Ekoloji 15, 61, 16-21 2006 Büyükçekmece Gölü Havzasýnda Havanýn PM 2.5 ve PM 2.5-10 Gruplarýnda Krom Deriþimleri Ferhat KARACA, Omar ALAGHA, Eylem ELÇÝ Fatih Üniversitesi, Çevre Mühendisliði Bölümü, 34900 ÝSTANBUL Ferruh ERTÜRK Yýldýz Üniversitesi, Çevre Mühendisliði Bölümü, Yýldýz-ÝSTANBUL Yusuf Ziya YILMAZ, Türkan ÖZKARA Çekmece Nükleer Araþtýrma ve Eðitim Merkezi, P. K.1, Atatürk Havalimaný, ÝSTANBUL Özet Bu çalýþmada Büyükçekmece gölü havzasýnda bir yýl süreyle toplanan atmosferik PM 2.5 ve PM 2.5-10 partikül maddelerde tayin edilen krom deriþim deðerleri incelenmiþtir. Yýllýk PM 2.5, PM 2.5-10 ve PM 10 krom deriþim ortalamalarý sýrasýyla 0,099 µg m -3, 0,101 µg m -3 ve 0,200 µg m -3 olarak bulunmuþtur. Her bir boyut grubunda krom deriþimlerinin mevsimsel deðiþimleri incelenerek polinom eðri tamamlama yöntemi ile dönemsel modelleri çýkarýlmýþtýr. Bölgesel ve yerel krom kaynaklarýna iþaret edilerek örnekleme bölgesine olan etkileri tartýþýlmýþtýr. Bölgedeki en önemli krom kaynaðý çimento fabrikasý olarak belirlenmiþtir. Deriþimlerin meteorolojik parametrelerle olan iliþkileri incelenmiþ, özellikle enverziyon deðerleri ile epizod deðerler arasýnda kuvvetli bir ilgileþim tespit edilmiþtir. Anahtar Kelimeler: Atmosferik taþýným, atmosferik krom, içme suyu havzasý, modelleme, solunabilen partiküller. PM 2.5 and PM 2.5-10 Chromium Concentrations of Buyukcekmece Lake Basin Abstract In this study, the chromium concentrations of atmospheric PM 2.5 and PM 2.5-10 particles collected in Büyükçekmece lake basin during one year are evaluated. Yearly average PM 2.5, PM 2.5-10 and PM 10 chromium concentrations are found 0.099 µg m -3, 0.101 µg m -3 and 0.200 µg m -3, respectively. Seasonal characteristics of each size fraction are studied and their cyclic behaviors are modeled using the Polynominal fit method. Regional and local possible sources of chromium are defined and their effects over the basin are discussed. The most important emission source of the chromium is found as the cement factory located in the area. The relationships between concentrations and meteorological parameters are investigated and a significant correlation between episodes and inversion level is found. Keywords: Atmospheric transportation, atmospheric chromium, drinking water lake basin, modeling, inhalable particles. GÝRÝÞ Ýstanbul 12 milyon yerleþik nüfusu bakýmýndan Türkiye`de birinci, Avrupa`da ise dördüncü sýradadýr. Oldukça kalabalýk olan nüfus, trafik, endüstri ve benzeri faaliyetleri ile birçok çevresel sorunla karþý karþýya bulunmaktadýr. Ýstanbul için üzerinde birçok çalýþmalar yapýlan çevre sorunlarýndan biriside hava kirliliðidir (Gülsoy 1999, Tayanç 2000). Özellikle son yýllarda doðal gaz kullanýmýnýn artmasý ve kömür türü fosil yakýtlarýn kullanýmýnýn azalmasýna baðlý olarak þehrin hava kirliliði profili açýsýndan önemli geliþmeler saðlanmýþtýr (Karaca ve ark. 2005a). Bölgesel ve yerel hava kirliliðinin en önemli nedenleri noktasal ve hareketli kaynaklardýr. Ýstanbul gibi bir ilde birçok önemli noktasal ve hareketli kaynak bulunmakta ve bölgeyi etkilemektedir. Büyük þehirleri besleyen içme suyu kaynaklarýnýn yönetilmesi ve kontrol altýnda tutulabilmesi, içme suyu havzasýna çeþitli yollardan ulaþabilecek kirletici faktörlerin etkin bir þekilde deðerlendirilebilmesi ile mümkün olabilir. Þu ana kadar Ýstanbul ili içme suyu havzalarýnýn kontrol ve yönetiminde genellikle suyolu ile havzalara ulaþan 16 No: 61, 2006
Büyükçekmece Gölü Havzasýnda Havanýn PM 2.5 ve PM 2.5-10... Ekoloji kirleticiler kontrol altýnda tutulmaya ve denetlenmeye çalýþýlmýþtýr. Hava yolu ile su ortamýna taþýnabilecek veya içme suyu havzasýný etkileyebilecek kirleticilerin incelenmesi konusunda bir çalýþma yapýlmamýþtýr. Dünya literatüründe yapýlan birçok çalýþmaya göre özellikle krom, kurþun, nikel, kadmiyum, bakýr, arsenik ve cýva gibi zehirli ve aðýr metaller atmosfer yolu ile taþýnarak kuru ve yaþ çökelme iþlemleri ile karasal ve su ortamlarýna önemli miktarlarda depolanabilmektedirler (Samura ve ark. 2003). Hava yolu ile yayýlabilen metaller düþünüldüðünde Büyükçekmece bölgesi açýsýndan kromun dikkate deðer bir önemi vardýr. Zira bölgede önemli krom emisyonu yayabilecek kaynaklar bulunmaktadýr (Baþak ve Alagha 2004). Su ortamýnda depolanmasýnýn yaný sýra, krom elementinin hava yoluyla solunarak alýnmasý bir diðer önemli konudur, çünkü kýsa süreli yüksek doza maruz kalanlarda akut etkiler ve uzun süreli olarak daha düþük dozlara maruz kalanlarda da kronik etkilere neden olmaktadýr (Anonymous 1999). Fareler üzerindeki solunum etkileri göz önüne alýndýðýnda atmosferik partiküllerdeki krom için düzenli solunum referans deriþim deðeri (RfC) 0,1 µg/m 3 olarak belirlenmiþtir. RfC deðeri solunum yoluyla alýnan kromun insan saðlýðýna olan etkileri konusunda da baz olarak alýnabilir. Bu deðer direkt olarak risk tahmin deðeri olmamasýna raðmen, atmosferik kromun potansiyel etkileri düþünüldüðünde bir referans deðer olarak alýnabileceði önerilmiþtir (Anonymous 1999). MATERYAL VE METOT Örnekleme Bölgesi ve Tekniði Bu çalýþmada, PM 2.5 ve PM 2.5-10 boyut aralýklarýnda günlük atmosferik partikül örnekleri toplanmýþtýr. Atmosferik partiküllerin kimyasal özelliklerinin belirlenebilmesinde ilk adým partiküllerin uygun bir metot kullanýlarak toplanmasýdýr. Bu çalýþmada Andersen marka otomatik Dichotomous örnekleyicisi (seri 245) kullanýlmýþtýr. Bu örnekleyici atalet kuvvetlerinin çarpma etkisi prensibine göre farklý boyuttaki partikülleri aerodinamik çaplarýna göre ayýrabilme özelliðine sahiptir. Cihazýn baþlýðýndan (PM 10 ayýrýcý baþlýk) sadece PM 10 boyutunda veya daha küçük olan partiküller girebilmektedir, cihazýn içersindeki kütlesel ayýrýcý sayesinde PM 2.5 partiküller bir filtre üzerinde toplanýrken PM 2.5-10 partiküller ise bir baþka filtre üzerinde toplanmaktadýr. Bu çalýþmada cihaz üretici firmanýn önerdiði þartlara göre (debi: 1 m 3 /saat) iþletilmiþtir. Örnekleme deðerleri incelendiðinde her bir filtre üzerinde günlük ortalama 200~500 mg partikül madde toplandýðý görülmüþtür. Toplanan örnekler PM 2.5 ve PM2.5-10 partiküllerin kütlesel analizleri, kimyasal analizleri vs. için uygundur. Örneklemede kullanýlan filtreler 37 mm çaplý ve 2 µm gözenek çaplý Politetra-floroetilen (PTFE) membran filtrelerdir (Teflon marka). Partikül madde örneklemek için kullanýlan filtre tipinin seçilmesinde iki temel unsur göz önünde bulundurulmuþtur; hava akýmýna filtrenin göstereceði direnç (basýnç kaybý) ve boþ filtre özellikleri. Ýdeal olan filtre türü, hava akýmýna karþý düþük dirençli olmasý ve temiz filtre için düþük deriþim deðerleridir (Karaca ve ark. 2005b). Örnekleme yapýlan filtrelerdeki metal deriþim deðerlerinin örneklenen deðerlerden çok düþük olmasý bir zorunluluktur. PTFE membran filtreler düþük hacimli örnekleyiciler için idealdirler; temiz deriþim deðerleri, boþluk çaplarý vs. özellikleri çok iyi bilinmektedir. Bu çalýþmada setler halinde 10 örnekle birlikte birer adet boþ filtre þahit örneði ve asit þahidi (her bir sette toplam 10 örnek +2 þahit) çözünürleþtirilmiþ ve ayrý ayrý krom tayinleri yapýlmýþtýr. Asit þahitleri ve boþ filtre þahit örneklerindeki krom deðerlerinin ayný seviyede olduklarý belirlenmiþtir. Þahit örneklerinde bulduðumuz deriþim deðerlerinin ortalamasý (1,03±0,19 µg/l) toz muhtevalý filtrelerin deriþim deðerlerinin ortalamasýna mukayese edildiðinde ~%1 seviyesinde kalmaktadýr. Bu seviye tayinler için background seviyesi olarak alýnmýþtýr ve kabul edilebilir seviyededir. Kullanýlan metodun deteksiyon limiti (LOD) aþaðýdaki formül kullanýlarak 1,60 µg/l olarak hesaplanmýþtýr. Sm= Sbl+3sbl (Skoog ve Leary 1991) Burada; Sm: Algýlanabilen minimum analitik sinyal Sbl : Ortalama deðer sbl : Standart sapma deðerini ifade etmektedir. Örnekleme iþlemine bir yýl süre ile (Temmuz 2002-Temmuz 2003) devam etmiþ ve toplam 84 örnek toplanmýþtýr. Örnekleme iþleminde rasgele örnekleme metodu kullanýlmýþ ve aylýk 6~10 örnek toplanmýþtýr. Hava kirliliði izleme istasyonumuz Büyükçekmece gölü yanýnda kurulmuþ olan Ýstanbul Su ve Atýksu Ýdaresi (ÝSKÝ) Büyükçekmece Ýçme Suyu Arýtma Tesisinin korumalý bölgesinin sýnýrlarý içersinde kurulmuþtur (Þekil 1). Örnekleme bölge- No: 61, 2006 17
Ekoloji F. KARACA, O. ALAGHA, E. ELÇÝ, F. ERTÜRK, Y. Z. YILMAZ, T. ÖZKARA sinin bu alan içersinde seçilmesinin en önemli nedeni yakýnýnda direkt etkili olabilecek noktasal veya hareketli bir kirletici kaynaðýn bulunmamasýdýr. Öte yandan, hava ortamýna atýlan mikron boyutlu partikül maddeler atmosferde askýda kalmak sureti ile uzun mesafelere taþýnabilir ve uzun süreler boyunca atmosferde asýlý kalabilirler (Karaca ve ark. 2005b). Örnekleme alaný yerleþim ve endüstriyel bölgelerden uzakta bulunmasýna raðmen bölgeyi etkileyebilecek noktasal ve hareketli, hava kirliliði üretebilecek kaynaklar bulunmaktadýr. Bunlardan en önemlileri E-5 ve TEM otoyollarý, sanayi ve endüstriyel alanlar, çimento fabrikasý ve yerleþim alanlarý olarak sayýlabilir. Beylikdüzü-Büyükçekmece arasýnda (örnekleme bölgesi) çok kýsa bir mesafede önemli bir irtifa azalmasý olmakta ve havza bölgesindeki bu özel coðrafi yapý örnekleme bölgesinde enverziyon etkisinin önemini artýrmaktadýr. Analiz Tekniði ve Özelikleri Aerosol örneklerinin mikrodalga ortamda çözünürleþtirilmesinde CEM MARS 5 CEM Corporation, Matthews, NC, USA model cihaz kullanýlmýþtýr. Kullanýlan asit kombinasyonu HNO 3 (5 ml Ultrex, J.T. Baker, Phillipsburg, NJ 08865, USA), H 2 O 2 (4 ml 30-32%, semiconductor grade, Aldrich Chemical Company, Inc., Milwaukee, WI, USA), HF (0,5 ml 47-51%, environmental grade plus, Alfa AESAR, Ward Hill, MA. 01835, USA) ve H 3 BO 3 (5 ml doymuþ H 3 BO 3 solüsyonu 5%, puratronic, 99,9995%, Alfa AESAR, Ward Hill, MA 01835, USA) asitlerinden oluþmuþtur. Partikül maddelerde bulunan kromun tayini düþük deriþim deðerleri nedeni ile Grafit Fýrýn Atomik Absorpsiyon Spektrometri (AAS/GF) tekniði kullanýlarak baþarý ile yapýlabilmektedir. Bu çalýþmada Varian 140 spectraa model cihaz kullanýlmýþtýr. Grafit fýrýn analizlerinde matris karýþýmý olarak %0,1 nitrik asit, optimizer olarak pirolitik kaplamalý kýsýmlara ayrýlmýþ grafit tüp (Varian ) kullanýlmýþtýr. Krom elementinin kalibrasyon eðrisi 100 µg/l standart çözeltisinin otomatik seyreltme yoluyla 0, 20, 50 ve 100 µg/l deriþimlerine karþýlýk gelen emilim deðerlerini kullanýlmak sureti ile çizilmiþtir. Kalibrasyon eðrisinin R 2 deðeri 0,9991 olarak hesaplanmýþtýr. Görüldüðü üzere bu R 2 deðeri kalibrasyon eðrisi için oldukça iyi bir oranda ölçüm hassasiyetini ifade etmektedir. Yaptýðýmýz bu çalýþmada R 2 deðerinin 0,999 düzeyinden daha aþaðýda olmamasýna dikkat edilmiþtir. 18 Üç ayrý referans madde kullanýlarak (Nist CFA 1633b, IAEA Soil-5 ve IAEA Soil-7), analizler öncesi ve analizler boyunca Cr deriþim deðerleri ve bizim okuduðumuz deðerler ölçülerek mukayese edilmiþ ve bu suretle çapraz kontrol saðlanmýþtýr. Ölçüm sonuçlarýnýn referans ölçüm deðerlerine göre deðerleri (recovery) %96~%103 aralýðýnda deðiþim göstermiþtir. Bu sonuçlara göre %95 güven aralýðýnda oldukça baþarýlý ve doðru sonuçlar elde edilmiþtir. BULGULAR Bir yýllýk örnekleme sonucunda elde edilen krom zaman serisi daðýlým sonuçlarý Þekil 2'de verilmiþtir. Bu sonuçlara göre bir yýllýk PM 2.5, PM 2.5-10 ve PM10 krom deriþim ortalamalarý sýrasýyla 0,099 µg m -3, 0,101 µg m -3 ve 0,200 µg m -3 olarak bulunmuþtur. PM 2.5, PM2.5-10 ve PM10 deriþim deðerleri yýl boyunca genellikle sabit ilerleyen bir yapýya sahip olmalarýna karþýlýk Aðustos 2002; Mart 2003 zaman aralýðýnda çok fazla deðiþim gözlenmiþtir. Literatürde yapýlmýþ çalýþmalara göre, aðýrlýklý olarak PM 2.5 partikül grubunun antropojenik kaynaklardan; PM 2.5-10 partikül grubunun ise doðal etki ve kaynaklardan atmosfere yayýldýðý bilinmektedir (Samura ve ark. 2003, Koçak ve ark. 2004, Karaca ve ark. 2005b). Yýllýk ortalama deðerler PM 2.5 ve PM 2.5-10 partikül grubu için birbiri ile hemen hemen ayný miktardadýr. Toplanmýþ olan partikül örneklerindeki yýllýk ortalama deðerlerinin birbirine yakýn olmasý doðal ve endüstriyel kaynaklardan yayýlan krom miktarlarýnýn her iki partikül grubuna da eþit miktarlarda katkýda bulunduklarýna iþaret etmektedir. Literatürde yapýlmýþ olan benzer çalýþmalarda da bulunan sonuçlar bizim bulduðumuz sonuçlarla uyum göstermektedir (Marcazzan ve ark. 2003). Bu durumun daha net anlaþýlabilmesi için kromun yerel ve küresel kaynaklarý incelenmeli ve diðer elementlerle olan korelasyonlarýna bakýlmalýdýr. Ölçülen numunelerde standart sapma deðerlerinin deriþim ortalama deðerlerine mukayese edildiðinde standart sapma deðerlerinin oldukça büyük olduklarý dikkat çekmektedir. Standart sapma deðerleri ortalama deðerlerin yaklaþýk %140 ila %160 oranlarýnda bulunmuþtur. Bu tip standart sapma deðerleri ölçülen deriþimlerin örnekleme süresince çok büyük deðiþim gösterdiðine iþaret eder. Þekil 2 incelendiðinde Aðustos 2002; Mart 2003 periyodunun haricinde ciddi bir deðiþim görülmemektedir. Fakat bahsi geçen zaman periyodu boyunca çok ciddi deðiþimler gözlenmiþtir. Bu da özellikle No: 61, 2006
Büyükçekmece Gölü Havzasýnda Havanýn PM 2.5 ve PM 2.5-10... Ekoloji epizotlarýn (yüksek deðerlerin) gözlendiði bu örnekleme günlerinin özel bir ilgi ile incelenmesi gereðini ortaya çýkarýr. TARTIÞMA Solunabilen partikül madde (PM 10 ), PM 2.5 ve PM 2.5-10 partikül gruplarýnýn toplamý olarak ifade edilebilir (Yatýn ve ark. 2000). EPA'nýn belirlediði atmosferdeki solunabilen partikül madde krom sýnýr deðeri olan 0,1 µg m -3 Þekil 2 üzerinde iþaretlenmiþtir (Anonymous 1999). Türkiye'de daha önceki yýllarda yapýlmýþ benzer çalýþmalarda krom deriþim deðerleri ve krom zenginleþme miktarlarý incelenmiþtir (Tablo 1). Diðer çalýþmalardan farklý olarak bu çalýþmada bulunan yýllýk ortalama deðerin (PM10) 0,1 µg m -3 düzenli solunum sýnýr deðerinden iki kat daha fazla olmasý oldukça dikkat çekicidir. Bölgeye çeþitli kaynaklardan yoðun olarak krom taþýndýðý ve solunum açýsýndan tehlike arz edebileceði görülmektedir. Epizodlarýn sýklýðý ve bu vakalar süresince yüksek krom deriþim deðerleri gözlenmesi (>0,5 µg/m 3 ) bölgenin önemli bir veya daha fazla yerel kaynaktan direkt etkilendiði fikrini doðrulamaktadýr. Bölgede havaya krom emisyonu yapabilecek en önemli kaynaklar; çimento fabrikasý, endüstriyel faaliyetler ve trafik olarak belirtilebilir. Ölçüm bölgesinin güney-doðu yörüngesinde krom açýsýndan önemli bir kaynak kabul edilebilecek bir çimento fabrikasý bulunmaktadýr. Aylýk ortalama deðerler Þekil 3'de gösterilmiþtir. Bu deðerler incelendiðinde ince ve kaba partiküllerin zaman içersindeki davranýþlarýnýn birbirlerine benzediði görülmektedir. Artýþ ve azalmalarý arasýnda bir benzerlik iliþkisi vardýr. PM 2.5 ve PM 2.5-10 partiküllerin bu bezerlik iliþkisi kaynaklarýnýn ortak olabileceði fikrini doðurmaktadýr. Sadece bir aylýk ortalama deðer (Temmuz 2002) tavsiye edilen sýnýr deðerin altýnda bulunmuþtur. Bölgeye partiküller þeklinde zenginleþmiþ krom taþýnýmý olmaktadýr. Partikül gruplarýnýn dönemsel davranýþlarýný incelemek için PM 2.5 ve PM 2.5-10 partiküllerin aylýk ortalama deðerleri doðrusal olmayan eðri (polinom) tamamlama yöntemi ile modellenmiþtir (Þekil 3). Bu ve benzeri modeller hava kirliði çalýþmalarda etkili olarak kullanýlabilen bir metottur (Karaca ve ark. 2005b). Ýkinci dereceden polinom tamamlama metodu kullanýlarak PM 2.5 ve PM 2.5-10 partiküller için elde edilen modeller: Tablo 1. Türkiye'de yapýlan hava kaynaklý partiküllerde ölçülen krom deriþim deðerleri. Þekil 1. Örnekleme bölgesi ve özellikleri. Þekil 2. Büyükçekmece bölgesinde ölçülen parçacýk maddelerin krom deriþimlarý. Þekil 3. Aylýk ortalama krom deriþim deðerleri ve bu deðerlerin dönemsel modelleri. No: 61, 2006 19
Ekoloji F. KARACA, O. ALAGHA, E. ELÇÝ, F. ERTÜRK, Y. Z. YILMAZ, T. ÖZKARA ypm 2.5 = -0,0029x2+0,0435x-0,0148 (R 2 = 0,54) ypm 2.5-10 = -0,0031x2+0,0428x+0,0112 (R 2 = 0,68) olarak bulunmuþtur. Burada y deðeri partiküllerdeki aylýk ortalama krom deriþim deðerini ve x deðeri de ortalama deðerin hesaplandýðý aya tekabül eden sayýsal deðeri (mesela; Ocak= 1, Aralýk= 12) ifade etmektedir. Elde edilen modellere göre yýl içersinde partikül maddelerdeki krom deriþimi bir defa dönemsel yükseliþ göstermektedir. Bu yükselme döneminin en yüksek deðeri Aralýk-Þubat aylarý arasýnda kalan süre içersinde gerçekleþirken, en düþük deðeri Haziran-Aðustos aylarý süresince gerçekleþmektedir. Böylelikle kýþ aylarýnda yüksek deriþimli deðerler gözlenirken, yaz aylarýnda ise krom deriþimleri açýsýndan düþük deðerler gözlemlenmiþtir. Bölgede toplanmýþ olan solunabilen partiküllerin krom deriþimleri belirtilen sýnýr deðerden genellikle yüksek deðerlerde ölçülmüþtür. Bazý günlerde ise oldukça yüksek deðerler gözlenmiþtir. Ölçülen solunabilen partiküllerdeki krom deriþimlerinin yaklaþýk %88 sýnýr deðerin üzerindedir (84 örneðin 74 tanesi). Bu yüksek deðerlerin ise %35'i (26) sýnýr deðerin iki katýndan daha fazladýr. Bu epizot deðerlerin yerel meteorolojik faktörlerle olan iliþkileri önem arz etmektedir. Özellikle hâkim rüzgâr yönlerinin incelenmesi, örnekleme bölgesine kirliliðin nerelerden taþýndýðý tahmin edilmesinde etkili olarak kullanýlabilir. Mikrondan daha büyük partiküllerin atmosferde taþýným süreleri saatler mertebesindedir (Yun ve ark. 2002). Uzun mesafelerle taþýnamazlar, dolayýsý ile kaynaklarý incelenirken yerel kaynaklara odaklanmak daha doðru olacaktýr. Her ne kadar krom doðal yollarla zenginleþmesi beklenmeyen bir element olsa da, bu çalýþmada her iki partikül gurubunda da zenginleþme gözlenmiþtir. PM 2.5 krom deriþimlerindeki zenginleþmenin nedeni; örnekleme bölgesinde bölgeyi etkileyen yerel ve bölgesel antropojenik krom kaynaklarýn mevcudiyetidir. Buna paralel olarak PM 2.5-10 partiküllerdeki krom deriþimleri ele alýndýðýnda, bu grubun da iki açýdan antropojenik kaynaklardan etkilendiði söylenebilir. Birincisi, PM 2.5 boyutundaki partiküller hava ortamýnda PM 2.5-10 partiküllere yapýþabilecekleri için toplanan örneklerdeki PM 2.5-10 partiküllerin insan kaynaklý faaliyetlerden oluþan PM 2.5 partiküllerden bir miktar etkileniyor olmasý beklenebilir (yaklaþýk %10) (Karaca ve ark. 2005b). Ýkincisi, trafik ve endüstriyel faaliyetler sonucunda üretilen kromun 20 (aðýrlýklý olarak PM 2.5 boyutunda) yer yüzüne çökeldikten sonra rüzgâr ve doðal erozyonla atmosfere yeniden (resuspension) PM 2.5-10 formunda yükselmesi olarak belirlenebilir. Yüksek deriþimli (toplam veri setinin %31'ine tekabül eden deðerler) örnekler ile bu deðerlere karþýlýk gelen rüzgar yönleri dört ana grupta toplanabilir. Bunlar: Kuzey-Doðu, Güney-Doðu, Kuzey-Batý ve Güney-Batý gruplarýdýr. Bölgeye ulaþan yoðun krom deðerine sahip olan partiküller %42 oranýnda Güney-Batý sektöründen bölgeye taþýnmaktadýr. Diðer en etkili bölge ise %35'lik oran ile Kuzey-Doðu sektörüdür. Bu deðerlere göre en çok etkili görülen bölge olan Güney-Batý bölgesinde yoðun bir kentleþme olmasýna raðmen, önemli bir noktasal kaynak olarak bir çimento fabrikasý mevcuttur. Atmosferik kromun en önemli kaynaklarýndan biri çimento fabrikalarýdýr (Smith 1972). Yapýlan çalýþma da göstermektedir ki, bölgede bulunan bu tesis içme suyu havzasýný etkilemekte ve bölgeye yoðun olarak krom taþýnmasýna sebep olmaktadýr. Bu bölgeden diðer bir önemli kaynak olabilecek E-5 otoyolu geçmektedir. Arabalarýn fren balatalarýndan da atmosfere partiküler madde yapýsýnda krom atýldýðý bilinmektedir (Smith 1972). Dolayýsýyla diðer önemli kaynak bölgedeki trafik faaliyetleridir. Ýkinci önemli etkili bölge ise Kuzey-Doðu sektörüdür. Haritadan da görüleceði üzere bu bölgede yoðun bir kentleþme ve özellikle de endüstriyel faaliyetler mevcuttur. Bu kentleþmenin yaný sýra örnekleme bölgesini etkileyebilecek önemli bir kaynak olarak TEM otoyolu bulunmaktadýr. Kuzey-Doðu bölgesindeki önemli krom kaynaklarý trafik ve endüstriyel faaliyetler olarak tahmin edilebilir. Çimento fabrikasý, trafik vs. gibi yerel emisyon kaynaklarýnýn özellikle yer seviyesine yakýn gerçekleþen enverziyon etkisi durumlarýnda epizot deðerlerine neden olmasý beklenmektedir. Göztepe meteoroloji istasyonundan temin edilen enverziyon bilgileri ile krom deriþimlerinin epizot deðerleri arasýnda bir iliþki olup olmadýðý bu baðlamda incelenmiþtir. Göztepe istasyonu (istasyon no: 17062, Enlem: 40,96 ; Boylam: 29,08 ) örnekleme bölgesinden uzakta olmasýna raðmen (yaklaþýk 50 km) sonuçlarýn açýklayýcý nitelikte olduðu kabul edilebilir. Yapýlan deðerlendirmelerin sonucunda özellikle epizot deðerler incelenerek enverziyonla ilgileri tespit edilmiþtir. Sayýsý 26 olan epizot No: 61, 2006
Büyükçekmece Gölü Havzasýnda Havanýn PM 2.5 ve PM 2.5-10... Ekoloji deðerlerden 19 tanesinin enverziyon gözlenen günlerde ölçülmüþ olmasý bu ilgileþimi net olarak ortaya koymaktadýr. TEÞEKKÜR Yapmýþ olduðumuz bu çalýþmada bize verdikleri destek ve yardýmlarýndan dolayý Çekmece Nükleer Araþtýrma ve Eðitim Merkezine teþekkür ederiz. Örnekleme süresince verdikleri tüm destek ve yardýmlarýndan dolayý ÝSKÝ, Büyükçekmece Ýçme Suyu Arýtma Tesisi yöneticilerine teþekkür ederiz. KAYNAKLAR Anonymous (1999) Integrated Risk Information System (IRIS) on Chromium VI. National Center for Environmental Assessment, Office of Research and Development, Washington, DC. Basak B, Alagha O (2004) The chemical composition of rainwater over Büyükçekmece Lake, Istanbul. Atmospheric Research 71, 4, 275-288. Gülsoy G, Tayanç M, Ertürk F (1999) Chemical analyses of the major ions in the precipitation of Istanbul, Turkey. Environmental Pollution 105, 273-280. Karaca F, Alagha O, Ertürk F (2005a) Application of Inductive Learning: Air Pollution Forecas in Istanbul, Turkey. Intelligent Automation and Soft Computing 11, 4, 207-216. Karaca F, Alagha O, Ertürk F (2005b) Statistical characterization of atmospheric PM 10 and PM 2.5 concentrations at a non-impacted suburban site of Istanbul, Turkey. Chemosphere 59, 8, 1183-1190. Koçak M, Nimmo M, Kubilay N, Herut B (2004) Spatio-temporal aerosol trace metal concentrations and sources in the Levantine Basin of the Eastern Mediterranean. Atmospheric Environment 38, 14, 2133-2144. Marcazzan GM, Ceriani M, Valli G, Vecchi R (2003) Source apportionment of PM 10 and PM 2.5 in Milan (Italy) using receptor modelling. The Science of the Total Environment 317,137-147. Odabasi M, Muezzinoglu A, Bozlaker A (2002) Ambient concentrations and dry deposition fluxes of trace elements in Izmir, Turkey. Atmospheric Environment 36, 38, 5841-5851. Samura A, Alagha O, Tuncel SG (2002) Study of trace and heavy metals in rural and urban aerosols of Uludað and Bursa (Turkey). Water, Air and Soil Pollution: Focus 3, 87-96. Skoog DA, Leary JJ (1991) Princibles of Instrumental Analysis. 4th edition, Sounders HBJ, Philadelphia. Smith RG (1972) Chromium. In: Lee DHK (eds), Metallic contaminants and human health, 1st edition, Academic Press, New York, 139-144. Tayanç M (2000) An assessment of spatial and temporal variation of sulfur dioxide levels over Istanbul, Turkey. Environmental Pollution 107, 1, 61-69. Yatin M, Tuncel S, Aras NK, Olmez I, Aygun S, Tuncel G (2000) Atmospheric trace elements in Ankara, Turkey: 1. factors affecting chemical composition of fine particles. Atmospheric Environment 34, 8, 1305-1318. Yun HJ, Yi SM, Kim YP (2002) Dry deposition fluxes of ambient particulate heavy metals in a small city, Korea. Atmospheric Environment 36, 35, 5449-5458. No: 61, 2006 21