Uyku Bozuklukları ve Tedavi Yaklaşımları

Uyku Bozuklukları ve Tedavi Yaklaşımları Prof. Dr. Şebnem PIRILDAR Prof. Dr. Erhan BAYRAKTAR Doç. Dr. Raşit MİDİLLİ Prof. Dr. Özen KAÇMAZ BAŞOĞLU Prof. Dr. Burhanettin ULUDAĞ Bornova - İZMİR

EGE ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ HALK KİTAPLARI SAĞLIK SERİSİ 24 Uyku Bozuklukları ve Tedavi Yaklaşımları Prof. Dr. Şebnem PIRILDAR Prof. Dr. Erhan BAYRAKTAR Doç. Dr. Raşit MİDİLLİ Prof. Dr. Özen KAÇMAZ BAŞOĞLU Prof. Dr. Burhanettin ULUDAĞ Ocak 2013, Birinci baskı ISBN: 978-975-483-975-3 Bu kitabın tüm yayın hakları Ege Üniversitesi ne aittir. Kitabın tamamı ya da hiçbir bölümü yazarının önceden yazılı izni olmadan elektronik, optik, mekanik ya da diğer yollarla kaydedilemez, basılamaz, çoğaltılamaz. Ancak kaynak olarak gösterilebilir. Proje Üst Yöneticileri Ege Üniversitesi Rektörü: Prof. Dr. Candeğer Yılmaz EÜ Tıp Fakültesi Dekanı: Prof. Dr. Kamil Kumanlıoğlu Yayın Yönetmenleri: Prof. Dr. Ayşenur Oktay, Prof. Dr. Tahir Yağdı Yayın Alt Kurulu Başkanı: Prof. Dr. Ufuk Çağırıcı Sağlık Kitapları Serisi Çalışma Grubu: Prof. Dr. Elvan Erhan, Prof. Dr. Mehtap Çınar, Prof. Dr. Alpaslan Çakan Koordinasyon: EÜ Tıp Fakültesi Yayın Bürosu Kapak İllüstrasyonu: Merve Evren Sayfa Tasarım: Hülya Sezgin Fotoğraf: BİTAM Basım Yeri: Ege Üniversitesi Basımevi Bornova, İZMİR Tel : 0 232 388 10 22 e-posta : bsmmd@mail.ege.edu.tr

Değerli Okuyucumuz; Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi; 2011 yılının sonu itibariyle 472 öğretim üyesi, 582 araştırma görevlisi, 1970 tıp öğrencisi ile yaklaşık 2000 yataklı hastanede eğitim, öğretim ve araştırma yapmakta ve sağlık hizmeti vermektedir. Bu dönemde yaklaşık 950000 ayaktan ve 54000 yatan hasta, 2300 doğum 80000 acil servis hizmeti vermesi onu ülkemizin en büyük sağlık kurumlarından birisi yapmaktadır. Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi nin en önemli vizyon ve misyonunu toplumsal sorumluluk bilinci oluşturmaktadır. Bu bilinçle çalışan Ege Tıp topluma nitelikli ve kaliteli sağlık hizmeti vermekte; Toplum Sağlığı Hizmeti ni diğer tüm görevlerinin üzerinde tutmaktadır. Ege Tıp Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, Türkiye de bir ilk olarak ve 10 yıldır Sağlık Halk Kongresi düzenleyerek toplum sağlığı için hizmet anlayışını gerçek bir bilgilendirme, uygulama ve deneyim paylaşımı şeklinde sürdürmektedir. Bilimsel araştırmalarla elde edilen bilgilerin kalıcılığı ve yaşama geçirilmesi; bunların başvuru kaynağı belgelere dönüştürülmesi ile sağlanır. Ege Tıp Halk Kitapları Sağlık Serisi bu anlayışımızın bir ürünüdür. Bu seride yayınlanan kitaplarımızın önemi ve farkındalık yaratacak temel özelliği; ülkemizin önceliğinde olan güncel sağlık konuları yanında; güncelliğini yitirmiş olsalar bile, ciddi bir sağlık sorunu olduğunu düşündüğümüz konuları da ele almış olmalarındadır. Ege Tıp Halk Kitapları Sağlık Serisi yazarlarının tümü Ege Tıp Fakültesi nde görev yapan ve konusunda III

uzman öğretim üyeleridir. Serideki kitapların konu seçimleri ve içeriklerinin hazırlanmasında birden çok bilim insanının görüşlerinin yansıtılması sağlanmıştır. Seride yayınlanan kitaplardaki grafik ve fotoğraflar çoğunlukla kurumumuzun ürünüdür. Serimizin dil editörü her kitabı sadelik ve anlaşılabilirlik yönünden incelemektedir. Neden böyle bir seriye gereksinim duyulmuştur? Sağlık konularında dolaşımda olan, kolay ulaşılan ve günlük yaşamda kullanılan bilgilerin çoğunun gerçek bilimsel bilgi olup olmadığı kaygısı, bilim insanları olarak bizleri daha da sorumlu davranmaya ve güven sarsılmasına neden olan özensizliklerden uzak durmaya sevk etmektedir. Birçok konuda doğru ve güvenilir bilginin üretimi ve yayılması üniversitelerin öncelikli görevleri arasındadır. Bu anlayıştan hareketle, Ege Tıp Halk Kitapları Sağlık Serisi yazarı olan her öğretim üyemiz, sadece uzmanı olduğu konuda kitap yazmıştır. Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi bu kitaplara adını, deneyimini ve saygınlığını koymuştur. Her bir yayın özenle gözden geçirilmiştir. Ülkemiz için özgün sayılabilecek böylesine kapsamlı bir seride, yine de gözden kaçırdığımız hata ve eksiklikler olabilir. Bunlar için, her zaman olduğu gibi, okuyucumuzun engin hoşgörüsüne sığınıyoruz. Katkıda bulunanlara minnet duygularımızı sunuyoruz. Saygılarımızla... Prof. Dr. Kamil Kumanlıoğlu Prof. Dr. Candeğer YILMAZ Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Ege Üniversitesi Dekanı Rektörü IV

Prof. Dr. Şebnem PIRILDAR 1992 yılında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi nden mezun olduktan sonra 1998 yılında Ege Üniversitesi Psikiyatri Anabilim Dalı nda uzmanlık eğitimini tamamlamış ve aynı bölümde uzman olarak 2001 yılına kadar çalıştıktan sonra 2001 yılında yardımcı doçent, 2005 yılında doçent, 2012 yılında profesör unvanını almıştır. Ulusal ve uluslararası dergilerde yayınlanmış çeşitli makale ve kitap bölümleri vardır. Halen aynı bölümde görev yapan Pırıldar ingilizce ve almanca bilmektedir. Prof. Dr. Erhan BAYRAKTAR 1959 yılında İzmir de doğmuştur. 1982 yılında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi nden mezun olduktan sonra; 1990 yılında Ege Üniversitesi Psikiyatri Anabilim Dalı nda uzmanlık eğitimini tamamlamış ve 1994 yılında doçent, 2000 yılında da Profesör ünvanını almıştır. Halen aynı Anabilim Dalında bunaltı bozuklukları üzerinde çalışma ve yayınlarını sürdürmektedir. Doç. Dr. Raşit MİDİLLİ 1968 yılında Akhisar da doğmuştur. 1991 yılında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi nden mezun olmuştur. 1991-1993 yılları arasında Şanlıurfa Devlet Hastanesi nde, 1993-1994 yıllarında Akhisar Zeytinliova Sağlık Ocağı nda, 1994-1996 yılları arasında Gölcük-Kocaeli de Donanma Komutanlığı V

Karargah ve Destek Kıtaları Komutanlığı Reviri nde, 1996-1997 yıllarında Akhisar 3 Nolu Sağlık Ocağında çalışmıştır. 1997 yılında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Kulak Burun Boğaz Hastalıkları Anabilim Dalı nda ihtisas yapma hakkını kazanmış, 2002 yılında uzman hekim, 2005 yılında yardımcı doçent ünvanlarını almıştır. 2007 yılında Amerika Birleşik Devletleri nde Chicago Illinoise Üniversitesi nde ve Bhatt Laser Research Institute de observer olarak çalışmıştır. 2010 yılında doçent ünvanını alan Raşit Midilli evli ve bir çocuk babasıdır. Prof. Dr. Özen KAÇMAZ BAŞOĞLU 1968 yılında İzmir de doğmuştur. 1991 yılında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesinden mezun olmuştur. Uzmanlık eğitimini 1991-1996 yılları arasında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları Anabilim Dalında yapmıştır. 2006 yılında Doçent ünvanı almış ve aynı yıl Göğüs Hastalıkları Anabilim Dalı Uyku Laboratuvarı nı kurmuştur. Kasım 2010 yılında St. Vincent s University Hospital, Dublin de ve Mart 2012 de Louisiana State University, New Orleans ta bir ay süreyle klinik gözlemci olarak çalışmıştır. 2012 yılında profesör ünvanı almıştır. Halen aynı Anabilim Dalında öğretim üyesi ve uyku laboratuvarı sorumlusu olarak görev yapmaktadır. Evli ve bir çocuk annesidir. VI

Prof. Dr. Burhanettin ULUDAĞ 1986 yılında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesinden mezun olmuştur. Nöroloji ve Klinik Nörofizyoloji yan dal uzmanıdır. 2006 yılından itibaren Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Nöroloji ve Klinik Nörofizyoloji Bilim Dalında profesör kadrosunda çalışmaktadır. Uyku bozuklukları, Epilepsi, Nöromüsküler hastalıklar, ağrı, manyetik alan ve elektriksel tedavi uygulamaları özel ilgi alanlarıdır. Evli ve Ayşe adında bir kızı, Ege adında da bir oğlu vardır. VII

VIII

İÇİNDEKİLER Giriş 1 1. NORMAL UYKU VE UYKU FİZYOLOJİSİ...3 2. UYKUSUZLUK...15 3. UYKU ZAMANLAMASI İLE İLGİLİ BOZUKLUKLAR: VARDİYALI İŞLER, JETLAG...19 4. HUZURSUZ BACAKLAR SENDROMU...29 5. PARASOMNİLER ve UYKUDA MEYDANA GELEN DAVRANIŞ BOZUKLUKLARI...43 6. DİĞER PARASOMNİLER...55 7. OBSTRÜKTİF UYKU APNE SENDROMU...57 8. KBB HEKİMİNİN GÖZÜYLE HORLAMA UYKU APNESİ VE CERRAHİ ÇÖZÜMLER...75 9. ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE UYKU...103 10. KAYNAKLAR...107

Giriş Uyku Bozuklukları ve Tedavi Yaklaşımları Uyku tüm memelilerde doğal bir dinlenme biçimidir ve pek çok beyin bölgesinde değişikliklerin görüldüğü karmaşık bir süreçtir. Yaşamımızın üçte birini kapsayan uyku; beden ve ruh sağlığı, dikkat ve üretkenlik, öğrenme ve duygusal yaşamımızın düzenlenmesinde önemli bir role sahiptir. Uyku ile ilgili karmaşık süreçler vücudumuzda pek çok sistemle ilgilidir. Bu kitapta farklı sistemlere ait uyku ile ilgili değişiklikler ve bozukluklar, o konunun uzmanı tarafından ele alınacaktır. Öncelikle normal uykunun nasıl olduğunu tanımlayacağız ki, sizler de bir uyku bozukluğunuz olup olmadığını anlayın. Bu kitapta uyku sorunları olan kişilerin sorunlarına yönelik genel bilgileri vermek, yanı sıra iyi uyku uyuyabilmek için yapılması ya da yapılmaması gerekenleri, yanı sıra da uyku bozukluklarında tedavi yaklaşımlarını aktarmayı amaçlıyoruz. 1

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 24 2

Uyku Bozuklukları ve Tedavi Yaklaşımları 1. NORMAL UYKU VE UYKU FİZYOLOJİSİ Uyku nedir? Uyku içsel ve dışsal uyaranlar ile tekrar bilinçli döneme dönülebilen, uyanılabilen geçici bir bilinç yitimi dönemi olarak tanımlanır. Uykuyu komadan ayıran temel unsur uyaranlar ile tekrar bilinçlilik dönemine geri dönülebilmesidir. Uyku olmazsa olmaz mı? Uyku hayvanlar ve insanlar için hava, su gibi yaşamsaldır. Havasız dakikalar, susuz günler süresince yaşam mümkünse, uykusuz da ancak birkaç hafta yaşamda kalmak mümkündür. Televizyonda, basında bazı kişilerin 12 yıl gibi uzun süreler hiç uyumadığını söylemesine şahit oluruz. Bu aslında uyku tıbbıyla uğraşanlar için inandırıcı değildir. İnsanda bugüne kadar laboratuar ortamında yapılmış en uzun mutlak uykusuzluk deneyi 11 gün sürmüştür. Denek çalışmaya devam etmek istemesine rağmen bilincinde bozulma ve yaşamsal sorunlar yaşaması nedeniyle çalışma sonlandırılmıştır. Fare ve diğer deney hayvanlarında da bu süre birkaç hafta ile sınırlıdır. Kısmi uykusuzluk deneylerinde bu süre elbette daha uzundur, ancak burada beyin işlevlerinde önemli bozulmalar görülmektedir. Yeterli bir uyku, iyi bir uyanıklık için gereklidir. Uykusuz çalışanların, uykusuz sürücülerin neden olduğu kazalar önemli sonuçları olan büyük olaylardır. Çernobil nükleer santralı, Challenger uzay aracı kazaları bu türden çalışanların iş başında uyuyakalması sonucu ortaya 3

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Serisi ~ 24 çıkmış felaketlerdir. Aslında trafik kazalarının da önemli bir bölümü direksiyon başında uyuklayan sürücüler nedeniyle oluşmaktadır. Uyku, insan beyni ve bedeni için vazgeçilmez bir gereksinimdir. Neden uyuyoruz? Bu sorunun cevabını bilim adamları uzun yıllardır bulmaya çalışırlar. Bu konuda bilim adamlarının ileri sürdükleri farklı teoriler vardır: Uyku, beynin yeniden şarj olduğu bir dönemdir. Bu dönemde, beynin şalteri kapatılır ve sinir hücrelerinin tamiri, siniri hücreleri arasında yeni bağlantıların kurulması, kurulan bağlantıların çalıştırılması işlemleri yapılır. Uyku, problem çözümünde gerekli bilgilerin yeniden düzenlenmesi, yeni öğrenilen bilgilerin işlenmesi, hafızaya yerleştirilmesi için beyne imkân sağlamaktadır.

Uyku Bozuklukları ve Tedavi Yaklaşımları Uyku canlının metabolizma hızını ve enerji tüketimini azaltmaktadır. Bu durum ekolojik denge yanı sıra canlının enerji tüketim dengesini sağlamaktadır. Modern insan, diğer memelilere göre uyanıklıkta daha az enerji harcadığından, insandaki enerji tasarrufu %5-10 civarında olmaktadır. Uyku sırasında canlı, kasların, diğer doku ve organların yaşlanan hücrelerinin tamirini gerçekleştirmektedir. Uyku sırasında kardiyovasküler sistem dinlenmektedir, arteriyel tansiyon %20-30, kalp hızı %10-20 civarında azalmaktadır. İnsanların uyku-uyanıklık toplamı, gece ve gündüz gibi veya dünyanın kendi etrafında bir dönüş zamanı gibi 24 saattir. Neden uyuyoruz? sorusunun bugün en kabul edilen açıklaması: beynin yeniden yapılanması ve sinir hücrelerinin ve bağlantılarının yenilenmesi teorisidir. Gönüllülerin uykusuz bırakıldığı çalışmalarda kas gücü ve bedensel işlevlerde kayda değer kayıp izlenmezken, beyin fonksiyonlarında, bilişsel işlevlerde önemli düşmeler gösterilmiştir. Üstelik bu dönemde beynin elektriksel aktivitesinde de (elektroensefalografi) önemli bozulmalar saptanmıştır. Bu veriler bize bedenin dinlenme ihtiyacı için değil, beynin uyanıklıkta normal fonksiyon görebilmesi için uyuduğumuzu göstermektedir. Süregen bir uykusuzluk durumunda, insanda görülen belirtiler için Tablo-1 e bakabilirsiniz. 5

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 24 Tablo-1. Uykusuzluğun zihinsel ruhsal ve bedensel etkileri Hastanın tanımladıkları Davranışlar Zihinsel işlemler Uykuya eğilim Kendiliğindenliğin azalması Konsantrasyon güçlüğü Mutluluk duygusunda azalma Kendini kontrol etmekte güçlük Etrafa olan farkındalığın azalması Sinirlilik, olumsuz duygulanım Uyaranlara aşırı yanıt Algıda yanılmalar, varsanılar Uyanıklığın azalması Karar vermede güçlük Mizah duygusunda azalma Reaksiyon zamanı, zihinsel işlemleme hızında düşme Sosyal olaylardan kaçınma Kısa süreli bellekte bozulma Daha önce karşılaştığı sorunları çözmede zorluk Psikomotor işlevsellikte bozulma Mental esneklik, yaratıcı özelliklerde azalma Kısa uyuklamalar Beceriksizlik Biyolojik Kalp çarpıntısı Beden ısısında 0.5 C düşme Göz kapaklarında düşüklük Gözlerde kaşıntı Ellerde titreme Kilo alma 6

Uyku Bozuklukları ve Tedavi Yaklaşımları Günlük uyku ihtiyacımız nedir? Uyku ihtiyacı kişiden kişiye değişiklik gösterir. Genç bir erişkinin ortalama uyku ihtiyacı 8 saat civarındadır, bu hafta sonlarında bir miktar artış gösterir. 6,5-8,5 saat arasında uyku, normal kabul edilir. Yeni doğanda bu süre 14-16 saattir. Çocuk büyüdükçe bu süre giderek kısalır. 5 yaştan erişkinliğe kadar 10 saat civarı uyku yeterli olur. Normal uyku nedir ve uyku dönemleri nelerdir? Normal uyku, hızlı göz hareketlerinin olduğu REM (rapid eye movement) ve bunun haricindeki NREM dönemi olmak üzere 2 ana gruba ayrılır. NREM dönemi uyku derinliğine göre yüzeyel ve derin uyku dönemlerinden oluşur. Derin uyku sırasında kişinin uyandırılması çok zordur. Bu dönemde uyandırılabilse bile kişi uyandığında sersem gibidir ve çoğunlukla sabah bu dönemi hatırlamaz. REM hızlı göz hareketlerinin olduğu, rüyaların yaşandığı bir dönemdir. Bu dönemde hızlı göz hareketleri, kalp hızında artma, solunum sayısında artma, rüyalar, tüm vücud kaslarında hareketsizlik ve gevşeme ortaya çıkar. REM uykusu hafif bir uykudur ve kişi bu dönemde kolayca uyanabilir, eğer rüya görüyorsa, rüyayı hatırlayabilir. Uykudan uyanmalar daha çok NREM dönemleri içindeki geçişler sırasında olur. Uyku, çoğunlukla hafif uyku denilen yüzeyel dönemler ile başlar ve daha sonra uyku derinleşerek yavaş dalga uykusu ile devam eder. Eğer uyku sırasında elektroensefalografi (EEG) çekimi yapılmışsa, uyku derinleştikçe büyük boylu yavaş beyin dalgalarının yoğunlaştığı görülür. NREM dönemlerinin 7

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 24 arkasından REM uyku dönemi gelir. REM uyku dönemi tüm gece içinde 4-5 kez yaşanır. İlk REM uykuya geçtikten 1-1.5 saat sonra oluşur. Uykunun başlangıcındaki REM periyodları daha kısa sürerken uykunun son üçte birlik bölümünde hem sayı hem de süre olarak artış gösterir. Uykunun ilk REM periyodu 10 dakika kadar sürerken son REM süresi 60 dakikaya kadar uzayabilir. Uyku içinde birbirini izleyen NREM ve REM periyotları sikluslar halinde 70-100 dakikada bir tekrarlar. Derin uyku dönemi, gecenin ilk üçte birlik döneminde, REM uykusu ise, son üçte birlik dönemde daha fazla oluşur. Bu nedenle; uyku sırasında oluşan parasomni denilen uyurgezerlik, diş gıcırdatma gibi uyku bozuklukları daha çok uykuya daldıktan sonraki ilk 3 saat içinde oluşur. Buna karşın REM parasomnisi olan REM davranış bozukluğu daha çok sabaha karşı yaşanır. Erişkinlerde, hafif uykunun ilk periyodu tüm uykunun yalnızca %2-5 ini oluşturur. Hafif uykunun 2. periyodu en fazla süreye sahip olan uyku evresidir ve toplam uykunun %45-55 ini meydana getirir. Derin uyku çoğunlukla uykunun ilk birkaç saati içinde oluşur ve toplamda %10-15 lik bir orana sahiptir. REM uykusunun toplam uykuya oranı %20-25 dir. Yeni doğan bir bebek beslenme ve diğer ihtiyaçları için olanın dışındaki kalan zamanı uykuyla geçirir. Birkaç saatte bir uyanır. Bebek büyümeye devam ettikçe uyku süresi giderek kısalır, 5-6 aylık olduğunda geceleri kesintisiz uyumaya başlar, gündüz birkaç kez kısa uykuları olur. Yeni doğanlarda REM uyku oranı erişkine oranla çok yüksektir toplam uykunun %50 sini oluşturur. 8

Bebeklerde derin uyku dönemi de benzer şekilde erişkine oranla daha fazladır. Çocuk büyüdükçe bu oranlar erişkinlerin değerlerine yaklaşmaya başlar. Yaşlılarda uyku süresi ve uykunun içyapısı genç ve orta yaş erişkine göre farklılık gösterir. 70 yaş sonrasında toplam uyku süresi 8 saatlerden 5,5-6,5 saat düzeylerine düşer. Uykuya dalma daha geçtir, gece uykusu sık bölünür, sabah erken uyanılır. Yaşlılarda uykusuzluk yani insomniden yakınma oranı daha yüksektir. Uyku- uyanıklık döngüsü nedir? Uyku ve uyanıklık toplamı 24 saat olan, birbirini izleyen bir ritim ile oluşur. Bu ritim döngüsel ritim olarak isimlendirilir. Uyku-uyanıklık döngüsü esas olarak 2 sistem tarafından sağlanır: 1. Döngüsel Zamanlama Sistemi: Uyku ve uyanıklığın bir ritim halinde toplamı 24 saat olacak şekilde birbirini izleme süreci beyinde suprakiazmatik çekirdek denilen bir bölge tarafından yürütülür. Bu bölge beynin ön tarafında yerleşiktir. Suprakiazmatik çekirdek adeta beynin alarmlı saati gibi çalışarak, akşam gökyüzü karardıktan sonra, sabahın erken saatlerinde ve öğleden sonra uykuya eğilim göstermemizi sağlar (Şekil-1). 2. Uyku Dengeleme Sistemi: Uyku ihtiyacımız, uykunun ne zaman başlayıp biteceği, uykunun içeriği, bu sistem tarafından belirlenir. Uyku ihtiyacı, kişinin daha önceki günlerdeki uyku süresi, uyku içeriği, kalitesi ve gündüzün nasıl geçmiş olduğu ile 9

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 24 ilişkili olarak uykuya geçme zamanını ve uykunun iç mimarisini değiştirir. Örneğin; iki gündür 4 saatlik uyku uyumuşsanız, üçüncü gün önceki iki gündeki toplam 8 saatlik uyku açığı kapatılmaya çalışılır. Bu nedenle uykusuzluk çekersiniz ve uyku için uygun zaman ve şartlar oluştuğunda uyku süreniz normal 8 saatlik uykunuza ilaveten eksik uyku miktarınızın eklenmesi ile belirlenir. Eklenen miktar aslında tam olarak eksik uyku miktarınız kadar değildir. Uykunun iç mimarisini değiştirerek ilave 2-3 saatle kapatabilir. Örneğin; bir gün tam uykusuz kalınmışsa ertesi gün 9,5-11 saatlik bir uyku tüm eksiğinizi kapatabilir. Şekil-1. Uyku oluşumunda rol oynayan santral yolaklar. 10

Uyku Bozuklukları ve Tedavi Yaklaşımları Uyku ve uyanıklığı sağlayan sinir sistemi bölümleri nelerdir? Uyanıklık, beyin sapında bulunan, ARAS adı verilen bir yapıyla sağlanan aktif bir olaydır. ARAS beyinde pons ve orta beyin denilen bölümde yer almaktadır (Şekil-2). ARAS beyin, dış kabuğunu değişik yollarla uyararak uyanıklığı temin eder (Şekil-3). Uyanıklığı temin eden diğer bir beyin yapısı talamustur. Uyanıklık sırasında talamus üzerinden yürütülen ARAS kontrolü ile duysal bilgilerin talamustan geçişine izin verilir. Uyku sırasında ARAS aktivitesi durur ve talamustan duysal bilgilerin geçişine engel olunarak beyin kabuğunun uyarılmasının önüne geçilir. Şekil-2. Asssendan retiküler aktive edici sistem. 11

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 24 Şekil-3. Assendan retiküler aktive edici sistem ile ilgili yolaklar. NREM ve REM uykuları nasıl oluşur? NREM uykusu beyin faaliyetlerinin azalması sonucu ortaya çıkar. Bu olayı beyin orta bölümlerinde ön bölümünde bulunan bir grup sinir hücresi başlatır. Bu sinir hücreleri uyanıklıkta aktif olan beyin bölgelerini 12

Uyku Bozuklukları ve Tedavi Yaklaşımları baskılar. Bu şekilde uykunun ilk evresi hafif veya yüzeyel uyku başlatılmış olur (NREM Uyku Evresi). Bu dönemde beyinde bölgelerden salınan özel bazı maddeler ile uyku hem derinleştirilir hem de sürdürülmesi sağlanır. Normal koşullar altında uykuya geçildikten ortalama 1,5 saat sonra derin ve huzurlu bir şekilde uyanan kişinin aniden nefes alıp vermesinin hızlandığı, göz çukurları içinde gözlerinin hızlı hızlı hareket ettiği görülebilir. İşte bu dönem rüyaların da görüldüğü uyku dönemi olan REM dir. REM uykusu beyin sapı denilen beynin alt tarafındaki bölgede bulunan REM başlatıcı ve REM durdurucu sinir hücreleri tarafından başlatılır ve sonlandırılır. REM uykusu sırasında rüyalara fiziksel olarak katılmayı engellemek içim tüm vücud kasları kilitlenir, kişi hareket edemez. Yalnızca gözlerini oynatabilir. REM dönemi sona erdiğinde uykuya NREM uyku evreleri ile devam edilir. Tüm uykunun %25 i REM uykusundan oluşur. REM uykusu sırasında hafıza ile ilgili beyin bölgelerinin fonksiyonlarının düzenlenmesi gerçekleşir. Bu nedenle; REM uykusunda problem olan kişilerde hafıza bozulukları görülebilir. NREM uykusunun özellikle derin uyku evresinin yetersizliği, çocuklarda büyümenin yavaşlamasına, erişkinde ise, beynin çalışma hızının yavaslamasına yol açar. 13

UYKU SUZ LUK 1 3 2

2. UYKUSUZLUK Uyku Bozuklukları ve Tedavi Yaklaşımları Uykusuzluk (İnsomnia) sıradan bir durum mu yoksa ciddi bir problem mi? İyi bir uyku beden sağlığıyla doğrudan ilgilidir. Kısa süre de olsa yeterli uyumama, metabolizmada önemli değişikliklere, yanı sıra çeşitli fiziksel ve zihinsel yakınmalara neden olur, dikkat, günlük işlevsellik ve enerji düzeyi olumsuz etkilenir. Uykunun miktarı ve süresi kadar, kalitesi de önemlidir. Bedenimiz uykusuzluğa uyum sağlayamaz. Diğer bir deyişle uykusuz kaldığımız günlerin sayısı arttıkça yakınmaların şiddeti artar ve zihinsel işlevler ve dikkat olumsuz etkilenir. Uykusuzluk Sağlığıma Zarar Verir mi? Uykusuzluğun bize ne kadar zarar verdiği ve vücudumuzda nelere yol açtığı şiddeti ve süresine bağlıdır. Uyanık geçirdiğiniz saatler on altı saati aştığında, yorgunluk hissi başlar ve bu süre uzadıkça belirtiler şiddetlenir. Dikkat ve zihinsel işlevler olumsuz etkilenir. Bunun sonucunda en basit günlük işleri yapmak bile çok zor hale gelir. Uykusuzluk, ruhsal durumu da olumsuz etkiler.

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 24 Depresyon belirtileri, gerginlik ve kişinin gerçeği değerlendirmesi bozulabilir, algılama bozuklukları görülebilir. İyi bir uyku öğrenme, bellek, dikkat ve konsantrasyonu geliştirir. Sürekli az uyuyan kişilerin sağlık, günlük işlevsellik ve mesleki performanslarının daha kötü olduğu bildirilmektedir. Bu kişilerde fazla acıkma nedeniyle karbonhidratlı yiyeceklerin daha fazla tüketildiğinden obezite riski artmıştır. Kısa süreli uykusuzluk baş ağrısı ve mide rahatsızlıkları hazımsızlık gibi sağlık sorunlarına neden olurken uzun süreli uykusuzluk obezite, kalp damar hastalıkları ve diyabet riskini artırmaktadır. Uykusuzluk (İnsomnia) ve Tedavileri Uykusuzluk şikayeti olan kişiler genellikle hiç uyuyamadıklarını söylerler ancak sorun genellikle yeterli ve dinlendirici bir uyku uyunamamasıdır. Uykusuzluk, tek başına bir hastalık değildir. Pek çok nedene bağlı gelişebilen bir belirtidir. Herkes birkaç gece uykusuzluk çekebilir. Çeşitli stres etkenleri, örneğin önemli bir sınav öncesi, işyerinde problem yaşarken, ya da çocuğunuz ertesi gün önemli bir sınava girecekse, uykunuz doğal olarak etkilenecektir. Aşırı fiziksel ve zihinsel yorgunluk da uykusuzluk nedenidir. Etken ortadan kalktığında şikâyetiniz de düzelecektir. Burada en önemli nokta uykusuzluk yakınmasını şiddetlendirecek ve kronikleşmesine neden olabilecek tutum ve davranışlardan kaçınmaktır. Gece uyuyamadığınızda uykunun gelmesi için televizyon karşısında, ya da internette uzun süreler geçirmek, gündüz uyanık kalabilmek için çay, kahve gibi 16

Uyku Bozuklukları ve Tedavi Yaklaşımları uyarıcıların miktarını artırmak kısa süreli bir sorunun şiddetlenmesine ve kronikleşmesine neden olabilir. Şikâyetleriniz sürekli ise bu durumda bir uyku bozukluğu geliştiğini düşünmek gerekir. Ne Zaman Doktora Başvurmalı? Uygun koşullar ve ortam olduğu halde uykuya dalmakta ve gece boyunca uykunuzu sürdürmekte zorlanıyor ya da sabah dinlenmemiş uyanıyorsanız, Uykusuzluk sizin gün boyu uykulu halde, yorgun, sinirli, gergin, dikkatsiz, enerjisiz, hissetmenize neden oluyorsa ve gece uyuyabilme konusunda endişe duyuyorsanız uyku bozukluğu olduğunu düşünebiliriz ve bu durumda doktora başvurmak gerekir. Birincil Uykusuzluk Burada hiçbir nedene bağlı olmayan uykusuzluk söz konusudur. Çoğu zaman uykuyu kontrol eden mekanizmalarla ilgili bir sorun vardır. Ancak uykusuzluk çeken kişiler, bir sonraki gece uyuyup uyuyamayacaklarına dair kaygı duymaya başlarlar. Oysa bu kaygı, kişinin tetikte olma halini artırarak uykusunu giderek daha olumsuz etkilemeye başlar. Erken saatte yatağa girip uyumayı beklemek ve sürekli geçen zamanı takip etmek kaygıyı daha da artırır. Uykuya dalabilmenin en zor yolu kendini uyumaya zorlamaktır. Uykusuzlukla ilgili korkular, uykusuzluğu daha da şiddetlendirir. 17

İkincil Uykusuzluk EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 24 Diğer hastalıklarla birlikte bu hastalıklara ya da tedavi için kullanılan ilaçlara bağlı uykusuzluk gelişebilir. Uykusuzluk uyku apnesi ya da narkolepsiye bağlı olabileceği gibi, depresyon ve kaygı bozuklukları başta olmak üzere çoğu ruhsal sıkıntı rahatsızlığı uykusuzluğa neden olabilir. Kalp ve solunum sistemi hastalıkları da uykusuzluk sebebidir. Ağrısı olan bir kişi de uykuya rahat dalamaz. Burada önemli olan kişinin hem fiziksel ve ruhsal rahatsızlığının hem de uyku sorunlarının ayrı ayrı ele alınmasıdır. Tedavi nedeniyle alınan ilaçlar yanı sıra alkol ve keyif verici maddeler uykuyu olumsuz etkiler. 18

Uyku Bozuklukları ve Tedavi Yaklaşımları 3. UYKU ZAMANLAMASI İLE İLGİLİ BOZUKLUKLAR: VARDİYALI İŞLER, JETLAG Günlük yaşam düzeninin normal uyku uyanıklık döngüsü ritminden uzaklaşması durumunda ihtiyacınız olduğunda uyuyamazsınız. Özellikle doktorlar gibi nöbet usulü ile çalışanlar, ya da vardiyalı çalışanlarda, günlük yaşam işleri ve sosyal toplantılar nedeniyle az uyuyanlarda biyolojik uyku ritminin bozulmasına bağlı olarak ortaya çıkar. Çalışma saatleri ve vardiyalı çalışma nedeniyle uyku sorunu yaşayanlar için baş etme yöntemlerini aşağıda sıralanmıştır: 1. Gündüz uyumak için karanlık, sessiz ve uygun bir ortam hazırlamalısınız. Çevresel nedenlerin uykunuzu bölmesine izin vermeyin. Telefon, televizyon, kapı zilini kontrol etmelisiniz. Gerekirse uyku maskesi ve kulaklarınıza eczaneden temin edebileceğiniz tıkaç kullanabilirsiniz. 2. Kronik olarak uyku yoksunu olan bu grupta kısa şekerlemeler faydalıdır. 3. Alkol ve kafein tüketimine dikkat edin. Alkol uyku yapısını bozar ve kafein uykuya dalmanızı güçleştirebilir. 4. Bu durum sürekli olduğunda uyku ilaçları en son seçenek olmalıdır. 5. Uykusuzluğun vücudunuza etkisini takip etmelisiniz. Unutmayın ki kronik uykusuzluk kalp damar hastalıkları ve obezite için risk faktörüdür.

Jetlag, farklı saat dilimlerine yapılan kıtalararası yolculuklarda, bedenin yeni düzene uyum sağlayamamasıdır. Günün uzaması ya da kısalmasıyla biyolojik saatimizin buna uyum sağlaması zorlaşır. Özellikle doğuya yapılan yolculuklarda ve daha fazla zaman dilimi geçirilen uzun yolculuklarda uyum sağlamak daha zordur. Fakat bazı kişilerin biyolojik ritmi esnektir ve kolay uyum sağlayabilir. Bunu önleyebilmek için uygun bazı yöntemler aşağıda sıralanmıştır: 1. Uçağa bindiğinizde gideceğiniz yere göre saatinizi ayarlayın. Eğer gittiğinizde gündüz olacaksa uyumaya çalışın. 2. Olağan yatma vaktinizde değil bulunduğunuz yerin zamanına göre yemek ve uyuma saatlerini uygulayın. Kısa bir şekerleme yardımcı olabilir ancak akşam saatinde uzun şekerleme yapmayın. 3. Alkol ve kafeinden uzak durun. Hafif yiyecekler ve bol sıvı tüketin. 4. Uyku hijyenine uyun. Bu yöntemler etkili olmuyorsa uyku ilaçları kullanabilirsiniz. Özellikle benzodiyazepin grubu ilaçları doktorunuza danışarak kısa süreli kullanabilirsiniz. Nasıl Daha iyi Uyuyabilirim? İyi uyumak için uyulması gereken kurallar Uyku Hijyeni olarak adlandırılır. Bu kurallar aşağıda ayrıntılı anlatılmıştır: 1. Uyuma ve uyanma saatleriniz, yanı sıra öğünleriniz ve egzersiz zamanlarınız düzenli olmalıdır. Bu düzen, 20

Uyku Bozuklukları ve Tedavi Yaklaşımları biyolojik ritmimizin ayarlanması için önemlidir. Günlük uyku ihtiyacınızı, yaşam biçiminizi, iş saatlerinizi dikkate alarak hesaplayın ve buna göre bir program yapın ve bu programa tüm hafta boyunca uyun. Gece aynı saatte yatın ve uyuyamasanız da sabah aynı saatte kalkın. Bu program bir iki gün aksayabilir ancak genel olarak programa uyun ve uykusuzluğunuzu biriktirmeden telafi edin. Her gün başka saatlerde uyuyup, farklı saatlerde yemek yerseniz vücudunuz biyolojik ritmini düzenleme de senkronize etmede zorlanacaktır. 2. Yatmadan önce mutlaka günün gerginliği ve yorgunluğun etkisini üzerinizden atmalısınız. Sizi rahatlatan ve hoşunuza giden etkinliklere yer vermeli ve sizi uykuya hazırlayacak bir düzen oluşturmalısınız. Akşam sekizde eve gelen hızla bir şeyler yedikten sonra ertesi günün işlerini planlamaya başlayıp daha sonra televizyon karşısında uyuklayan birinin, gece, uykuya dalması zor olabilir. Gece yattığınızda, eksik kalan ve zihninizi meşgul edecek şeylere öncesinde zaman ayırın. Ilık bir duş, ılık süt ya da bitki çayları çoğu kişiyi gevşetir. 21

3. Yatak odanız sadece uyumak ve cinsel işlevler için kullanılmalıdır. Yatakta televizyon seyretmek, yemek, okumak uygun değildir. Yatağınızın ve odanızın görüntüsü beyninizde uykuyu hatırlatmalıdır. 4. Gündüz şekerlemeden kaçının. Gece uykusuz kaldıysanız şekerleme zindelik kazandırabilir, ancak uyku sorunu yaşayanlar için uygun değildir. 5. Uyuyamıyorsanız uyumak için boğuşmayın. Yataktan çıkın, sakinleştirici aktiviteler yapın ve uykunuz geldiğinde yatağa dönün. Ancak heyecanlı filmler, bilgisayar oyunları ya da ev işleri sizin uyarılmışlık ve tetikte halinizi artırır ve uykuya dalmanızı zorlaştırır. 6. İyi bir uyku ortamı gereklidir. Ortamın sessizliği ve karanlığı sağlamak için kulak tıkacı ve uyku maskesi kullanabilirsiniz. Oda ne sıcak ne de soğuk olmalı, iyi havalandırılmalıdır. Saati takip etmeyin. Yatağın rahatlığı ve konforu da önemlidir: Pijama, yastık, çarşaf, battaniye, yastık 7. Ağır yiyeceklerden kaçının. Hazımsızlık, reflü gece yattığınızda artar ve uyumanıza engel olur. Ne aç ne de çok tok olmalısınız. Sıvı alımına da dikkat etmelisiniz. Fazla sıvı alırsanız tuvalete gitmek için uykunuz bölünür. Ancak az sıvı aldığınızda da gece susamış uyanırsınız. 22

Uyku Bozuklukları ve Tedavi Yaklaşımları Basit gibi gelen bu düzenlemeleri yapmak pek çoğu için uyku sorununa çözüm sağlayacaktır. Düzenlilik ve süreklilik burada çok önemlidir. Düzenli bir yaşam, iyi beslenme, sigara ve alkol kullanmama ve düzenli egzersiz, iyi bir uyku için temel unsurlardır. Düzenli egzersiz, stresi ve kaygıyı azaltarak hem uykuya dalma hem de gece boyunca uykuyu sürdürmede çok önemlidir. Düzenli egzersiz fiziksel açıdan kendinizi zinde hissetmenize yardım eder. Uyku uyanıklık ritmi düzenlenir ve uyku saati geldiğinde uykuya dalmanız kolaylaşır. Alkol Alırsam Daha Rahat Uyuyorum? Alkol gevşemenize neden olduğundan başta uyumanızı kolaylaştırdığını düşünebilirsiniz. Ancak alkol ve keyif verici maddeler uyku kalitesini bozar. Özellikle dinlenme için gerekli derin uykuyu bozduğundan sabah dinlenmeden yorgun kalkmanıza neden olur. 23

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 24 Gevşemeyi Kolaylaştıracak Teknikler Var mıdır? Uyumadan önce gevşemenin öneminden söz ettik ve temel unsurlar içerisinde saydık. 1. Nefes Egzersizleri: Temel olarak nefes alışverişinizi yavaşlatmayı amaçlar ve bu şekilde uykuya dalma kolaylaşır. Uyanıkken çoğu zaman göğüs solunumu yaparız, burada amaç diyaframı kullanmayı öğretmektir. Rahat bir pozisyonda oturun. Bir elinizi karnınızın (göbek çevresi) üzerine koyun ve solunumunuza odaklanın. Burnunuzdan derin bir nefes alın ve ciğerlerinizdeki tüm havayı verecek şekilde ağzınızdan nefes verin. Daha sonra tekrar derin bir nefes alın ve karnınızı şişirin. Nefesinizi bir süre tutun ve beşe kadar sayarak nefesinizi verin. Bu işlemi beş on kez tekrarlayın ancak her bir tekrarlama arasında birkaç kez normal ritminizde nefes alıp vermeyi unutmayın. Bu egzersiz sonrasında gözlerinizi kapayıp kendinizi iyi hissetmenizi sağlayacak bir yerde olduğunuzu hayal edebilirsiniz. Gözünüzde güzel bir yer canlandırabilirsiniz. 2. Kas Gevşetme Egzersizleri: Günlük stres, kaygı ve endişe fiziksel gerilime neden olur ve bu durum uykunuzu olumsuz etkiler. Gevşeme teknikleri fiziksel gerilimi azaltır ve uykuya geçmenizi kolaylaştırır. Nefes egzersizleri de bu bakımdan faydalıdır. 24

Uyku Bozuklukları ve Tedavi Yaklaşımları Rahat pozisyonda oturun ya da uzanın. Başınızın ve dizlerinizin altına yastık koyarak gevşemeye yardım edebilirsiniz. Burnunuzdan derin nefes alın ve verin. Ayak ve ayak bileklerinize odaklanın beş on saniye gerin, sonra gevşek bırakın. Daha sonra bedenin farklı bölgelerine odaklanın; baldırlar, uyluk, kalça, karnınız, sırtınızın alt bölümü, sırtınızın üst bölümü, omuzlar, kollar ve eller; boynunuzun ön bölümü ve arka bölümü, çeneniz, alnınız, kafa deriniz. Nefesinize odaklanarak düşüncelerinizin konsantrasyonunuzu engellemesine izin vermeyin. Uykusuzluk Tedavisinde İlaçlar Ne zaman ilaç kullanmalıyım? Uykusuz geçen birkaç gece ardından yakınlarının tavsiyesi ile ilaç kullanma sık olduğu gibi, ilaca bağımlı olmamak için kaçınanlar da vardır. En doğrusu kişinin şikâyetleri doğrultusunda doktorla birlikte karar verilmesidir. Tedavi başlarken ilaç etkisinin ne zaman başladığı önemlidir. Örneğin uykuya dalma sorunu olan bir kişi için çabuk etki eden bir ilaç gerekliyken, gece sık uyanan bir kişi için daha geç etki gösteren ilaçlar gereklidir. O nedenle yakınınıza iyi gelen bir ilaç sizde etkili olmayabilir. İlaçlar Ne Kadar Etkili, Sonrasında Kendim Uyumakta Zorlanır mıyım? Genel olarak ilaçlar uykuya dalmayı kolaylaştırır ve gece uyku süresini uzatır. İlaç kullanan kişiler bir süre sonra ilacı kesmeyi istemeyebilirler çünkü ilaçsız 25

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 24 uyuyamayacaklarını düşünürler. İlacı bırakmaya yönelik isteksizliğe bağımlılık diyoruz. İlacı aniden bıraktıklarında ise uyuyamazlar ve bu inançlarını daha da güçlendirerek kısır döngüye neden olur. Uyku ilaçlarına karşı gelişen bağımlılık çoğunlukla psikolojik bağımlılıktır. Uzun süre ilaç kullanan bir kişide ilaç aniden kesilirse belirtiler daha şiddetli olarak ortaya çıkabilir. Bu nedenle ilaç başlama sürecinde olduğu gibi bırakma döneminde de doktorunuza danışmalısınız. İlaçlar azaltılarak kesilirse, kesme sonrasında belirtilerin şiddetlenmesi önlenir. Uyku ilaçlarının yan etkileri var mıdır? Bu ilaçlar temel olarak yatıştırıcı etki gösterdiğinden dikkatinizi ve düşünme yeteneğinizi olumsuz etkileyebilir. İlacın etkileri, gündüz uykulu hissetmenize neden olabilir. O nedenle ilacın etkisi geçene kadar yeterince uyumalısınız. Yaşlılarda baş dönmesi, denge bozukluğuna bağlı düşmeye neden olabileceğinden dikkatli kullanılmalıdır. Yan etkiler, ilacın kullanılmasına engel değildir. Ancak doktor kontrolünde kullanılmalıdır. Doktorunuza, ilaç başlanmadan önce kullandığınız tüm ilaçları söylemelisiniz. Reçetesiz satılan ilaçlar ya da alerji ilaçları, diyet hapları ile etkileşim olabileceğinden dikkatli kullanılmalıdır. Uyku ilaçları nelerdir? Yeşil reçeteyle kullanımı sınırlanan benzodiyazepin grubu ilaçlar piyasada bulunan ve uykuya dalma ve uykuyu sürdürmede etkili ilaçlarıdır. Klonazepam (rivotril), lorazepam (ativan), alprazolam (xanax), diyazepam (nervium, diyazem) kaygı giderici etkileri olan ancak uyku vermeleri nedeniyle sıklıkla uyku 26

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 24 Not: 112

Yayımlanmış Kitaplarımız Hipertansiyon Osteoporoz (Kemik Erimesi) Düşmeler ve Önlenmesi Obezite Meme Kanseri Cerrahisine Bağlı Lenfödem

Yayımlanmış Kitaplarımız Kan Yağları ve Kalbimiz Her Yaş İçin Spor ve Sağlık Diyabetik Ayak Sağlıklı Beslenme Varis

Yayımlanmış Kitaplarımız Göğüs Ağrısı, Kalp Krizi, Aspirin Kullanımı Herediter Anjioödem Kanın Pıhtılaşmasını Önleyen İlaçlar ve Kalbiniz, Atriyal Fibrilasyonlu Yaşam Kalp Yetersizliği ile Yaşamak, Kalp Pili İle Yaşamak, Kalp İlaçlarını Nasıl Kullanalım Kalp Hastalığında Cinsel Yaşam/Şeker Hastalığı/ İnme Teşhis ve Ameliyatsız Tedavi

Yayımlanmış Kitaplarımız Mitral Kapak Sarkması Nedir? Koroner Arter Baypas Ameliyatınız, Kalp Kapağı Ameliyatınız Damar Sertliği ve Risk Faktörleri Guatr ve Tiroid Hastalıkları Diyabetim ve Ben Çocuklarda Yanık ve Korunma Yolları

Yayımlanmış Kitaplarımız Sünnet Çocuklarda Fıtık ve İnmemiş Testis Sağlığımız ve Genetik Uyku Bozuklukları ve Tedavi Yaklaşımları

Yayıma Hazırlanan Kitaplarımız Şaşılık ve Tedavisi Kadınlarda İdrar Kaçırma Şikayeti ve Tedavi Yöntemleri Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar Sağlıklı Beslenme ve Zeytinyağı