemde yüzde 36 oranında artacağına işaret etmektedir. Mevcut Politikalarla Devam Senaryosu olarak adlandırılan ve yıllık ortalama yüzde 1,2 düzeyinde talep artışına karşılık gelen bu durumda dünya birincil enerji talebi 2008 deki 12,3 milyar ton petrol eşdeğeri düzeyinden 2035 yılında 16,7 milyar ton eş değeri petrol düzeyine ulaşacaktır. Mevcut Politikalarla Devam Senaryosuna göre fosil yakıtlar, 2008 ve 2035 arasındaki dönemde birincil enerji talebinde hakim kaynaklar olmaya devam edecektir.2035 yılına kadar olan dönemde küresel talep artısının yaklaşık yüzde 93 lük bölümü OECD üyesi olmayan gelişmekte olan ülkelerden kaynaklanacak, Çin ve Hindistan enerji tüketimindeki paylarını belirgin şekilde artıracaktır. Söz konusu talep artısının zamanında ve güvenli bir şekilde karşılanabilmesini teminen, 2030 yılına değin küresel çapta enerji sektörü arz altyapısına 26 trilyon dolar tutarında yatırım gerçekleştirilmesi ön görülmekte olup yalnızca elektrik sektörüne üretim, iletim ve dağıtım için 13,7 trilyon dolar yatırım gerçekleşmesi gerekmektedir. Tüm bunların yanında en umut verici gelişme ise yenilenebilir enerji üretimi ile ilgili olarak geliştirilen yeni teknolojilerdir. Henüz yeterli olgunluğa sahip olmamakla birlikte 28 Serdar İskender, Enerjide Bağımsızlık İçin Hidroelektrik Santrallerin Önemi, Dünya Gazetesi, 01.07.2010.
21 yenilenebilir enerji teknolojileri, fosil yakıtlara bağımlılığın yaşandığı dünyamızda yeni enerji arzı fırsatlarını beraberinde getirirken uzun vadede dengeleri değiştirebilecek, enerjide dışa bağımlılığın azaltılmasını sağlayabilecek niteliktedir 29. Enerji talebinin karşılanmasına ilişkin uzun vadeli plan çalışmalarında, Cumhuriyetimizin yüzüncü yılı olan 2023 yılında yerli kaynaklarımızın tamamının, yenilenebilir enerji kaynaklarının ise azami ölçüde kullanılması, enerji arzında çeşitlendirmenin artırılması ve nükleer enerjinin 2020 yılına kadar olan dönemde elektrik enerjisi üretim kompozisyonuna dahil edilmesi, bu suretle bugüne kadar üç temel sütun üzerine (kömür, doğalgaz ve hidrolik) oturtulmuş olan enerji sektörümüzün mimarisinin yeniden dizayn edilmesi, böylelikle dışa bağımlılığın ve ithalat faturasının azaltılması hedeflenmiştir. Ülkemizin, özellikle petrol ve doğalgazda yerli kaynaklarının artan enerji talebimiz ile karşılaştırıldığında göreceli olarak azlığı petrol ve doğalgazda enerji ithalatını beraberinde getirmektedir. Mevcut durumda ülkemizin ithal bağımlılık oranı yüzde 73 seviyesindedir. Bu bağlamda ülkemizin enerji arzında kaynak, teknoloji ve altyapı çeşitlendirilmesinin artırılmasına büyük önem verilmektedir. 2005 yılında yürürlüğe giren Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanılmasına İlişkin Kanun ile özel sektör marifetiyle yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik enerjisi üretilmesi imkanı sağlanmıştır. Yenilenebilir enerji kaynaklarına ilişkin temel hedef, bu kaynakların elektrik enerjisi üretimi içerisindeki payının 2023 yılında en az %30 düzeyinde olmasının sağlanmasıdır 30. 1.2.2.4. Türkiye de Elektrik Enerjisi Piyasası Ekonomik büyümenin ve insani gelişmenin olmazsa olmazlarından olan elektrik enerjisi sektörü, Türkiye ekonomisinin yaklaşık %2,5 ini oluşturmaktadır. 2005-2009 yılları arasında %4,7 bileşik büyüme oranıyla 29 Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanı Taner Yıldız ın 2011 Yılı Bütçesi ne ilişkin olarak Plan ve Bütçe Komisyonunda yaptığı konuşma, www.enerji.gov.tr 30 Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı Stratejik Planı (2010-2014),www.enerji.gov.tr, s. 12-16.
22 artan elektrik talebinin, 2009-2018 yılları arasında %6,3 ile %7 bandında artması beklenmektedir. Bu yüksek talep artışını karşılamak üzere özel sektör tarafından 2009 yılında elektrik üretim sektörüne yaklaşık olarak 3 milyar dolarlık yatırım yapılmış olup, 2010 yılı için bu değerin yaklaşık olarak 4 milyar doları bulabileceği öngörülmektedir. Türkiye elektrik enerjisi sektörü, 2008 ve 2009 yıllarında etkisi hissedilen global ekonomik krizin yansımalarıyla birlikte kısa vadede ivme kaybına uğramış olmasına rağmen önemli bir büyüme ve serbestleşme süreci içerisindedir. 2009 yılının son çeyreğinde kriz etkilerinin azaldığı ve 2010 un ilk çeyreğiyle birlikte 2009 un ve kriz öncesi dönem olan 2008 in aynı dönemine kıyasla elektrik talebinde artışların yaşandığı görülmektedir. Önümüzdeki dönemde ihtiyaç duyulan üretim tesisi yatırım miktarı arz-talep dengesine göre şekillenmekte olup, yeni yatırımların finansman ihtiyaçlarının yıllık ortalama 2,5 3,5 milyar doları bulması beklenmektedir. Bu ölçekteki yatırımların kamu finansmanı üzerinde ek yük yaratmaksızın özel sektör tarafından gerçekleştirilebilmesi için elektrik enerjisi sektörünün rekabete açılması, kamunun gözetim ve denetim faaliyetlerini etkin bir şekilde yerine getirerek arz güvenliğini gözetmesi ve kamu mülkiyetindeki tesislerin özelleştirilmesi yönündeki adımların ivme kazanması ile yatırım ortamının iyileştirilmesi gerekmektedir 31. Böyle bir büyüklük karşısında elektrik enerjisi sektörüne ilişkin piyasa düzenlemeleri yapmak da ülkemiz açısından kaçınılmaz olmuştur. Böyle bir piyasanın varlığı, YEK na yatırım yapmayı düşünen yatırımcılar, bunlara kaynak sağlayacak kredi kuruluşları, üretilecek enerji satın alacak durumunda olanlar için sağlıklı ve güveli bir ortamın sağlanması bağlamında önemlidir. 31 Deloitte, Türkiye Elektrik Enerjisi Piyasası 2010-2011 Beklentiler ve Gelişmeler, 2010,s.3-4.
23 Türkiye elektrik piyasası serbestleşme ile gelen rekabet ortamının yanı sıra ekonomik büyüme ve nüfus artışının tetiklediği talep büyümesinin de etkisi ile her gecen gün yeni yatırımların gündeme geldiği dinamik bir yapı sergilemektedir. Yatırım ihtiyacının sağlıklı bir şekilde karşılanması ve arz güvenliğinin sağlanabilmesi için doğru fiyat sinyali veren etkin bir piyasa yapısının yanı sıra, sektörün geleceğine ilişkin güven verici ve etkin düzenlemeleri ortaya koyan bir mevzuat altyapısının varlığı büyük önem taşımaktadır. Piyasanın, son dönemdeki gelişmeler ile birlikte önemli ölçüde kabuk değiştirdiği, oyuncuların, ihtiyaçların ve rekabet şartlarının hızlı bir değişim geçirdiği gözlemlenmektedir. 26.07.2008 tarihinde yürürlüğe giren son Kanun değişikliğini içeren 5784 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile özelleştirmede yaşanan gecikmeler nedeniyle geçiş dönemi 31.12.2012 tarihine kadar uzatılmıştır. Adı gecen Kanun da başta arz güvenliğinin izlenmesi ve gerekli tedbirlerin alınmasına ilişkin hususlar olmak üzere yeni yatırımlara ilişkin teşviklere ve inşaatı devam eden yatırımlarda karşılaşılan sorunların giderilmesine ilişkin düzenlemeler de yer almaktadır 32. Çalışma konumuz özelinde Elektrik Enerjisi Piyasasında yapılan çalışmaların kanımızca en önemlisi, Dengeleme ve Uzlaştırma mekanizmalarıdır. Konu ile ilgili düzenleme Elektrik Piyasalarında Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği (DUY) ile yapılmıştır. Prensip olarak dengeleme, ikili anlaşmalarla kontrata bağlanan arz ve talebin kontrat dışında kalan eksik veya fazla kısmının üçüncü şahıslardan sağlanması; uzlaşma ise bu alışverişin taraflar arasında mahsuplaşılması, tahakkuk ve tahsil edilmesidir 33. 32 Deloitte, a.g.e.,s.15. 33 Osman Sevaioğlu, Dengeleme ve Uzlaştırma Mekanizmaları, Erişim; www.globalenerji.com.tr