BÖLÜM-2 İKTİSAT POLİTİKASININ AMACI Prof.Dr. Abuzer Pınar ın kitabından faydalanılarak üretilmiştir. 1
2
İktisat Politikası: Belirli ekonomik amaçlara ulaşmak için iktisadi araçların kullanılmasıdır. Ekonomik İstikrarsızlık İşsizlik Kötü büyüme performansı Gelir dağılımı adaletsizliği Yetersiz kalkınma Sadece EKONOMİK Sorunlarınız 3 3
Ekonomik İstikrarsızlık ve İşsizlik: Kısa dönemli amaçlardır. Genel olarak tam istihdam ve fiyat istikrarı iktisat politikasının en önemli iki amacıdır. Kötü büyüme performansı: Yüksek ve sağlıklı büyüme oranlarının yakalanması temel hedeflerden birisidir. Uzun dönemli bir amaç olarak kabul edilebilir. Gelir dağılımı adaletsizliği :Gerek sosyal yönü ile gerekse de ekonomik büyüme ile yakından ilişkilidir. Yetersiz Kalkınma: Kalkınma özellikle Az Gelişmiş Ülkeler için vurgulanan bir kavram. Büyüme ve Gelir Dağılım ile de ilgili. 4 4
İKTİSAT POLİTİKASININ TEMEL BİLEŞENLERİ PARA POLİTİKASI İKTİSAT POLİTİKASI TEMEL BİLEŞENLERİ GELİRLER POLİTİKASI MALİYE POLİTİKASI 5
Para politikası diğer politikalarla ilişkili olmakla birlikte para politikası yönetimi genelde merkez bankalarına verilmiştir. Merkez bankalarının kendileri için dizayn edilmiş amaç(görev)larını yerine getirmek amacı ile para politikası araçlarını kullanması para politikası olarak tanımlanabilir. Merkez Bankalarına genelde fiyat istikrarı görevi verilmiştir. Bu görevi yerine getirmek için sahip olduğu araçlar para politikası araçları olarak da bilinir: para arzı, faiz oranı, açık piyasa işlemleri, destek imkanları, reeskont oranı, zorunlu karşılık oranı, kredi politikası, disponibilite oranı, ithalat teminat oranı ve zorunlu döviz oranı. 6
Chapter Two BAZI TANIMLAR Disponibilite Oranı: Bankalardaki mevduat ile bu mevduata karşılık bulundurmak zorunda oldukları nakde çevrilebilecek değerler arasındaki ilişkiyi ifade eden disponibilite oranı piyasanın likiditesini etkileyen bir para politikası aracı olarak kullanılmaktadır. Zorunlu Karşılık Oranı: Mevduat kabul eden finansal kurumların bu mevduatlara karşılık olarak merkez bankasında tutmak zorunda oldukları mevduatlarının kanunen saptanan oranını ifade etmektedir. TL mevduatı için yaklaşık olarak %4-6 Yabancı Para cinsinden mevduatlar için %8-12 arasındadır. İnterbank : Bankalar arası para piyasası olan bankadır. Bankaların kendi aralarında borç alıp vermeleridir. Bankaların kendi aralarında kısa vadeli fon açıklarını giderebildikleri piyasalardır. Bir tarafta kısa vadeli fon fazlası bulanan banka diğer tarafta kısa vade fon açığı bulunan banka vardır.
Chapter Two Açık Piyasa İşlemleri : MB nın piyasadaki para arzı dengesini korumak amacıyla piyasada mevcut menkul kıymetleri alması ya da satmasıdır. Bu işlem için yeni menkul kıymet ihraç edilmez. Reeskont Oranı : MB nın ödünç para verme işlemlerinde kullandığı faiz oranıdır. MB bankalara kredi verirken belirli teminatlar istemektedir. Reeskont kredisi kullanımında MB bankalardan belirli teminatlar istemektedir. Bu teminatlar gayri menkuller,devlet iç borçlanma senetleri,tahvillerdir. Repo :Bir menkul kıymetin belli bir vade ve faiz oranı üzerinden geri satın alınmak üzere satış işlemidir. Repo 1 günlük,1haftalık,1 gecelik ve 1 aylık olabilir. Eğer repoda faiz oranı yükselirse bunu piyasadaki likitide sıkıntısı belirler. Repoda iç borçlanma senetleri,hazine bonosu,devlet tahvil senetleri vardır. Repoda kârı faiz belirler. Geri satın alma fiyatı ile satış fiyatı arasındaki farktır. Reponun vadesi uzun olursa faiz oranı daha yüksek olur. Çünkü daha riskli hale gelir.
MERKEZ BANKASI BİLANÇOSU AKTİFLER PASİFLER Altın Tedavüldeki Banknotlar Döviz Mevduat Karşılıkları İç Krediler Sermaye Dış Krediler Gayrimenkuller 9
Güçlü PARA (PARASAL TABAN)= DOLAŞIMDAKİ PARA+BANKLARIN MB DAKİ BULUNAN ZORUNLU KARŞILIKLARI+ FAZLA REZERVLER M1 = Dolaşımdaki Para + Vadesiz Mevduat (resmi hariç)+ Çek Yazılabilir Diğer Mevduat M2 = M1 + Vadeli Mevduat (resmi hariç) (Geniş kapsamlı) M2Y = M2 + Döviz Tevdiat Hesapları M3 = M2 + Resmi Kuruluşlar Mevduatı + TCMB daki Diğer Mevduat M3Y = M3 + Döviz Tevdiat Hesapları Chapter Two 1
Nihai Hedef (Fiyat İstikrarı) Ara Hedef: Nihai Hedefe ulaşmak için ve nihai hedefle ciddi şekilde bağlantılı olduğu düşünülen ve MB tarafından kontrol edilen para politikası enstrümanıdır. Nominal Çıpa: Nihai hedefe ulaşmak için kullanılan ara hedeflere verilen isim. Amaç Fiyat istikrarı ise bu amacı gerçekleştirmek için yayagın bir şekilde şu politikalar uygulanabilir: Enflasyon Hedeflemesi Döviz Kuru Hedeflemesi Parasal Hedefleme Chapter Two 11
ENFLASYON HEDEFLEMESİ: Yeni Zelanda da başlamış ve bunu diğer batılı ülkeler takip etmiştir. Enflasyon Hedeflemesinin Çalışabilmesi İçin: 1. Merkez Bankası Bağımsız Olmalı 2. Fiyatlar nispeten istikrarlı bir durumda olması 3. Finansal Piyasalar Gelişmiş Olmalı (geleceğe yönelik tahmin ) Enflasyon hedeflemesi uygulanması durumunda maliye P. İle para politikası uyumlu olmak zorundadır. Neden? Chapter Two 12 12
İktisat politikasının üç aracından birisidir.: Para P., Gelirler P. Ve Maliye P. Gelirler Politikası: Para politikasının araçlarının ortaya çıkaracağı dolaylı etki yerine, hükümetin doğrudan ücretlerin ve fiyatların oluşum sürecine müdahale etmesidir. Yunanistan bugünlerde bir kriz içerisinde ve Yunan Hükümeti krizden çıkmak için 21 yılında çalışanların ve emeklilerin ücretlerini dondurma kararı aldı!!! 27 yılında kira artışlarının enflasyon üzerine etkisini sezen hükümet, ev kiralarındaki artışın enflasyonun üzerinde olması durumunda cezai işlem yapacağını açıklamıştı. 13
Belirli ekonomik amaçlara ulaşmak için kamu maliyesi araçlarının kullanılmasıdır. Cari dönemde sırasında pek çok kişinin hayatına etki etmektedir. Ancak bu etkileri daha sistematik bir şekilde irdelenmelidir: Maliye Politikası ve Tasarruflar Bütçe açığı ve etkileri İç ve dış borçlanma Büyüme ve kalkınma stratejileri Nesiller-arası vergi yükü seçimi Talep yönetimi Fiyat istikrarı İşsizlik Konjonktürel dalgalanma 14 14
15 15
Dar anlamda bir ülkede kamusal faaliyetlerin yürütülmesinden dolayı yapılması gereken harcamalardır. Genel olarak, kamu kurumlarının siyasal karar alma sürecinde belirlenen kamu hizmetlerini karşılamak amacıyla yaptığı parasal harcamalara kamu harcamaları diyoruz. Kamu Harcamaları Keynesten itibaren bir talep yönetimi unsuru olarak düşünülmüştür. Telafi edici maliye politikası yaklaşımından hareketle; Toplam talep unsurlarında azalma var ise (ekonomide daralma ya da kriz var ise) kamu harcamaları arttırılabilir. Üretim, Talepte meydana gelen artışlara ayak uyduramaması sonucunda enflasyonist bir durum oluşmuşsa, kamu harcamaları kısılabilir. 16 16
harcamayı yapan kurum göz önüne alınarak yapılan sınıflandırmadır. Başbakanlık, Milli Eğitim Bakanlığı, Su İşleri Genel Müdürlüğü, TCDD vs. Harcamacı kurumların yaptıkları harcamaları ne amaçla yaptıkları noktasından hareketle yapılan tasniftir. Bu işlevler: eğitim, sağlık, adalet, savunma, kalkınma vs olabilir. Sağlık Bakanlığı Bütçesi harcama toplamı 1 TL olsun. Bu bütçenin 5 TL si personel gideri, 2 TL si sağlık malzemesi alımı ve 3 TL si personel eğitimine harcanmış ise: 8 TL sağlık ve 2 TL eğitim harcaması yapmıştır. 17 17
Yapılan harcamanın ekonomik açıdan ne anlama geldiği göz önüne alınarak yapılır ve kamu harcamaları; cari, yatırım ve transfer harcaması olarak üç grupta değerlendirilir. : Mal ve hizmet satın alımı : Üretim kapasitesini arttırmaya yöneliktir. : Bir mal ve hizmet karşılığı olmaksızın yapılan harcamalar. Sosyal Transferler, Mali Amaçlı Transferler (genelde üretimi desteklemek için yapılır), Faizler. 18 18
Maliye Politikasının 3 tane aracı vardı: 1. Harcamalar 2. Kamu Gelirleri ya da Vergiler 3. Borçlanma Kamu Geliri: 3 Temel Kamu Geliri Bulunur: Devletin mülkiyeti ve bu mülklerin satışları Borçlanma Vergiler Bunlardan en önemlisi vergilerdir. 19
VERGİ:Devletin kamu gücüne dayanarak özel kesimden kamu kesimine aktardığı fonlardır. Vergilerin Sınıflandırılması: Verginin Kaynağı Açısından Sınıflandırma: Gelir, Harcama ve Servet Vergileri Verginin Ekonomik Faaliyetlerle Olan İlişkisine: Dolaylı-Dolaysız Verginin Konusu Açısından: Spesifik-Advolerem Matrahın Belirlenmesi Açısından: Öznel-Nesnel Uygulanan Oranlar Açısından: Artan, Azalan, Sabit Chapter Two 2
Chapter Two Verginin Kaynağı Açısından Gelir Vergileri: Kişilerin elde ettiği gelirden alınan vergiler kişisel gelir vergisi Kurumların elde ettiği gelirlerden alınan gelir vergisi Kurumlar vergisi Harcama Vergileri: Mal ve hizmetin el değiştirmesi sürecinde alınan vergilerdir. Tüketim, KDV gibi Servet Vergileri Kişilerin sahip olduğu konut, arsa gibi gayrimenkullerin yanında motorlu taşıt gibi menkullerden alınır. 21
Ekonomik Faaliyetler Açısından Dolaylı Vergiler: Genellikle mal ve hizmet satış sürecinde alınan vergilerdir. Dolaysız Vergiler: Genellikle gelir ve servet üzerinden alınan vergiler dolaysız vergilerdir. Dolaysız vergilerden verginin konusu gelirin kazanılması süreci ile ilgili iken dolaylı vergilerin konusu kazanılmış gelirin harcanması sürecidir. Chapter Two 22
Verginin Konusu Açısından Spesifik Vergiler: Verginin konusu dikkate alındığında, vergi herhangi bir malın miktarı (ağırlık hacim vs) gibi esaslara göre hesaplanıyorsa. Advolerem Vergiler: Verginin konusu dikkate alındığında, vergi parasal değer dikkate alınılarak hesaplanılıyorsa. Chapter Two 23
Matrahın Belirlenmesi Açısından Öznel Vergiler: Verginin mükellefi esas alındığında, verginin hesaplanmasında bireysel bazda vergi mükellefinin belirli özellikleri dikkate alınıyorsa, (örneğin Gelir V. : medeni hali, çocuk sayısı vs). Nesnel Vergiler: Verginin mükellefi esas alındığında, vergi mükellefinin özelliği dikkate alınmadan vergi hesaplanıyorsa bu vergiler nesnel vergilerdir. Örneğin KDV. Chapter Two 24
Uygulanan Oranlar Açısından Artan-Azalan ve Sabit Oranlı: Vergi matrahına uygulanacak oranlar açısından: Matrah arttıkça oran artıyorsa Matrah arttıkça oran azalıyorsa Matrah arttıkça oran sabit kalıyorsa Chapter Two 25
Chapter Two GELİR ETKİSİ-İKAME ETKİSİ Vergi insanların iktisadi davranışlarına etki eder mi? Bir malın fiyatında meydana gelen değişimin iki etkisi olur: o İkame Etkisi o Gelir Etkisi Gelir Etkisi Satın aldığımız bir malın fiyatında düşme olursa, parasal durumumuz daha iyi hale gelir. Satın aldığımız bir malın fiyatında artma olursa, parasal durumumuz daha kötü hale gelir. Bir malın fiyatı düşünce, geliriniz değişmese de kendinizi daha zengin hissedersiniz ve bu şekilde bütün mallardan daha fazla tüketirsiniz. İkame Etkisi Bir malın fiyatı diğer mallara göre düşerse, tüketiciler göreceli olarak daha ucuz olan bu maldan daha 26 fazla alırlar yani ikame ederler.
VERGİ AÇISINDAN Varsayalım ki gelir vergisi oranları arttırılmış olsun. Bu artış insanların çalışma davranışına nasıl etki eder? Varsayalım ki Mükellef X in brüt geliri 2 TL olsun. Devlet sabit vergi oranı uygulasın ve %25 oranında vergi alsın. Bu durumda mükellefin harcanabilir geliri 15 TL olsun. Tanesi 1 TL olan Burger-King Big Menu den bu kişi aylık net geliri ile 15 tane alabilmektedir. Eğer devlet gelir vergisi oranlarını %25 den %4 a yükseltsin. Bu durumda Mükellef X in harcanabilir geliri, 12 TL olacaktır. Bu gelirle sadece 12 tane Burger- King Menu alabilecektir. Chapter Two 27
Chapter Two ( i ) Gelir Etkisi, Verginin daha az olduğu duruma kıyasla, vergi ödevi ya da ödeyeceği vergi artan mükellefin harcanabilir geliri de bu vergi dolayısı ile azalmıştır. Örneğimizde kişinin harcanabilir geliri 15 TL den 12 TL ye düşmüştür. Eskiden 15 Burger-King almaya gücü yeten kişi artık sadece 12 tane alabilmektedir. İşte Gelir Etkisi diyor ki, artık daha az zenginsin. Eskiden 15 Tane Burger-King alıyordun şimdi ise sadece 12 Tane. Gelirin azaldı (3 tane daha az Burger-King ediyor aldığın ücret). Dolayısı ile daha çok çalış, (örneğin mesaiye kal ya da ek iş yap) ve gelirini arttıracak bir şeyler bulmaya çalış. Gelir Etkisi: Vergide yapılan artışları mükellefleri daha çok çalışmasına neden olur. Ya da onları daha çok çalışmasına yönelik güdüler. 28
Chapter Two ( ii ) İkame Etkisi, Vergi artışı öncesi durumla karşılaştırıldığında: Devlet eskiden her 1 TL nin 25 kuruşunu alıyordu ve ilave 1 TL nin 75 kuruşu mükellefe kalıyordu. Oysaki vergideki artışla mükellef kazandığı her bir TL nin 4 kuruşunu devlete vermektedir. Eskiden dinlenmenin ya da haytalığın fırsat maliyeti 75 kuruştu. Vergi artışı sonrası tembelliğin-haytalığın fırsat maliyeti 6 kuruşa düşmüştür. İşte boş zaman vergi artışı sonrası daha düşük bir fırsat maliyetine sahiptir. Boş zaman normal bir mal olduğuna göre, boş zamanın fırsat maliyetinin azalması pek ala mükellefi daha çok çalışmak yerine daha az çalışmaya da teşvik edebilir. İkame Etkisi: Vergide meydana gelen bir artışın mükellefi daha az çalışması gerektiği konusunda güdülüyorsa biz buna ikame etkisi diyoruz. 29
KEYNESYEN MODEL: Varsayalım ki bir ülke için milli gelir ve tüketim ile ilişkili olarak iki adet denklem verilmiş olsun. Y=C+ G + I C=C +z.y(1-t) Y: milli gelir (içsel) C: tüketim harcamaları I : Yatırım harcamaları (dışsal) G : Kamu harcamaları (dışsal) C : otonom tüketim harcamaları (dışsal) t: ortalama gelir vergisi oranı (dışsal) z: marjinal tüketim eğilimi (dışsal) Chapter Two 3
HARCAMA Y=E C+I+G 45 GELİR Y Chapter Two
Chapter Two )) (1 (1 ) (1 )) (1 (1 ) (1 ) (1 )) (1 (1 )) (1 (1 ) (1 t z G I t z C C t z G I C t z C C t zy C C t z G I C Y G I C t z Y G I t zy C Y G I C Y
Chapter Two
Chapter Two 34
HARCAMA Y=E 925 G 8 37 32 45 8 925 GELİR Chapter Two 35
Chapter Two 36 Transfer Durumu Denk Bütçe Çoğaltanı ]. [ 1 1 ct c TR c Y T TR Y Y d 1 ] [ 1 ] [ 1 1 T c c G c Y