KİŞİSEL GELİŞİM VE KURUMSAL DİYALOG YÖNETİMİNDE İLETİŞİM EĞİTİMİ NİN ROLÜ GAYE ÖZDEMİR YAYLACI, Ph.D. ozdemir@iletisim.ege.edu.tr Ege University (Turkey) Abstract In our era, in which access to knowledge and man is getting greater, communication has paradoxically become a subject being needed and discussed more than ever. This development and ever growing problems of communication has raised the demand, and the value of the training given in the field of communication. Thus in this century, in which we experience an era of communication and in which our career has gained more importance than ever, we face the need to question the quality of academic and sectoral communication training at local and international levels. Evaluated at every dimension of life, the science of communication can be examined in the processes of personal development and organisational dialogue management. The science of communication plays an important in personal development in terms of the growth of conscience and personality, performing different roles, sociality, conveying thoughts and values, sharing and perception. On the other hand, the returns aimed by giving communica-tion training given at psychological and personal level as well as institutional one are listed as perceiving the fact of organisational way of living and being conscience, managing the competition, using the language effectively, being able to analyse verbal-nonverbal messages, being able to manage conflicts, active listening, receiving land giving feedback, being a good team member and dialogue management, and so forth. This paper was written partly because of the lack of research-study domain and partly because of our purpose to evaluate, together with the communication scholars, the picture in which we are and our role as a source. In this study, we analysed the contributions of communication training, at personal level, to the personal development and career and its effects on the relations at organisational level. Also we included a study that involves an analysis of communication education and sectoral communication training and a comparison of general trends in the world. In the last part of the study, views and offers are presented on how to give a better quality communication training for organisational dialogue management.
Özet İletişim teknolojileriyle bilgiye ve insana erişimin ucuzlaştığı ve kolaylaştığı çağımızda, iletişim konusu paradoksal olarak her zamankinden daha çok ihtiyaç duyulan, tartışılan bir konu haline gelmiştir. Dolayısıyla iletişim çağını yaşadığımız ve mesleğimizin her zamankinden daha çok önem kazandığı bu dönemde, akademik ve sektörel iletişim eğitimlerinin kalitesini yerel ve uluslar arası düzeyde sorgulamak gereği karşımıza çıkmaktadır. Yaşamın her boyutunda değerlendirilebilen iletişim bilimini kişisel gelişim ve örgütsel diyolog yönetimi süreçlerinde irdelemek mümkündür. İletişim bilimi; kişilik ve bilinç gelişimi, farklı rolleri yerine getirme, toplumsallaşma, düşünce ve değerleri aktarma, paylaşma ve algılama açısından kişisel gelişimde önemli rol oynamaktadır. Psikolojik ve bireysel açıdan olduğu kadar kurumsal düzeyde de verilen iletişim eğitimleriyle amaçlanan geri dönüşümler ise; örgütsel yaşam gerçeğini algılama ve bilincine sahip olma, rekabeti yönetme, dili etkin kullanma, sözlü-sözsüz mesajları analiz etme, çatışmayı yönetme, aktif dinleme, geribildirim alma ve verme, iyi bir takım oyuncusu olma ve diyolog yönetimi vb. olarak sıralanmaktadır. Bu geri dönüşümleri elde etmek ve kişisel değişimi başlatmak ise sanıldığı kadar kolay bir çaba değildir. Bu bildiri; iletişim eğitimi konusundaki çalışma-araştırmaların azlığı ve bir iletişimci olarak içinde bulunduğumuz tablonun ve kaynak rolümüzün özdeğerlendirmesini iletişimcilerle bir arada yapmak amacıyla hazırlanmıştır. Çalışmada ayrıca üniversitelerin ilgili fakültelerinin iletişim eğitimleri ile sektörel iletişim eğitimlerine ilişkin genel durum analizi ve dünyada iletişim eğitimi konusundaki genel eğilimlerin karşılaştırmasını içeren bir araştırmaya da yer verilmektedir. Çalışmanın son bölümünde ise; arzulanan yönde kişisel gelişim ile kurumsal diyalog yönetimi için nasıl daha kaliteli bir iletişim eğitimi verileceği konusuna ilişkin görüşler ve öneriler yer almaktadır. 606
KİŞİSEL GELİŞİM VE KURUMSAL DİYALOG YÖNETİMİNDE İLETİŞİM EĞİTİMİ NİN ROLÜ Giriş Yeni ekonominin en önemli işi diyalog yaratmaktır Alan Webber, Fast Company dergisi editörü İletişim teknolojileriyle bilgiye ve insana erişimin ucuzlaştığı ve kolaylaştığı çağımızda, iletişim konusu paradoksal olarak her zamankinden daha çok ihtiyaç duyulan, tartışılan bir konu haline gelmiştir. Bu gelişim ve giderek artan iletişim sorunları ise iletişim konusunda verilen eğitim-lere olan değeri, talebi arttırmıştır. Dolayısıyla iletişim çağını yaşadığımız ve mesleğimizin her zamankinden daha çok önem kazandığı bu dönemde, akademik ve sektörel iletişim eğitimlerinin kalitesini yerel ve uluslar arası düzeyde sorgulamak gereği karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmada; yaşamın her boyutunda değerlendirilebilen iletişim biliminin kişisel gelişim ve örgütsel diyalog yönetimi süreçlerine olan katkıları irdelenmektedir. Çalışmanın amacı; iş iletişimi, kişilerarası iletişim ve profesyonel gelişim eğitimlerinin genel durumuna bakış atmak, bireyin başarılı bir kariyer yönünde hazırlanmasına nasıl katkı sağladığını değerlendirmektir. Çalışmada ayrıca iletişim alanında akademik ve sektörel outsourcing hizmetleri kıyaslanmakta ve kişisel gelişime ve kurumsal diyaloga katkı sağlayacak daha kaliteli bir iletişim eğitimi yönündeki öneriler üzerinde durulmaktadır. İletişim biliminin ve eğitiminin çok geniş bir alanı kapsaması nedeniyle çalışmaya bazı sınırlılıklar getirilmiştir. Bu sınırlılıklar ise; iletişim alanının profesyonel ve/veya kişilerarası iletişim olarak ifade edilen alt dalı, dolayısıyla iletişim fakültelerinin ilgili Kişilerarası iletişim ve halkla ilişkiler bölümleri ve eğitim programları, ve Avrupa ve Amerika da konuyla ilgili geneli temsil ettiği düşünülen birkaç fakülte örneği ve yine sektörde profesyonel iletişim eğitimi veren başarılı danışmanlık firmalarından birkaçı bu çalışmada örneklem olarak belirlenmiştir. İletişim ve Eğitim İletişim doğası gereği, çalışma yaşamı ile ilgili pratiklerden ayrı tutulamayacak kadar güncelleştirilmesi gerekli olan, yenilikçi ve değişen piyasa şartlarına adapte olabilecek kadar esnek, disiplinlerarası bir bilim dalıdır. İletişim eğitimi diğer sosyal alan ağırlıklı eğitimlere oranla idealde belki de en çok bireyin öğrenme sürecine rehberlik eden ve kişisel, sosyal ve psikolojik gelişimine katkı sağlayan dünyayı tanıma, kendini ve potansiyelini keşfetme ve bu potansiyeli en etkili biçimde kullanması yolunda gerekli kişilerarası becerileri bireye kazandıran bir alandır. İletişim ve eğitim birbirine benzer ve iç içe geçmiş ve eşzamanlı gerçekleşen iki önemli olgudur. Her ikisi de bireyle ilgili olan, bireysel gelişime rehberlik eden uzun soluklu ve bir yaşam boyu devam eden iki süreçtir. Eğitim ve iletişim bireylere mesaj aktarmada, örgütsel 607
politikayı tanımlamada, desteklemede yararlanılan önemli enstrümanlardır. (Smyth, 1997:222) Dünyada artık pek çok kuruluşun bulundukları yerel bölgedeki üniversitelere başvurduğu ve teknik, sosyal ve pek çok alanla ilgili olarak araştırma desteği, eğitim ve danışmanlık hizmeti alma yoluna gittikleri görülmektedir. Bilginin hızla eskimesi dolayısıyla çalışanların yaşam boyu öğrenme süreci ve kişisel gelişim ihtiyacı, üniversiteleri önemli birer eğitim kurumu olarak yeniden referans kaynağı haline getirmiştir. Bu şekilde sektörün nitelikli insan kaynağı elde etme, eğitim, iletişim sorunlarına akademik çözümler bulma, araştırma-geliştirme vb. açısından ihtiyaç ve yönelişleri ise iletişim fakültelerinin de ders içerikleri ve hizmet alanlarını revize etmeleri gerçeğini karşımıza çıkarmaktadır. İletişim eğitiminin sektörden ayrı düşünülmeyen bir alan olarak, sektöre eleman yetiştirme misyonuyla hareket ederken, aynı zamanda sektörden besleneceği kanalları da oluşturması ve sektörün sorunlarına çözümler üretebilmesi yani bir anlamda danışmanlık-aracı misyonunu üstlenmesi gereklidir. Akademik İletişim Eğitimlerine Genel Bakış Üniversiteler bilindiği gibi, araştırma-geliştirme, eğitim-öğretim faaliyetleriyle topluma yarar sağlayan, toplumun gelişimine öncülük eden, topluma ve iş yaşamına kaliteli insan yetiştirme misyonunu üstlenen eğitim kurumlarıdır. Kalifiye insan gücünün yetiştirildiği en önemli kurumlardan biri olan üniversiteler ve sundukları hizmetin kalitesi bireyleri, iş yaşamını ve kuruluşları yakından etkilemektedir. Deming e göre eğitim gelişimin önemli bir bölümüdür ve yönetimin sorumluluğudur. Gelişme her zaman kâr getirir. Bir kişi, bir uzman herkese aynı beceriyi öğretmek zorundadır. Bir beceri yanlış öğretildi mi hiçbir şekilde ekonomik olarak değiştirilemez bu yüzden eğitim en baştan doğru verilmelidir. (Aguayo, 1994:190) Günümüzde üniversitelerde Toplam Kalite Yönetimi, Avrupa Birliği eğitim standartlarına uyum çalışmaları gibi hızlı bir yeniden yapılanma gözlenmektedir. Bilindiği gibi Erasmus ve Sokrates programı adı verilen ve karşılıklı insan kaynağı değiş tokuşu ile Avrupa da ortak bir kültür ve karşılıklı iletişim yaratmayı amaçlayan program uygulamaya geçirilmiştir. Bu ise eğitim programlarının Avrupa standartlarına göre yeniden yapılandırılmasını (uluslar arası akreditasyon) gerektirmektedir. Dolayısıyla eğitim alanında uluslar arası çaplı birey ve kuruluşları da içine alan iletişim ağı giderek daha çok karmaşık, global bir boyut almaktadır. Bu bölümde akademik, kişilerarası ve iş iletişimi eğitimi -yerel ve uluslar arası boyutta- sorunları, geldiği nokta ve gelecekteki konumu açısından değerlendirilmeye çalışılmaktadır. 1. Türkiye deki İletişim Fakültelerinde Kişilerarası iletişim ve Profesyonel İş iletişimi Eğitimleri İletişim; kitle iletişimi, kültürlerarası iletişim, teknolojik iletişim, iç iletişim, Kişilerarası iletişim, örgütsel iletişim, iş iletişimi gibi pek çok alt dalı içinde barındıran geniş bir bilim dalıdır. Bilindiği gibi 1970-80 li yıllar Avrupa, Amerika ve Türkiye de iletişim mesleği ve eğitimine talebin artığı yıllar olmuştur. Bu ihtiyaç ve yönelişin sebebini ise eş zamanlı olarak görsel ve işitsel iletişim araçlarının ve teknolojilerinin gelişimine bağlamak mümkündür. 608
Ülkemizde de önceleri enstitü ve yüksekokul düzeyiyle başlayan; sonrasında İstanbul, Ege, Ankara, Marmara, Gazi ve Anadolu Üniversiteleri ne bağlı olarak fakülte statüsüne kavuşan iletişim fakültelerinin sayısı daha sonra yeni açılan diğer üniversitelerle daha da artmıştır. Günümüzde ise Türkiye de yaklaşık 22 sayıda iletişim fakültesi bulunmaktadır. Önceleri radyo-televizyon, gazetecilik ve halkla ilişkiler olmak üzere 3 bölümden oluşan iletişim fakültelerinde son yıllarda yeni bölüm ve programların açıldığı görülmektedir. Böylece akademik iletişim yaşamında lisans düzeyinde film ve televizyon, görsel iletişim ve tasarım, halkla ilişkiler ve reklam, görsel sanatlar, fotoğrafçılık, televizyon gazeteciliği ve gazetecilik gibi programları okuyan çok sayıda öğrenci ve ilgili alanlarda çalışan çok sayıda iletişim akademisyeni bulunmaktadır. Ülkemizde iletişim fakültelerinde verilen eğitim sekiz yarıyıldan oluşmaktadır. İlk dört yarıyılın (1. ve 2. sınıf) eğitim müfredatında sosyal bilimler konusunda öğrencilere bütünsel bir vizyon kazandırmak amacıyla çeşitli dersler yer almaktadır; siyaset, hukukun temel kavramları, iletişim psikolojisi, fotoğrafçılık, sosyoloji, insan kaynakları yönetimi, işletme yönetimi, istatistik, kitle iletişim kuramları, sinema tarihi, sosyal bilimlerde araştırma yöntemleri vb. What Color is Your Parachute in yazarı Bolles e göre; yönetim pozisyonları için çoğu kuruluş tünel vizyonundan bakan ve bir alanda uzmanlaşmış kişilerden çok; resmin bütününü görebilen genel yöneticileri tercih etmektedirler. (Fatt, 1996: 18) Bu yaklaşım ise stratejik yönetim, istatistik, pazarlama, siyaset gibi farklı disiplinlerden oluşan bir eğitim içeriğini gerekli kılmaktadır. Diğer dört yarıyılda (3. ve 4.sınıfta) ise öğrenciler bulundukları bölümlerin uzmanlık derslerini almaktadırlar; örneğin halkla ilişkiler bölümünde okuyan öğrencilerin aldıkları ajans işletmeciliği, pazarlama yönetimi, ajans-müşteri ilişkileri, reklam metin yazarlığı, medya planlama, reklam analizleri dersleri gibi. İletişim fakültelerinde yapısal ve niteliksel düzeyde pek çok sorunun varlığı, verilen eğitimin kalitesini tartışmak gereğini karşımıza çıkarmaktadır. Önceleri akademik iletişim eğitiminin enstitü veya yüksek okul düzeyinde olması ve sayısının azlığı nedeniyle yaşanan sorunlar yerini; çok sayıda öğrenci yığılmaları, araç-gereç-donanım ve kaynak yetersizliği, kadro yetersizlikleri, müfredatın yenilik ve değişimlerin hızını yakalayamaması, uygulamalı eğitimin yetersizliği, işsizlik, sektörle yeterli düzeyde işbirliğinin olmaması gibi sorunlara bırakmıştır. Ulusal gelir içinde üniversitelerin payı, üniversitelerin içinde de fakültelere ayrılan sınırlı pay düşünülürse iletişim fakültelerinin genel bütçe içinde çok küçük bir paydan yararlanması özellikle kaynak sorununu çözmede yetersiz kalmaktadır. Bununla birlikte İletişim eğitimi doğası gereği yeni teknolojilere sahip, pratik yaşamla, sanayiyle iç içe olması gereken bir eğitimdir. Bunun yanı sıra her yıl iletişim eğitimine hak kazanan öğrenci sayısının artışı ve derslerin çok sayıda öğrenciyle yürütülmesi, öğrenciyle birebir iletişim imkanını azaltmaktadır. Hatta öğrenciyle iletişim rehberliğini amaçlayan Danışmanlık Sistemi bile uygulamada işlememekte, bir danışmana çok sayıda öğrenci düşmektedir. Öğrencilerin edindiği teorik bilgiyi pratik yaşama geçirebilme yetisi konusundaki zorluklar iletişim eğitiminde yaşanan sorunlardan bir diğeridir. İletişim eğitiminde yaşanan bir başka sorun; genel iletişim alanı ile ilgili mesleki eğitimin merkezi sınavla yapılması ve tek bir okulda farklı uzmanlık alanlarının verilmeye çalışılmasıdır. İletişim biliminin pek çok alt disiplini içermesi (kitle iletişimi, gazetecilik, radyo-televizyon, sinema, iletişim psikolojisi, profesyonel iletişim, halkla ilişkiler, reklam vb.) ve bu alanda giderek artan sayıda çalışmalar ve kadrolaşmalar bir çatı altında olabilmeyi güçleştirmektedir. Günümüzde özellikle halkla ilişkiler ve profesyonel iletişim eğitiminin; bir fakültede sınırlı imkanların diğer bölümlerle bir arada paylaşılarak 609
yürütülmesinin yeterli olmadığı ifade edilmektedir. Profesyonel iletişimin artık diğer iletişim dallarından ayrılıp, başlı başına bir akademik yuva ya kavuşması (Sjöberg, 1998: 20) ve ayrı bir uzmanlık dalı olarak değerlendirilmesi yolundaki talepler artmaktadır. Management Communication Quarterly dergisinin özel sayısının editörü Miller (Miller, 1996: 4) iletişimi birbiriyle ilişkili 4 alt dala ayırmakta ve bu alt dalları tanımlamaya çalışmaktadır; yönetim iletişimi, iş iletişimi, örgütsel iletişim ve kişilerarası iletişim. Miller; örgütler, genel çevre ve bireylerle ilgili bu dört alanın birlikteliğini önerirken; Smeltzer (Smeltzer, 1996:7) yöneticilerin iletişim ile ilgili araştırma bilgi düzeyinin iş iletişimi ve kurumsal düzeyden farklılığına işaret etmektedir. Putnam (Putnam ve Seibold, 1997:129) örgütsel teorilerin gelişimini iletişim alanında kökleşmesi gerçeğini vurgularken Seibold da (Putnam ve Seibold, 1997:128) işlevsel araştırmacılar, yorumcu bilim insanları ve eleştirel kuramcılar arasında giderek artan uçurumların nasıl düzeltileceği konusuna odaklanmaktadır. (More ve Irwin, 2000: 143) Sözü edilen tüm bu çalışmalar ise iletişim eğitiminin ne derece geniş boyutlara ulaştığının bir göstergesidir. İletişim fakültelerinde yaşanan bir başka sorun ise sektör-akademi işbirliğinin yeterli düzeyde olmamasıdır. İletişim eğitiminin kalitesinde sektörün desteği oldukça önemlidir. Karşılıklı kurulacak diyalogların eğitime katkısı ise; öğrencilerin staj-iş bulma imkanlarının artması, bilimsel çalışmalara sponsor ve hizmet destekleri, uygulamalı eğitim imkanı, profesyonellerin deneyimlerinden yararlanılması, sektörün taleplerinin, gelişmelerinin takip edilmesi ve bu profile uygun nitelikte eleman yetiştirmek vb. olarak sıralanabilir. 1999-2000 öğretim yılında Ege Üniversitesi İletişim Fakültesi 4.sınıf öğrencilerine yönelik olarak düzenlenen ve öğrencilerin algıladığı iletişim eğitimi ve iletişim eğitiminin öğrenciler üzerindeki etkileri konulu araştırmasının sonuçları yukarıda sıralanan sorunları yansıtır niteliktedir. (Önür, 2000:): Çalışmanın elde edilen bulgulara göre; öğrenciler; iletişim eğitimini kendilerine mesleksel deneyim ve bilgi birikimi oluşturmak bakımından önemli bulmaktadırlar. Bununla birlikte kendilerine verilen eğitim ile sektörün beklentileri veya gerçekleri arasındaki aykırılıkları ifade etmektedirler. Ayrıca araştırmada öğrenciler iletişim eğitiminde teorik derslerin fazlalığına ve stüdyo, ajans, fotoğraf laboratuvarı gibi uygulama ve donanım imkanlarının yetersizliğine işaret etmektedirler. Böylece araştırma sonuçları ile iletişim fakültelerinin yukarıda sıralanan yapısal ve niteliksel sorunlarının, öğrenciler üzerinde eğitimin algılanan değerini düşürdüğüne dikkat çekilmektedir. Kendall; formel/akademik iletişim eğitimlerinin bireyin profesyonel gelişiminde oldukça önemli olduğuna işaret etmektedir. (Fatt, 1996: 17) Bununla birlikte akademik ve sektörel iletişim eğitimlerini kişisel gelişim için yeterli görmek, iletişim profesyoneli olma yolunda riskli bir düşünce biçimi olacaktır. İletişim profesyonelinin iş yaşamının dinamiklerinden, taleplerinden haberdar olması ve uzmanlardan öneri alması gerekir. Bu durum akademik eğitiminin üstüne, profesyonel gelişimin devam etmesi yani yaşam boyu öğrenme (life long learning) düşüncesinin gerekliliğini ortaya koyar. Drucker in savunduğu gibi kas gücünden fikir işçiliğine geçtiğimiz dönemde; bireylerin her zamankinden daha çok bilgi, beceri, tutum ve değerlerini geliştirmeleri gereken yıpratıcı ve hızlı bir rekabet dönemi yaşanmaktadır. Dolayısıyla iletişimciler iletişim eğitimine ek olarak, çalışmayı düşündükleri alan, endüstri, organizasyon ve iş hakkında daha çok bilgi edinmek yoluyla yönetici geliştirme eğitimleri ile gelişimlerini sürdürmelidirler. Kişisel gelişimini sürdürmek isteyen iletişimci ;akademik iletişim derecesi üzerine iş operasyonlarının içine dahil olacağı ve dikey biçimde gelişeceği bir kariyer yolu izlemelidir. Bu ise iletişimcinin kariyer gelişimi konusunda daha stratejik bir 610
tutum içinde olmasına ve daha bütünsel bir vizyon doğrultusunda hareket etme disiplinine öncülük edecektir. Bu nedenle İletişim fakülteleri; öğrencilerine iletişim uzmanlığını veren ve meslek eğitimi kazandıran kurum olma ötesinde, eğitimin yaşam boyu sürdürülmesi ilkesini aşılamalı ve bireylerin profesyonel gelişim ihtiyaçlarına yanıt verecek projeleri, programları da paralel biçimde yürütebilmelidir. 2. Diğer Ülkelerde Kişilerarası İletişim, İş İletişimi Eğitimi ve Türkiye Kıyaslaması Yurt dışında internet sitelerinden ders programlarına ulaşılan ilgili fakültelere yönelik olarak yapılan araştırma sonuçlarına göre; kişilerarası iletişim, iş iletişimi çok az sayıda iletişim fakültesinde lisans düzeyinde ana bölüm olarak okutulmakta; bu iletişim dalı daha çok işletme yönetimi, siyaset, eğitim, pedagoji gibi diğer dalların içinde veya diğer fakültelerde okutulan ara bir disiplin niteliği taşımaktadır. Ayrıca bazı üniversitelerde iş/profesyonel iletişimi adı altında kısa süreli ve mesleki eğitimi akademik ve profesyonel yaşama yönelik olarak sunan merkezler veya eğitim programları bulunmaktadır. Amerika da İletişim Eğitimi Amerika da farklı eyaletlerde çok sayıda iletişim eğitimi veren okul, fakülte ve kolej bulunmaktadır. Ohio University Faculty of Communication da; o bölgede bulunan 75 fakülte içinde ve yaklaşık 3200 öğrencinin kayıtlı bulunduğu 4 okulun içinde en büyük iletişim programına sahip fakülte olarak ifade edilmektedir. Ohio iletişim Fakültesi Kişilerarası İletişim, Gazetecilik, Telekomünikasyon ve Telekomünikasyon Yönetimi olmak üzere 4 okuldan oluşmaktadır. (http://www.ohiou.edu) Clevend State University School of Communication da; sağlık iletişimi, örgütsel iletişim yönetimi, halkla ilişkiler/reklam, gazetecilik, film çalışmaları, audio-visuel üretim ve yönetim alanlarında diploma verilmektedir. Ayrıca okulda uygulamalı iletişim teori ve metodolojisi alanında örgütsel iletişim, Kişilerarası iletişim ve kitle iletişimi olmak üzere 3 dalda master derecesi de verilmektedir. Fakülte de üniversite içinde ve sektöre yönelik olarak çok sayıda kişinin kişisel gelişi-mi için yararlanabileceği sertifika programları hizmeti sunulmaktadır. Sunulan lisans ve lisans üstü programlar ise iletişim teknolojileriyle iç içe (internet toplantıları, telekonferans, sanal çalışma takımlaro, dijital medya, dvd gibi) ve profesyonellerin çalışma koşullarına uygun olarak tasarlanmıştır. (http://www.csuohio.edu) University of Kentucy, College of Communications and Information Studies, Department of Communication; bir araştırma fakültesi olarak hizmet vermekte ve fakülte de eğitsel, sağlık ve bilgisayarla ilgili alanlarda Kişilerarası ve grup iletişimi çalışmaları yapılmaktadır. National Communication Association un raporuna göre; bu birim ülkede en çok fon alan iletişim program ve projelerini yürütmektedir. Bu bölüm Kentucy Üniversitesi için 3 önemli eğitsel rolü gerçekleştir-mektedir: (1) Üniversitenin çalışma programlarında gerekli olan sözlü iletişim becerileri ile ilgili eğitimi sağlamak, (2) İletişim lisans eğitimi için Fen ve Edebiyat diploması önermek, (3) İletişim Fakültesi nde master ve/veye doktora derecesini almaya rehberlik edecek lisans kurslarını organize etmek. (http://www.uky.edu) 611
University of Wisconsin Milwaukee; eğitim programını işverenlerin talep ettiği ve iş süreçlerinde değerlendirdiği iletişim becerileri doğrultusunda tasarlamıştır. University of Norhern Iowa (UNI) da İş iletişimi (Business Communication) College of Business Admisnistration (CBA) da bir alt bölüm olarak yer almaktadır. Kolej de Kişilerarası ve takım iletişimi eğitimi verilmekte ve bu eğitimlerin öğrencilere yönelik hedefleri şöyle tanımlanmaktadır (http://www.uark.edu): (1) Öğrencilerin kendi ve başkalarının sözlü ve sözsüz mesajlarını analiz etmelerini sağlamak (2) Öğrencilerin dil eğilimleri ve ön yargılarını analiz etme ve farkındalıklarını arttırmak (3) Öğrencilerin çeşitli koşullar içinde etkili iletişim stratejilerine başvurma tekniklerini geliştirmek (4) Öğrencilere grup ortamı içinde diğerleriyle bir arada başarılı biçimde çalışabilme becerileri kazandırmak (5) Çatışma çözümü, müzakere ve destekleyici iletişim davranışlarının kullanım alışkanlığını kazandırmak (6) İletişim davranışı üzerinde farklı kültürel perspektiflerin etkisini fark etmelerini ve değerlendirmelerini sağlamak (7) Öğrencilere etkili dinleme becerilerini kazandırmak (8) Farklı koşullar içinde problem çözme ve karar verme becerilerini geliştirmek (9) Konuşmacı ve dinleyici rolünün etik sorumluluklarını aktarmak. İtalya da İletişim Eğitimi 1991 yılında İtalya da Üniversite ve Bilimsel Araştırma Merkezlerinden sorumlu olan Bakanlık; iletişim bilimiyle ilgili yeni bir programı yürürlüğe sokmuştur. Buna göre altı üniversitede; Turin, Bologna, Sienna, Roma, Naples ve Salemo da 1992 yılından itibaren başlayan yeni programla; daha önce sosyoloji programı içinde ve medya araştırmaları üzerine yoğunlaşan kurumsallaşma, yerini entegre edilmiş yeni bir programa bırakmıştır. Yeni program beş yılı kapsamakta ve iki yıllık hazırlayıcı programlardan sonra üç yıllık uzmanlık programı başlamaktadır. İlk iki yılda sosyoloji, semioloji, kamu hukuku, iletişim psikolojisi, kitle iletişimi teorileri vb. derslerden sonra üç yıl boyunca kitle iletişimi ve iş iletişimi üzerine uzmanlık eğitimi verilmektedir. Ayrıca öğrencilere bir yıllık gazete ve reklam kuruluşlarında profesyonel eğitimi içeren pratik beceri kazandırma kursları ve bitiminde de diploma verilmektedir. Avustralya da İletişim Eğitim Avustralya da iletişim eğitimine disiplinlerarası bir perspektifle bakılmaktadır. Bununla birlikte iletişim ve özellikle yönetim iletişimi (management communication) alanında çok az sayıda araştırmacı ve öğretim üyesinin olduğu ifade edilmektedir. Buna karşın; yönetim iletişimi, profesyo-nel iletişim alanıyla ilgili eğitim ve araştırmalar ile bu uzmanlık dalı üzerinde çalışacak yüksek okulların kurulmasına yönelik yoğun talepler söz konusudur. Avustralya ve Yeni Zelanda da iletişimin akademik çalışmalar içindeki önemi kadar, işletmelerdeki merkezi rolü ve örgütsel yaşam boyutlarının içinde yeniden kuramsal eğitimlerle ele alınması gerekliliğinin de altı çizilmektedir. Avustralya da iletişim eğitimi konulu bir çalışmada (Beck-Poynton, 1987); temel iletişim kurslarının MBA kursları ile seçmeli olarak önerilen ders programlarının içinde oldukça geri 612
planda kaldığı ifade edilmektedir. Daha çok iletişim ağırlıklı iş becerilerinin gelişimi, üniversite dışında kısa yönetim eğitimleri ile mesleki eğitim programları yoluyla sağlanmaktadır. (More, 2000: 143) Hoberman ve Mailick (Hoberman-Mailick, 1994:9) iletişim fakültelerindeki öğretim eleman ve üyelerinin zaman, eğitim, deneyim veya öğrencilerin iş yaşamında müşteriler, çalışma arkadaşları veya diğer profesyonellerle ilişki kurabilmek için gerekli yetkinlikleri geliştirmelerine yardım etme konusundaki isteğe çok az düzeyde sahip olduklarını ifade etmektedir. Benzer biçimde ders programları nadiren öğrencilerin duygusal zeka düzeylerini keşfedip, geliştirmelerine imkan sağlayacak biçimde tasarlanmıştır. Çok az düzeyde mesleki lisans programı dersleri; potansiyel işverenlerin çalışanlardan en çok istedikleri ve çalışanların da işlerinde yararlı buldukları iş iletişim ve Kişilerarası iletişim becerilerini yeterli düzeyde geliştirmeye yöneliktir. Hoberman e Mailick e göre lisans öğrencilerinin çoğunluğu işletmelerde ihtiyaç duyulan bu yetkinlikler ile aldıkları eğitimi nasıl entegre edecekleri konusunda net değildirler. (Hoberman-Mailick,1994:9) Görüleceği üzere sözü edilen sorunlar ülkemizde iletişim eğitimiyle ilgili yaşanan ve araştırmalarla ortaya konan sorunlarla benzer nitelikler taşımaktadır. Görüleceği gibi yurt dışında kişilerarası iletişim eğitimi ile ilgili elde edilen bulgular; başlı başına bu eğitimi veren bir okulun olmayışı, iletişim, enformasyon, gazetecilik, işletme yönetimi gibi okullar adı altında bu eğitimlerin verilmesi ve farklı disiplinler içinde bu eğitimin seçmeli ders olarak okutulmasıdır. Sektörel İletişim Eğitimlerine Genel Bakış Profesyonel eğitimler bireyleri işe hazırlayan ve/veya değişimlere adapte olmalarını kolaylaştıran bir eğitim türüdür. Profesyonel eğitimler içinde iletişim eğitimleri en sıklıkla talep edilen alanlardan birisi haline gelmiştir. İletişim eğitimleri şüphesiz gelişimin önemine hassasiyetle yaklaşan ve en üst yönetimden tüm operasyonel düzeylere kadar etkili biçimde nüfuz etmek isteyen tüm kurumlar için önemli bir katma değerdir. Bununla birlikte sözü edilen katma değeri yaratması için eğitimlerin hangi ihtiyaçlar doğrultusunda, nasıl, kimler tarafından, kimlere, ne kadar sürede, ne kadarlık bir maliyetle verileceği konusunda seçici davranmak ve eğitimin etkinliğini ölçmek gereklidir. Sektörel iletişim eğitimlerini değerlendirebilmek için; öncelikle işletmelerde yürütülen eğitim programlarını, ikinci olarak da bu programlara yönelik algılar ile programların değerini tartışmak yararlı olacaktır. (1) Organizasyonlarda İletişim Eğitimleri Günümüzde iletişimin önemli bir yönetim stili, yüksek performans için gerekli bir yetkinlik kriteri olması ve çok sayıda kişiyle etkili ve profesyonel ilişkiler kurma ihtiyacı bu alanla ilgili bir pazar yaratmıştır. İçinde bulunduğumuz dönemde profesyonel iletişim eğitimi veren çok sayıda birey ve danışman kuruluş olduğu gözlenmektedir. Danışmanlık şirketlerinin eğitim programları incelendiğinde en çok katılım ve taleplerin iletişim ile ilgili programlar üzerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Özellikle belli konulara çok fazla odaklanma görülmektedir; etkili sunum teknikleri, beden dilinin kullanımı, medya görüşme teknikleri, kişilerarası iletişim, takım çalışmaları gibi. Özellikle günümüz ekonomisinde 613
hizmet sektörü önem kazandıkça, iletişimle ilgili pozisyonlar ve iletişim formasyonunun değeri hep yüksek olacaktır. Bununla birlikte iletişim eğitimi endüstrisinin, günümüz yöneticilerinin ve işletmelerinin karşı karşıya oldukları iletişim taleplerini karşılamada daha epey yol kat edeceği de açıkça görülmektedir. Ülkemizde eğitimler konusundaki yapılanmalar kurumların kendi bünyelerinde eğitim birimi oluşturmaları veya dışarıdan outsourcing yoluyla eğitim ihtiyacını karşılamaları şeklinde gerçekleşmektedir. Özellikle dış eğitim hizmetleri bireysel veya kurumsal düzeyde yürütülmektedir Eğitim hizmeti veren danışman kuruluşlar ise verdikleri eğitimlerin nitelik ve niceliğine göre farklılaşmaktadır. Koç grubunun eğitim danışmanlık şirketi İ.D.E.A. özellikle yalın üretim, toplam üretken bakım ve Frankley Covey eğitimleriyle bilinmektedir. HUMAN CAPITAL CONSULTING ise; yalnızca İKY ve yönetim, SOYSAL parekende eğitimleri, ERA satış ve bireysel bankacılık eğitimleri, ROTA pazarlama, satış, insan kaynakları yönetimi, finansal konularda, NİHAT DEMİRKOL Danışmanlık ise outdoor eğitimleri ile bilinen danışmanlık kuruluşları arasındadır. Diger eğitim şirketleri arasında Prometheus, Arthur Anderson, Baltas/Baltas, Fed Training, Global, Mess, Management Centre Türkiye, Karamık, Hermes vb. sayılabilir. Sözü edilen danışmanlık kuruluşları çok sayıda paket eğitim programlarını pazarlamaktadır. Danışman kuruluşların yanı sıra çeşitli uzmanlar, öğretim üyeleri ve üniversiteler de sundukları eğitim hizmetleri ile kişisel gelişim ve kurumsal diyalog ile ilgili ihtiyaçları karşılamaya çalışmaktadır. Lincoln da Nebraska Üniversitesi nde 470 öğrenci üzerinde yapılan bir araştırmada, bir işi tanımlamada ve kariyer başarısında çalışanların yöneticileriyle, astlarıyla, müşterileriyle olan ilişkilerinde özellikle de finansal, yönetsel, mühendislik ve yasal alanlardaki kariyerlerde- iletişim becerilerinin; ilişki kurma, dinleme, geribildirim almak ve vermek, önermek ve ikna etmeyi sağladığı ifade edilmiştir. İşe alma görüşmelerini yürüten yöneticilerin çoğunluğu; işe giriş sürecinde en önemli becerilerin sözlü iletişim becerileri olduğunu ve işe girme kararlarında adayların dinleme, etkili konuşma, geribildirim verme becerilerinin etkili olduğunu ifade etmişlerdir. (Maes, 1997: 73) Dolayısıyla bu talepler doğrultusunda verilen sektörel iletişimle eğitim programları; Yönetim Becerilerini Geliştirme, Kişise Gelişim, Müşteri İlişkileri, Etkili İletişim, Müzakere Teknikleri, Kişilerarası İletişim Becerileri, Beden Dili, İmaj Yönetimi, Medya İlişkileri, Raporlama Teknikleri, Takım Çalışması, Kurumsal İtibar Yönetimi, Duygusal Zeka Yönetimi, gibi başlıkları kapsamaktadır. İş iletişimi; dünya çapında pek çok organizasyonun önem verdiği bir konu haline gelmiştir. Örneğin; Amerika da sözlü iletişimin geliştirilmesi yönünde çok sayıda workshopların yer aldığı eğitim seminerleri düzenlenmektedir. Federal Express, General Electric, Levi Strauss, Xerox, General Electric ve Motorola gibi pek çok şirket bu workshoplara katılım göstermektedir. Federal Express de verilen eğitimler yoluyla personelin satış becerileri geliştirilmektedir. General Electric te liderlik becerileri altında 3 günlük sınıflarla çalışanlara liderlik eğitimleri verilmektedir. Motorola daki Zor İnsanlarla Başa Çıkma (Dealing With Difficult People) kursları öneriler ve örnek olaylar üzerine kurgulanmaktadır. Yoğun biçimde yürütülen workshopların yanı sıra iletişim eğitimlerinde video destekli ve rol oynamalı yöntemler ile katılımcıların güçlü ve zayıf yönlerini tanımlanarak kendilerini keşif süreçlerinde önemli katkılar sağlanmaktadır. Katılımcılar böylece iletişim becerileri konusundaki eksikliklerini tespit etmek ve bu eksikliklerin üstesinden gelmek için gerekli bilgileri öğrenmek-tedirler. Bunun için eğitimde 6 aşamalı bir süreç izlenmektedir: konuşma, modelleme, hedef belirleme, gizli prova, davranışsal prova ve yaşam deneyimleri/öyküleri. 614
Program retorik beceriler ve anlama kurallarını aktarmak yoluyla medya ile hazırlıksız karşı karşıya kalındığında röportajlarda nasıl bir doğaçlama yapılacağı konusunu da içermektedir. Katılımcılara görüşmeyi kontrol altına almada gerekli sözlü ve sözsüz iletişim kurallarının ağırlıklı olarak yer aldığı eğitimler verilmektedir. (Fatt, 1996: 17) İletişim eğitimlerinin etkinliğinde 3 temel kriterin gerekliliğinden söz edilebilir: (1) eğitime ve/veya workshopa aktif katılım (2) kişilerarası iletişim becerileri ile ilgili formasyonun gerçek durum ve olaylara uyarlanması ve (3) kişilerarası ilişkilerde bireyin kendisi ve karşısındaki ile ilgili farkındalık ve doğru algılama düzeyinin geliştirilmesi. Öğrenme sürecinde özellikle ilk iki kriter için mentorluk, koçluk gibi uygulamalardan da yararlanılmaktadır. (Burnard, 1991:75) Eğitim sürecinde katkı sağlayan mentor, işletme için gerekli olan destek, koçluk, feedback, onay ve dostluk ortamını sağlayan; çalışanlar için kariyer fırsatları yaratan, eğitsel, gelişime dayalı görevleri sağlayan ve örnek bir model ve danışman rolünü üstlenen profesyonel üst düzey yönetici olarak tanımlanmaktadır. (Milkovich- Boudreau, 1991:382) Koçluk ise bireylerin değerlendirme, yönlendirilmiş pratik deneyimler ve düzenli geribildirim yoluyla becerilerini geliştirdikleri ve tanımlanmış bir yeterliliğe ulaştıkları iki yönlü yapılandırılmış süreçtir (Parsloe 1997:9) Günümüzde iletişim eğitiminde mentorluk, koçluk gibi rehberlik uygulamalarının yanı sıra doğrudan eğitimsel geribildirim tekniklerinin kullanımından da yararlanılabilmektedir. İletişim Etkinliği Antrenorü Sistemi The Communication Effectiveness Trainer System-COMET halkla ilişkiler uygulamacılarına gerekli iletişim becerilerini öğrenmede fayda sağlayacak modern teknolojilerin bütünü olarak ifade edilmektedir. COMET konuşmacının prezantasyonu sırasında minimum düzeyde dikkat dağılması ile eğitsel yorumu sağlayan video gösterisi ile bilgisayar temelli geribildirim dağıtım sistemini içermektedir. Böylece önceden sadece resim ve yazılardan oluşan cansız eğitimler, iletişim teknolojileri geliştikçe yerini animasyon, video, sese bırakarak ilginin daha çok ve daha uzun süre canlı tutulduğu interaktif, eğlenceli sektör eğitimlerine bırakmıştır. (Fatt, 1996: 17) (2) İletişim Eğitiminin Önemi ve Algılanan Değeri Son yıllarda iletişim konusundaki ilginin ve bu alana yönelik araştırmaların, eğitim programlarının giderek arttığı görülmektedir. Bu alana yönelik ilginin kaynağını ise; örgütsel değişim, birleşme ve ortaklıklar, teknolojik devrim, e-ticaret, globalizasyon ve kültürlerarası iletişim ile rekabete bağlamak yanlış olmayacaktır. Bireysel düzeyde yönetim becerileri ile kombine edilmiş iletişim eğitimleri; kişinin iş yaşamında kariyer başarısı elde etmesinde bir sıçrama tahtası olarak algılanabilir. Böylece iletişim profesyonelleri sadece iletişim kurmakla kalmayıp yönetmek için iletişim kurmalıdır. (Fatt, 1996: 17) İletişim eğitimleri hızlı değişimlerin yaşandığı günümüzde özellikle kuruluşların çalışanlarını bu değişimlere adapte etme ve diyalog becerilerini geliştirmelerinde önem kazanmıştır. Ancak her ne kadar iletişim süreci kuruluşların yönetim etkinliğinin temeli olarak bilinse de, iletişim eğitiminin kurumsal düzeyde algılanan değeri; daha uzman, teknik bir eğitimden sonra gelmekte ve daha az düzeyde önemli görülmektedir. Bununla birlikte sektörel iletişim eğitimlerinden beklentilerin de oldukça yüksek olduğu 615
görülmektedir. Sektörün iletişim eğitimi konusundaki bu beklentilerini ise şöyle sıralamak mümkündür: 616 Kurumsal iletişimle ilgili tüm sorunları (çatışma, stres, otoriter liderlik, rol çatışması vb.) çözmesi Daha sağlıklı ve efektif bir kurum kültürünü yaratması, Ast-üst ilişkilerini iyileştirmesi Her derde deva olması, Bireye kendini daha iyi ifade edebilme ve karşısındakini daha iyi algılayabilme (empatik iletişim) yetisini kazandırması, Verimlilik ve yüksek performansı sağlaması Daha etkili ve olumlu müşteri ilişkileri gibi. Buradaki ironi; iş dünyasında iletişim becerilerine kuvvetli düzeyde ihtiyaç duyulmasına rağmen, bu konudaki eğitime yapılan yatırımın ve eğitim harcamalarının aynı düzeyde olmamasıdır. Sektörel iletişim eğitimlerini değerlendirirken; beklentiler kadar eğitim sonrası işverenler ve yöneticilerden gelen şikayetler üzerinde de durulmalıdır. En sıklıkla dile getirilen şikayetler ise; iletişim eğitimlerinin beklenen mucizevi etkiyi yaratmaması; eğitim sonrasında çalışanlarda arzu edilen yönde davranış değişikliği sağlamaması, eğitimin iş verimliliği ve performans çıktılarına yansımaması ve kurum kültürü, iletişimle ilgili şikayetleri, sıkıntıları ortadan kaldırmaması vb. olarak sıralanmaktadır. Buradaki kritik nokta; iletişim eğitimlerinin organizasyonel ve iletişim sorunlarının tek çözümü ve tüm beklentilerin kaynağı olarak algılanmaması gereğidir. İletişim eğitimleri organizasyonel yapılanma ile desteklenmediği, ticari kaygılarla ve kısa süreli paket programlarla yürütüldüğünde hiçbir değer yaratmayacağı gibi, örgütsel düzeyde bir takım mutsuzlukların sebebi de olabilmektedir. Ayrıca çatışma düzeyinin yüksek olduğu kurumlarda gerçekleştirilen iletişim eğitimleri, beklenen iş ortamı huzurunu sağlamada hiçbir etki yaratmamaktadır. Yukarıda da belirtildiği gibi iletişim eğitimleri; organizasyonel yapı, kurum kültürü ve kurum içi iletişime ilişkin iyileştirmeler ile birarada yürütüldüğünde kendinden beklenen faydayı sağlayabilmektedir. Bununla birlikte bazen ne iletişim eğitimleri ne de kurum içi iletişimi güçlendirmek için kullanılan iletişim teknikleri iletişimi güçlendirmede yeterli olamamaktadır. Örneğin İngiltere de büyük şirketlerin içinde birinde çalışanların bölüm yöneticisi/müdürleri tarafından gönderilen çok sayıda kurum içi dergi, gazete, kurumsal e- mail, mesajlar, duvarlara asılan misyon bildirgeleri, çok sayıda video sunumları ve günlük mesaj kayıtlarına imkan veren dahili telefon sistemlerine maruz kalmalarına rağmen; iletişim becerilerinin artmadığı gözlenmiştir. Bir başka ifadeyle, yeni teknolojiler yüzyüze iletişim becerilerini azaltmaktadır. Örneğin projeksiyonun keşfinden sonra bilgisayarla sunumun, prezantasyon becerilerini azalttığı ifade edilmektedir. Burada önemli olan nokta; bilgiyi kendi çalışanlarıyla içten paylaşan bir yöneticinin; Oscar kazandıran standartlarda bir eğitimden veya güçlü iletişim teknolojileri ile donatılmış, ama samimi olmayan bir iş ortamından daha etkili sonuçlar getireceğidir. (Bland,1998:131) Dolayısıyla iletişimin önemine öncelikle liderlerin inanmaları ve doğru iletişim kanal ve stratejilerini kullanarak çalışanlarıyla etkin diyaloglar geliştirmeleri gereklidir. İletişim eğitimleriyle ilgili bir başka durum tespiti de iletişim danışmanları/eğitmenleri ile ilgili olup; sektörde hizmet veren bazı eğitmenlerin oldukça başarılı algılanırken, bazı
eğitmenler ise eğitimlerinde bilgi aktarımından çok; show, yapma, bilgi saklama, tiyatral yeteneklerini sergileme eğiliminde oldukları yönünde eleştirilmektedir. Eğitimcinin mesleki başarısı; dikkat çekmek amaçlı kullandığı yöntemlerle değil, eğitim alan bireyde arzu edilen yönde davranış değişikliği ve perfor-mans artışı sağlamasıyla mümkündür. Profesyonel eğitimi meslek olarak seçen bireylerin eğitim işinin ciddiyetini, zorluklarını, sorumluluklarını bilmeleri gereklidir. Bir eğitmen belirli kişisel niteliklere, bilgi ve beceri ile olumlu zihinsel tutuma sahip olmalıdır. Eğitmenin sahip olması gereken kişisel nitelikler; fiziksel kondisyon ve prezantabl olma, iyimserlik, sözlü iletişim becerileri, ilgi ve duyarlılık, tutarlı olma, isteklilik, esneklik, dışa dönük olma, saygılı olma, sabırlı olma, tarafsız olma, empati vb. olarak sıralanabilir. Eğitim işinde başarı için aranan temel yetkinlik kriterleri ise; analitik düşünme, iletişim ve insan ilişkileri, sürekli gelişim, işbirliği, müşteri duyarlılığı, karar alma, esneklik, rehberlik ve geliştirme, organizasyon ve planlama, yetkilendirme ve liderliktir. (Barutçugil,2002:97-100) Dolayısıyla eğitimcinin kişilik yapısı, uzmanlığı, performansı, iletişim tarzı ve kullandığı yöntemler eğitimin kalitesinde ve beklentilere ulaşmada oldukça önemlidir. Özetlenecek olursa; verilen iletişim eğitimlerinde kullanılan yöntemler, eğitimci profili, içerik, eğitim ihtiyacı ve hedef kitle profili gibi konular üzerinde durulmalıdır. İyi bir iletişim eğitimi; bireylerin doğal iletişimci yönünün keşif sürecine yardımcı olmalıdır. İletişim eğitimlerinde tartışma, bireysel analizler, anketler, oyun içerikli programlar, grup çalışması, kişilik envanterleri, rol oynama gibi yöntemler yoluyla kişisel farkındalık yaratılmalıdır. İletişim eğitimleri bireysel yaratıcılığı ortaya çıkaracak ve çalışanların ait olma ve katılma duygularını tatmin edecek düzeyde kurgulanmalıdır. Günümüzde ne yazık ki pek çok kuruluş; modaya uyarak, çok yüklü maliyetlere katlanarak, uzun vadeli etki ve davranış değişikliği yaratmaktan uzak, gösterişli başlıklar taşıyan ve show, eğlence içerikli iletişim eğitimlerini satın almaktadır. Kısa süreli tüketime yönelik ve ticari kaygıların ön plana çıktığı bu eğitimlerden ise kısa zamanda somut sonuçlar beklemek yanlış bir düşünce tarzı olacaktır. Kişisel Gelişim Ve Kurumsal Diyalog Yönetiminde İletişim Eğitiminin Yeri Ve Önemi (1) Kişisel Gelişim ve Kurumsal Diyalog Nedir? Değişimle başa çıkma gerçeği, karmaşık yapılara sahip kurumları ellerindeki bilgiyi kullanımlarında daha sistematik davranmaya zorlamaktadır. Kurumsal iletişim ve kişisel gelişim bu görevden en çok etkilenen iki konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu iki konunun kombinasyonu ise bir sinerji yaratarak öğrenen organizasyonun temellerinin atılmasına öncülük etmektedirler. Değişen dünyada yerel sınırların kalkmasıyla global iş ilişkilerindeki artış ve geniş kitlelere erişim imkanı kurulan diyalogların kalitesi sorununu karşımıza çıkarmaktadır. Kurumsal diyalog değişen dünyada tüm kurumların sahip olabilecekleri önemli bir değer olarak yönetilmesi gereken bir konudur. Yunanca dia (yoluyla) ve logos (sözcük-anlam-ilişki) sözcüklerinden dilimize kazandırılan diyalog; bireyler arası iletişimde anlam akışını ifade eder. Diyalog insanların birbirleriyle ilişki içinde birlikte düşündükleri bir konuşma biçimi olarak tanımlanabilir. Kurumsal diyalog ise bir kurumun etkileşim içinde bulunduğu çalışanlar, müşteriler, potansiyel 617
tüketiciler, rakipler, sivil toplum kuruluşları, medya, hükümet, global kurumlar vb. iç ve dış hedef kitleleriyle geliştirdikleri ilişkileri ifade eder. Diyalog olgusu içinde bulunduğumuz dönemde rekabette yeni bir değer olarak karşımıza çıkmaktadır. Günümüzde Ford, Hewlett Packard, Shell, Amoco, Motorola, AT&T ve Lucent Technologies gibi büyük kuruluşlar ve pek çok sivil toplum kuruluşları, eğitim ve sağlık kurumları rekabette avantaj yaratacak diyalog yeteneklerini nasıl geliştirecekleri konusu üzerine çalışmalar yapmakta ve güçlü deneyler elde etmektedir. (Isaacs, 2001: 22-23) Diyalog hem nasıl yapılacağını bildiğimiz, hem de hakkında bilmediğimiz ve öğreneceğimiz çok şey olan paradoksal bir konu olarak ifade edilmektedir. (Isaacs, 2001: 27) Özellikle dünyanın global bir köy haline geldiği ve elektronik ağlar yoluyla yönetildiği bu dönemde diyalog; kurumların iş başarılarında merkezi bir rol üstlenmektedir. Kurumsal diyalog enformasyonun formel biçimde organizasyon geneline nüfus etmesi ve bireylerin karşılıklı bilgi alma-verme ihtiyacını karşılamada önemlidir. Böylece kararlar daha hızlı alınabilir ve pozisyonel değişimler planlar ve uygulamalardaki değişikliklere hızla adapte edilir. Kurumsal diyalog ile iletişim akışı; yüksek kalite ve karmaşık teknik sorunlara yenilikçi çözüm üretimini sağlar. Diyalog sadece kurumların değil, bireylerin de geliştir-meleri gereken önemli bir yetenektir. Daha önce de belirtildiği gibi etkili iletişim ve diyalog formasyonu ve bu konudaki yetenekler bireye kariyer yaşamında önemli avantajlar sağlar. Bu nedenle birey sahip olduğu akademik formasyonunu sürekli olarak güncelleştirmeli ve iletişim yeteneklerini geliştirmelidir. Kişisel gelişim, yetişkin benliğine sahip birey olma yolunda kişinin sahip olduğu potansiyelini, yeteneklerini ve kaynaklarını etkili biçimde kullanarak yaşam boyu gelişimi olarak tanımlanabilir. Kişisel gelişimin ilk adımı ise kendini tanımaktır. Birey inanç ve değerleri, kişilik yapısı ve sergilediği davranış tarzları, bilgi düzeyi, güçlü ve geliştirmesi gereken becerileri, zayıf yönler gibi kendiyle ilgili konularda farkındalık kazanmalıdır. Bireyin kendisiyle ilgili bu farkındalık ise, kendisine ve kurumuna yararlı, değerli olabilmesini ve yaşamındaki öncelikleri bulup potansiyelini en etkili biçimde kullanabilmesini sağlayacaktır. Kurumlar da artık işe alım süreçlerinde öz bilinç düzeyi yüksek ve kişisel gelişime önem veren bireyleri tercih etmektedirler. Dolayısıyla iletişim eğitimi alan iletişim profesyoneli adaylarının bu farkındalığı iş yaşamına atılmadan önce, akademik yaşamda kazanmalarında yarar vardır. (2) İletişim Eğitimi ile Kişisel/Profesyonel Gelişim ve Kurumsal Diyalog İlişkisi Yönetsel pozisyonların çoğu zaman iletişim profesyonelleri için oldukça zor ve kapalı olduğu bilinmektedir. Bununla birlikte bir yöneticinin sorumluluk alanı yıllık raporların hazırlanmasıyla ilişkili finansal sorumluluktan; basın bildirisi ve konuşma metinlerinin hazırlanmasına kadar, güçlü bir biçimde şunu önerir: akademik iletişim eğitimi alanlarının üretken bir personel olma yolunda farklı alanlarla ilgili becerileri bir arada kazanmış olması gereklidir. İngiltere de Aziz Şirketi nin iletişim becerilerinin iş yaşamındaki önemine ilişkin araştırma sonuçları; şirket direktörlerinin %63 ünün kariyer başarısında prezantasyon becerilerinin genel zeka veya finansal yetenekten daha önemli olduğuna inandıklarını göstermektedir. Buna ek olarak; ankete katılanların üçte birinden daha fazlası iletişim becerileri içinde özellikle zayıf sunum becerilerinin kariyer merdivenlerini tırmanma sürecinde kendilerini engellediklerini görüşündedirler. Aynı çalışmada; İngiliz şirketlerinin rekabetçi ekonomi 618
içinde faaliyet gösterirken potansiyel müşterileriyle etkili iletişim kurabilme yeteneğinin hiçbir zaman bu dönemki kadar kritik bir konu olmadığı da ifade edilmektedir. Buna göre İngiliz işadamları İngiltere nin adeta büyük elçisi gibi hareket etmeli ve medya yoluyla tüm dünyaya potansiyel müşterilerine İngiliz tarzı işin en iyisini sunabilmelidir.(azız, 1998: 215) Avustralya da üniversite dekanları ve iş dünyasından şef ve yöneticilerden oluşan İş/Yükseköğrenim Eğitim Kurulu üyeleri kariyer gelişimi ve yönetim pozisyonlarını elde etme sürecinde önemli yetkinlik kriterleri ve başarı ölçütleri üzerine yöneticilerin algıları ve tutumlarını ve yeni mezunların niteliklerini araştırmıştır. Araştırmaya katılanlar; Finans, üretim, dağıtım, iletişim, petrokimya, yasal ve enerji sektöründe büyük işletmelerde çalışanlardan oluşmaktadır. Katılımcılar tarafından 16 başarı ölçütü ve yetkinlik kriterleri içinde iletişim becerileri ön plana çıkmaktadır. Çoğunluğunu iletişim becerilerinin oluşturduğu bu kriterler ise şöyle tanımlanmıştır: dinleme ve yanıt verme, suskunluğun üstesinden gelme, açık ve samimi olmak, akıcı ve kolay bir etkileşim ağı kurmak ve bu ağı korumak, empati, kendine güven, sorgulama, insanları anlatımlarından anlamaya çalışmak, müzakere becerileri, çatışma yönetimi, sözsüz davranışları yorumlama ve değişen koşullara uygun iletişim davranışlarına adapte olma. Araştırmada ayrıca katılımcıların %76.5 i; iletişim becerilerini bir kurumda en üst pozisyona ulaşma sürecinde en önemli katkılardan biri olarak görmektedir. (More, Irwin, 2000: 147) IABC (International Association Of Business Communicators) un raporuna göre; iletişim profesyonellerinin üçte ikisinin şu anki kariyerine hazırlanma sürecinde, aldıkları formel eğitimlerin mükemmele oranla iyi olduğunu ifade etmişlerdir. Konuyla ilgili yapılan araştırmaların sonuçlarına göre; iletişimcilerin %18 i kendi formel iletişim eğitimleri sayesinde örgütsel iletişim hakkında sahip oldukları bilgiyi kullanmaktadırlar. (Fatt,1996:17) Yöneticiler özellikle çalışanlarının giderek artan sorunlarıyla başa çıkmaları beklenen dönemlerde kişilerarası iletişim eğitimlerine ihtiyaç duyarlar. Böylece iletişim alanıyla ilgili eğitimler işletme hedeflerinin gerçekleşmesi, değişim ve belirsizliklerle başa çıkma ve uyum sağlayabilme süreçlerinde katma değer yaratabilir. Ayrıca organizasyonel düzeyde etkin bir diyalog yönetimi de; çalışanların kendi inanç ve duygularını ifade edebildiği ve diğerlerinin duygu ve düşüncelerini de algılayabildiği başarılı kişilerarası iletişim becerileri ölçüsünde sağlanabilmektedir. Her ne kadar istatistikler iletişim profesyonellerinin diğer meslek gruplarında çalışanlara oranla daha düşük düzeylerde ücret aldıklarını gösterse de; olarak giderek artan ve zorlayıcı ihtiyaç doğrultusunda iletişim vizyonu ve derecesi almış yetenekli iletişim profesyonelleriyle oluşturulacak takımlar pazar içindeki rekabette avantaj yaratacaktır. Örneğin; uluslar arası şirketlerde global yönetim yaklaşımlarını ve farklı kültürleri ve iletişimi bilen global bir yöneticiye sahip olmak kurum için önemli bir avantajdır. Bu önem, farklı kültürlerden gelen işadamlarının müzakerelerde kültürlerarası bu farklılıkları sebebiyle başarısız olduklarını ortaya koyan Graham ve Tung tarafından da ifade edilmiştir. Günümüzde globalizasyon süreci ile çok uluslu şirketlerin sayısının artması ve yabancı şirket evlilikleri global kariyer fırsatlarını da beraberinde getirmektedir. Bu durum iletişim profesyonelleri için de geçerli olup, adayları yeni kültürlerarası iletişim pozisyonlarıyla karşı karşıya bırakmaktadır. Bu dönemde iletişim alanında aranan ve iletişimcilerin geliştirmesi gereken kültürlerarası iletişim becerileri şöyle sıralanmaktadır: (Berger,1998:123) 619
dinleyicilerin dili, konuşma hızı, akıcılığı ile kullandığı meslek dili düzeyini ölçmek; sözlü ve sözsüz iletişim davranışlarının farklı kültürlerarası anlamlarını fark etme/tanımlama; diğerlerinin fikir ve bakış açılarını dinleme ve anlama yönünde sorgulama; bir arada üretken çalışabilmek ve güvenilir ilişkiler kurmak için iş ilişkileri kurma sürecinin başında karşı tarafın beklentilerinin farkında olma; Özetle; kültürlerarası iletişim; global köy dönemini yaşadığımız günümüzde global bir yönetici için kritik bir beceri olarak görüldükçe, bu alandaki iş fırsatları da artacaktır. (Fatt,1996:18) Yeni ekonomi düzeninde önyargılardan uzak düşünebilmek, etkili dinlemek, insanların farklı görüşlerini ve farklı kültürleri algılamak, ortak anlamlar ve amaçlar yaratmak, alıcıyı ikna edebilmek ve her iki tarafın fayda sağlayacağı kazan-kazan çözümleri üretebilmek kurumsal diyalogun önemli bileşenleridir. Bu bileşenleri çalışanlara kazandırabilmenin en etkili yolu iletişim eğitimleridir. İhtiyaçlar doğrultusunda, doğru kişiler tarafından ve iyi bir zamanlama ile yapılan iletişim eğitimleri; çalışanların gelecekteki pozisyonlara hazırlanmalarında gerekli olan yetkinlikleri elde etmeleri, bu görevlere motive olmaları, daha etkili müşteriçalışan-ast-üst ilişkileri, etkili problem çözme, müzakere becerileri geliştirmelerinde katkı sağlayacaktır. İletişim formasyonu; kişilik ve bilinç gelişimi, farklı rolleri yerine getirme, toplumsallaşma, düşünce ve değerleri aktarma, paylaşma ve algılama açısından kişisel gelişimde de önemli rol oynamaktadır. Psikolojik ve bireysel açıdan olduğu kadar kurumsal düzeyde de verilen iletişim eğitimleriyle amaçlanan geri dönüşümler ise; örgütsel yaşam gerçeğini algılama ve bilincine sahip olma, rekabeti yönetme, dili etkin kullanma, sözlü-sözsüz mesajları analiz etme, çatışmayı yönetme, aktif dinleme, geribildirim alma ve verme, iyi bir takım oyuncusu olma ve diyalog yönetimi vb. olarak sıralanmaktadır. Bu geri dönüşümleri elde etmek ve kişisel değişimi başlatmak ise sanıldığı kadar kolay bir çaba değildir. Bu noktada, iletişim eğitimlerinin kalitesi ve organizasyonu konusundaki öneriler üzerinde durulmalıdır. Akademik Ve Sektörel İletişim Eğitimi Üzerine Öneriler İletişim eğitimi kalitesi; gerek yerel gerekse uluslar arası düzeydeki eğitim kuruluşları, akademisyenler, öğrenciler ile sektörde iletişim danışmanlığı yapan kişi ve kuruluşların bir araya gelecekleri oturumlar, konferanslar, birlikler ve bu ortamlardaki somut çıktılar ile artacaktır. Dolayısıyla yerel ve uluslar arası düzeyde akademisyenler, üniversiteler, öğrenciler, dernekler, sektör ve profesyoneller arasında, profesyonel yaşamla akademik yaşamı buluşturacak ve bu ilişkiyi başarılı iş sonuçlarına (araştırma projeleri, danışmanlık hizmetleri, staj programları, değişim programları vb) taşıyacak yeterli sayıda ve nitelikte diyalog ortamları yaratılmalıdır. Bir başka ifadeyle iletişim eğitimi endüstrisinin iletişimi arttırılmalıdır. İletişim fakültelerinin misyonu iletişim sektörünün gereklerine ve iletişimle ilgili pozisyonlara uygun nitelikte adaylar yetiştirmek şeklinde tanımlanabilir. Bu misyonu başarmak ise; sürekli değişim ve hızlı bir ivme yaşayan sektörün talepleri, gerektirdiği yetkinlik ve becerilere ilişkin pazar araştırmalarını yapıp, eğitim politikalarına ve uygulamalarına yansıtmakla mümkündür. İletişim eğitimi daha önce de belirtildiği gibi doğası gereği pratikle iç içe geçmiş bir alandır. Dolayısıyla bu eğitimin teori ile pratik 620
enformasyonun dengeli biçimde aktarımıyla yürütülmesi gereklidir. Etkili öğrenme için sınıf ortamında iş yaşamına ilişkin gerçek öyküler, deneyimler aktarılmalı; yapılandırılmış grup çalışmaları, projeler, rol oynama, beyin fırtınası, çiftli ezersizler (pairs exercises), psiko drama gibi interaktif ve deneysel eğitim yöntemlerinden yararlanılmalıdır. Sektörden ayrı düşünülemeyen akademik iletişim eğitimlerinin kalitesinin artması konusundaki diğer öneriler; içeriğinin ve başlıklarının değişimle, sektörel gelişimlerle uyumlu nitelikte güncelleştirilmesi, teorik ve ezberci eğitim sisteminden çok, pratik ağırlıklı ve bireyi yaratıcılığını kullanmaya, düşünmeye sevkeden bir eğitim sisteminin benimsenmesi, artan talep doğrultusunda İletişim Fakülteleri nde iş iletişimi/profesyonel iletişim programlarının güçlendirilmesi, İletişim fakültelerinin iletişim ağlarını sektör, uluslar arası iletişim eğitimi veren kurumlar düzeyinde genişletmesi, eğitim programlarını bilgisayar destekli iletişim sistemleriyle yürütmesi ve veri tabanını genişletmesi gibi sıralanabilir. Sektörel iletişim eğitimleri programlarının başarısı ise; çalışanların ve kurumun iletişim ihtiyaçlarını, problemlerini tespit etmek ve eğitim programlarını bu doğrultuda tasarlamak ile mümkündür. Ayrıca bu programlar sadece bir kez yapılmakla değil, bir yılı kapsayacak şekilde belirli periyodlarla yapıldığı ve yinelendiği taktirde çalışanlar üzerinde istenen değişim ve gelişimi yaratabilir. İletişim eğitimlerinin yanı sıra mentorluk, koçluk gibi çalışan destek programlarından da yararlanılabilir. Bu tür programlar çalışanı iş başında izleme ve gerekli düzeltme ve iyileştirmeleri yapma ve çalışana rol model olma açısından birebir çalışanla iletişim kurma imkanını verir. Bu programların istenen etki ve değişimi yaratıp yaratmadığı ise mutlaka belirli periyodlarla ölçümlenmelidir. Sonuç olarak iletişim eğitim ve gelişim programları birey ve kurumları bir araya getirerek iki tarafın ihtiyaçlarını karşılamak yönünde uzun dönemli bir organizasyon işi olarak algılandığında istenen başarıyı, verimliliği ve performans artışını sağlayabilir. Ayrıca iletişim eğitimi veren kişilerin konuyla ilgili formasyona ve deneyime sahip olması verilen eğitimin kalitesinde önemli bir diğer faktördür. Bu konuda akademiden alınan danışmanlık destekleriyle yürütülen eğitim programlarının ise daha bilimsel bir nitelik kazandığı da belirtilebilir. Sektörel iletişim eğitimleri konusundaki diğer öneriler ise; gerek çalışan-çalışan, çalışan-yönetici ve çalışanmüşteri diyaloglarının rol oyunları ile canlandırılarak, konuyla ilgili başarısızlıkların fark ettirilmesi ve diyaloglarımıza geniş ve empatik bir bakış açısı, farkındalık kazandırılması, etkili diyalog geliştirme yöntemlerinin uygulamalı olarak aktarılması şeklinde sıralanabilir. Özetle iletişim eğitiminin hem bilimsel açıdan sağlam bir temele, hem de gelişimleri sürekli takip edebilecek düzeyde bir alt yapıya ve sektör-akademi işbirliği ortamına kavuşturulması gereklidir. Böylece iletişim mesleğine aday öğrenciler, sektör çalışanları ve yöneticiler bu bileşimlerin yararlı sonuçlarından daha çok besleneceklerdir. Ekler Kişisel/Profesyonel Gelişim İçin Önerilen İletişimle İlgili Referanslar I- Yurt Dışında İletişim Eğitimi Veren Kuruluşlardan Bazıları American Communication Association (http://www.americancom.org) Annernburg Public Policy Center (http://www.appcpenn.org) Communication Institute For OnlineScholarship (http://www.cios.org) Communication Skills Europe (http://www.cesltd.com) Electronic Journal of Communication (http://www.natcom.org) 621
IABC International Association of Business Communicators (www.iabc.com) International Network of Unesco Chairs in Communications (http://www.arbicom.uqam.ca) IPPA (International Public Relations Association (http://www.ipra.org) UCLA Center for Communication (http://ccp.ucla.edu) University of Iowa, Links to Communcation Studies Resources (http://www.uiowa.edu) II- Akademik Periyodlar Comunication Education Communication Quarterly Communication Reports Communication Research Communication Studies Human Communication Research Journal of Applied Communications Research Journal of Nonverbal Behavior Western Journal of Communication Medya Cat Human Resources III- Türkiye de Profesyonel İletişim Eğitimi Veren Danışmanlık Kuruluşlarından Bazıları ve Eğitim Programları Academy International (http://www.academy.gen.tr) Satışta Beden Dili Satışta İletişim Müzakere Teknikleri Baltaş Baltaş Yönetim Eğitim Danışmanlık (http://www.baltas-baltas.com) Kişisel Gelişim Programları Bir Hamalın Çalışma Sırları Başarı Yolunda İmaj Yönetimi Güvenli Davranıl Zorlamadan Zorlanmadan Etki Yaratma Duygusal Zeka: Kendini Keşfet Çevrene Hissettir Verimli İş Hayatının Sırrı:Stres İş Motivasyonu Ve Başarı Yönelimi İçimizdeki Yaratıcılığın Gücü Çatışma Çözme, Olumsuz Duygular Ve Zor İnsanlarla Başa Çıkma Karar Verme Ve Problem Çözme Empatik Anlayış Geliştirme Stresle Başa Çıkma: Sağlıklı Ve Etkili Yaşama Kendini Tanı, Çevrene Hissettir Yetkinlik Ve Beceri Geliştirme Programları Etkileme Ve İkna Etme İnsiyatif Kullanma Ve Proaktif Davranış Yaratıcı Satış Yönetimi İlişki Odaklı Satış Kazanmak Yetmez Seçilmiş Öncelikler Değer Katan Satış I Ve II 622
Sunuş Becerisini Geliştirme Ve Bedenin Dili Sözcüklerin Rengi Etkili Sunuşlar İçin Etkin Yaklaşımlar Biz Ve Müşterilerimiz Değerliyiz Herkes Sekreter Olamaz Gizmor (http://www.gizmor.com.tr) İş ve İnsan İlişkileri (2 şer gün) Beden Dili Ve Sözsüz İletişim Etkili İletişim Ve Davranış Geliştirme Dış Görünüş Ve Davranış Geliştirme Takım Kültürü Ve Değerler Yönetimi Telefonda Etkili İletişim Kişisel Gelişim (2 şer gün) Yen Çağa Hazırlık Semineri Çalışan Anne Baba Eğitimi Kişisel Liderlik Geliştirme Teknikleri Pozitif Düşünce Ve Bilinçaltının Gücü Hitabet Ve Topluluk Önünde Konuşma Kişisel Kalite Ve Etki Bırakma Teknikleri Hermes Yönetim Danışmanları Eğitim Merkezi (http://www.hermes.edu.com) Etkili Ve Verimli Yönetici Asistanlığı Başarılı Sunuş Teknikleri Etkin Satışta Diyalog Teknikleri İnka Eğitim ve Danışmanlık (http://www.inkadanismanlik.com.tr) Kişisel Gelişim ve İletişim Seminerleri Yönetici Sekreterliği Ve Asistanlığı Halkla İlişkiler Güzel Konuşma Ve Diksiyon Anlayarak Hızlı Okuma Hafıza Geliştirme Teknikleri Management Centre Türkiye (http://www.mct.com.tr) Müzakere Teknikleri Etkin Satış Becerileri Profesyonel Satış Becerileri Sunuş Teknikleri Müşteri İlişkileri Etkin Dinleme ve İletişim Eğitimcinin Eğitimi Zaman ve Toplantı Yönetimi Etkili Ekip Geliştirme ve Yönetimi Liderlik Koçluk ve Yönlendirme Kişisel Etkinlik Telefonla İletişim 623
Rcba Door Eğitim Danışmanlık (http://www.rcbadoor.com.tr) Yönetici Kişiliğini Geliştirme Programı Yönetim Becerilerinin Geliştirilmesi Ekip Oluşturma Ve Ekip Yönetimi Motivasyon: Çalışanların Özendirilmesi Çatışmaların Etkin Yönetimi Etkili İletişim Algılama, Kişilik Ve İnsan Davranışları, İletişim Engelleri, Aktif Dinleme, Etkili Konusma, Empati Becerileri, Yazılı, Sözlü, Ve Sözsüz İletişim İlkeleri, Beden Dili, İş Ve İnsan İlişkileri Etkili Sunuş Becerileri Topluluk Karşısında Konuşma, Etkili Sunuşun Teknik Yönleri Yapısı ve İçeriği, İzleyici Analizi, Ses, Söz Ve Beden Dili, Sunuşun Etkili Kapatılması Tutum Geliştirme, Kişisel Gücün Kullanılması Ve Geliştirilmesi Olumlu Ve Olumsuz Zihinsel Tutum, Kişiler Arası Etkileşim Analizi, Başarısızlık Korkusunu Yenme, Zamanı Etkin Kullanımı, Stres Ve Güç Durumlarla Baş edebilme, Yaratıcı Hayal Gücü Yoluyla Proaktif Düşünme Ve Davranma Becerileri PRCI (Public Relations Consultants Association) Türkiye (http://www.prci.com) Doğru ve Etkili Konuşma ile Başarılı İletişim. Etkili Sunum Teknikleri İletişimde Ölçümleme ve Değerlendirme İletişimde Stratejik Planlama Konu ve Gündem Yönetimi Kriz Yönetimi İletişimi Medya İlişkileri Yaratıcı Düşünme Teknikleri ile Problem Çözme Kurum İçi İletişim Kurum Sözcülüğü Eğitimi Kurumsal İtibar Yönetimi Soysal Eğitim Danışmanlık (http://www.soysal.com.tr) Zor Zamanların Çalışanı Olma Davranışların Dili - Etkili Beden Dili Kullanımı Etkili Sunuş - Başarılı Bir Sunuş Hazırlamak Ve Gerçekleştirmek Görünümle Etkilemek Etkili Ve Profesyonel Dış Görünüşe Sahip Olmak Pozitif Güç- Olumlu Düşünceye Hizmet Vermek Sesler, Sözler, Etkiler, Doğru Ve Etkili Konuşma Stres Ve Siz Sonuc Alıcı İletişim Telefonda Başarı Yöntem Müşavirlik (Ulaş Bıçakçı) (http://ww.yontek.com) Kurumsal Gelişim Ve Bireysel Gelişim Seminerleri Yönetimde Altın Yanlışlar İş Yaşamında Profesyonelizm Bireysel İmak Ve Bireysel Gelişimde Kafamıza Takılanlar Yaşam Kalitesi 624