Süt Arttırıcı (Galaktagog) Bazı Bitkiler 1. Anethum graveolens L. 2. Carum carvi L. 3. Foeniculum vulgare Miller 4. Galega officinalis L. 5. Matricaria chamomilla L. 6. Mentha piperita L. 7. Melissa officinalis L. 8. Papaver rhoeas L. 9. Pimpinella anisum L. 10. Polygala vulgaris L. 11. Rosa canina L. 12. Rosmarinus officinalis L. 13. Rubus discolor Weihe & Nees 14. Trigonella foenum-graecum L. 15. Urtica dioica L. 16. Verbena officinalis L. 17. Viscum album L. subsp. album 18. Vitex agnus-castus L.
Familya: APIACEAE Anethum graveolens L. 60 cm yükselebilen tüysüz, dik, belirgin boyuna çizgili, yoğun kokulu, 1 yıllık otsu. Taban yaprakları 3 köşeli, 15-17 cm, 3-5 pinnat parçalı, parçalar ipliksi 0.5-14 mm. Gövde yaprakları tabandakilere göre küçük, petioller eksene göre kısa ve geniş kınla çevrili. Işın sayısı (15-30) (50) birbirine eşit ya da değil. Işınların boyu 60 mm. Braktede de brakteol taşımaz. Pediseller 2-10 mm. Çiçekler her umbellada 15-30 çiçek var. Meyve elips şeklinde. 3-4.5 mm 2-3 mm. Koyu kahverengi boyuna çizgili yanlarda lateral kanatlı, çıplak, stilus aşağı eğili. Yol kenarlarında yetişir. Çiçeklenme Zamanı: Haziran Temmuz Türkiye deki Yayılışı: Marmara, Batı ve Kuzey Anadolu da yaygın Şekil 1: Anethum graveolens L. Türkçe İsmi: Dere otu Yöresel İsimleri: Dorak otu, Darak otu, Börek otu, Sakal otu, Tarhana otu, Doru otu, Hezertere Kullanılan kısmı: meyveleri
Familya: APIACEAE Carum carvi L. Dik dallanmış çıplak çok yıllık bitkiler. Gövde köşeli, çizgili 20-80 cm. Taban yaprakları dar, üçgenimsiden oblonga değişen şekillerde. 20 x 5 cm kadar boyda. Uçtaki segment ovat, derin loblu 11 x 6 mm ye kadar, veya linear. Yaprak sapı eksenden daha kısa üstteki yapraklar daha küçük geniş okrealı ve petiolü. Işınlar 5-10 adet, eşit değil. 2-40 mm. Brakte yok veya nadiren ±4 tane. Brakteol yok; çiçekler beyaz veya pembemsi beyaz. Her küçük umbellada 6-18 çiçek. Meyve oblongdan ± ovaite değişen şekillerde, boyut 2 x 1,5-4 x 25 mm çıplak stilus yaklaşık 1 mm. Çiçeklenme Zamanı: Mayıs Temmuz Türkiye deki Yayılışı: Kuzey Doğu, Doğu ve Güney Anadolu Türkçe İsmi: Kimyon Yöresel İsimleri: Frenk kimyonu, Karaman kimyonu, Keraviye, Nemse kimyonu, Yabani kimyon Kullanılan Kısmı: Meyveleri Kullanılışı: Meyveleri dahilen infüzyon halinde karminatif, galaktagog, midevi, baharat, spazmolitik ve antibakteriyel olarak kullanılır (Whichtl 1994).
Familya: Fabaceae Galega officinalis L. 40-150 cm boyunda 7-10 cm uzunluğundaki çiçek durumu 30-50 çiçekli, çiçekler beyaz, lila veya mor. Kaliks dişleri 3 mm, korolla 10-15 mm 2-10 tohumlu. Dik, çıplaktan seyrekçe kısa yumuşak tüylü, çok yıllık, 40-150 cm boyunda bitkiler, folioller 4-10 çift, 15-50 x 4-15 mm, eliptikten lanseolata değişen şekillerde, stipulalar oksu. Çiçek durumu 7-10 cm uzunluğundaki çiçek durumu 30-50 çiçekli, çiçekler beyazdan lilaya veya mor. Kaliks dişleri 3 mm korolla 10-15 mm. Legümen silindirik, 20-50 x 2-3 mm gagalı, 2-10 tohumlu. Şekil 2: Galega officinalis L. Çiçeklenme Zamanı: Haziran - Eylül Türkiye deki Yayılışı: Akdeniz, Marmara, Ege ve Batı Karadeniz Bölgesi Dünyadaki Yayılışı: Orta Güney Avrupa, Kafkasya, Orta Güney Rusya, Batı Pakistan (Özdemir 2005) Türkçe İsmi: Keçi sedef otu Yöresel İsimleri: Keçi sedef otu, Unkutotu Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısımları Kullanılışı: Dahilen infüzyon çay olarak. Çiçekli dallar süt arttırıcı ve şeker hastalığına karşı kullanılır.
Familya: COMPOSITAE Matricaria chamomilla L. Gövdeler 10-45 cm uzunluğunda, çıplak. Alt yapraklar 5-7 cm, çıplak, dıştan oblong, primer segmentler 10-12 çift. Kapitulumlar çoğunlukla tek, bazen az çok korimbus halinde. İnvolukrum önce 5-6 mm, sonra 8 mm ye kadar genişlikte; brakteler oblanseolat, obtus veya akut, 2,5-3,5 mm. Dilsi çiçekleri 12-15 adet, dilsi çiçeklerin korollası 4-8 mm, önce yayık, sonra geri kıvrık hale gelir. Şekil 3: Matricaria chamomilla. Tüpsü çiçekler 1,25-1,5 mm, akenler kahverengi, 0,75 mm. Yalnız ışınsal akenler koronalı Çiçeklenme Zamanı: Mart - Nisan Türkiye deki Yayılışı: Türkiye genelinde yaygın olarak yetişir. Türkçe İsmi: Papatya Yöresel İsimleri: Mayıs papatyası, Adi papatya, Babunç, Tıbbi papatya Kullanılan Kısmı: Gölgede kurutulmuş çiçek durumları Kullanılışı: Yöresel olarak infüzyonu halinde dahilen idrar çoğaltıcı, iştah açıcı, yatıştırıcı, gaz ve safra söktürücü etkilerinden dolayı kullanılmaktadır. Haricen yara iyi edici etkisinden dolayı pansuman yapımında, anal ve genital sistemin iltihaplı hastalıklarında kullanılır. Kamazulenden dolayı antiflojistik, antibakteriyel etkiye sahiptir.
Familya: LABIATAE Mentha x piperita L. Tüylü, keskin kokulu çok yıllık bitkiler. Yaprakları 30-38 mm uzunlukta ve çoğunlukla 12 mm den daha az genişlikte, çoğunlukla undulat kenarlı ve altı çok sayıda dallanmış tüylü, sapsız veya nadiren kısa saplı, oblong-ovattan lanseolata kadar değişen şekillerde, çoğunlukla en geniş kısmı ortanın altındaki bölümde, tepede obdus serrat. Korolla beyaz, pembe veya leylak renkli. Merikarplar kahverengiden koyu kahverengiye kadar değişen renklerde, ağımsı. Çiçeklenme Zamanı: Haziran - Ekim Türkiye deki Yayılışı: Kuzey Batı ve Batı Anadolu Türkçe İsmi: Nane Şekil 4: Mentha x piperita L. Yöresel İsimleri: Bahçe nanesi, Biberi nane, Fülfili nane Kullanılan Kısmı: Yaprakları Kullanılışı: Bilhassa sinirsel kökenli mide bulantılarını kesici, gaz söktürücü ve koku verici olarak kullanılır (Gürgen ve ark.1946). Taşıdığı uçucu yağdaki mentolden dolayı antibakteriyel, spazmolitik, karminatif etkilidir. Ayrıca soğuk algınlığında üst solunum yolları antiseptiği olarak kullanılır. Mentol allerjisi olanlar kullanmamalıdır. Galaktagog etkisi yok, ancak preparat içinde bulantı giderici, soğuk algınlığına karşı olan özelliklerinden dolayı kullanılmıştır.
Familya: LABIATAE Melissa officinalis L. Çok yıllık bitkiler. Gövde 28-95 cm veya daha uzun, dik, dallanmış, sık veya seyrek glandular puberulent, uzun yayvan villoz veya değil veya az çok çıplak. Yapraklar genişçe ovat, romboidal veya eliptik, 18-95x13-75 mm, basık villoz, seyrek pubesent veya hemen hemen çıplak, tepede akut veya obtus, tabanda kuneattan kordata kadar değişen şekillerde, kenarlar taban dışında derince krenat. Floral yapraklar benzer özellikte alttakilerin tabanı kordattan kuneata kadar şekillerde, krenat-serrat kenarlı. Vertisillastrumlar 4-12 çiçekli. Brakteoller yapraksı, darca veya genişçe ovat, 3- Şekil 5: Melissa officinalis L. 10x1.2-7 mm. Kaliks 6-10 mm kısa glandular ve uzun eglandular türlü; üst dudak dişsiz veya 2-3 dişli çoğunlukla belirsiz (kısa bir uç halinde indirgenmiş); alt dudağın dişleri darca üçgenimsi-lanseolat. Korolla soluk sarı, daha sonra beyaz, bazen soluk leylak renkli; (8-) 9-14 (-16) mm. Çiçeklenme Zamanı: Haziran - Eylül Türkiye deki Yayılışı: Marmara, Ege, Akdeniz Bölgesi Dünyadaki Yayılışı: Vatanı Doğu Akdeniz Bölgesi ve Batı Asya. Özellikle Orta ve Doğu Avrupa da kültürü yapılmaktadır. Türkçe İsmi: Melisa, Oğulotu Yöresel İsimleri: Melisa, Oğlanotu, Arı çiçeği, Arı otu, Beyaz oğulotu, Kovan otu, Limon nanesi Kullanılan Kısmı: Yaprakları Kullanılışı: İnfüzyonu halinde dahilen sedatif, spazmolitik, antibakteriyel, antifungal, antiviral, midevi ve karminatif etkilidir. Uçuk tedavisinde, sinirsel kaynaklı gastrointestinal hastalıklarda, uyku problemleri ve migrende kullanılır. Psikosomatik kardiyak rahatsızlıklarda tonik olarak yararlanılır. Homeopatik olarak menstrual düzensizliklerde kullanılır.
Yöresel olarak; Yapraklar balla karıştırılıp nefes darlığında. Çiçekli dallardan hazırlanan infüzyon kalp hastalıklarında kullanılır. Rosmarinus officinalis L. Familya: LABIATAE Rosmarinus officinalis L. Dallar yükseltici veya dik, 50 cm ye kadar uzunlukta. Yapraklar 10-25 x 1-(-4) mm üstte koyu yeşil, rugoloz ve piloz, altta beyaz tomentoz. Kaliks 3-4.5 mm, yarısına kadar parçalı, beyaz-tomentoz, meyve halindeyken büyür, damarlı ve çıplak hale gelir. Korolla soluk-mavi, 8-12 mm. Merikarplar kahverengi. Çiçeklenme Zamanı: Şubat - Mayıs Türkiye deki Yayılışı: Akdeniz de doğal olarak, Ege ve Akdeniz de park ve bahçelerde çok yaygındır. Türkçe İsmi: Biberiye Yöresel İsimleri: Deli gül, Diken başı, Göz kıvıştıran, Gül burnu, Gül dikeni, Drot, Ak pürün, Beyaz püren Kullanılan Kısmı: Yaprakları, yapraklarından elde edilen uçucu yağı Kullanılışı: Dahilen infüzyon halinde kabız, hazım sistemi uyarıcısı, safra arttırıcı ve idrar söktürücü olarak, haricen ise cerahatli yaraların tedavisinde kullanılır. Yöresel olarak gaz
söktürücü, iştah açıcı, süt arttırıcı (Demirezeröz 2007), bazı içkilerim yapımında (Baytop T 1999). Bilimsel olarak karminatif, ekspektoran, antitüssif (Wien 1989, PDR 2007), antimikrobiyal, antifungal, antispazmodik, sekretolitik. Familya: ROSACEAE Rubus discolor Weihe & Nees 1-2 m uzunluğunda çalılar. Dallar köşeli oluklu değil, kahverengi veya morumsu-kahverengi, çoğunlukla buğulu değil, hemen hemen çıplak, çoğunlukla parlak dikenleri kuvvetli; üstte piloz, yapraklar 5 foliküllü veya 3 parçalı, her iki yüzde farklı renkte, 1-2 dentat, tepede akuminat, çıplak veya seyrekçe kenarlı, çiçekli sürgünler tüylü panikula daima gevşek çiçekli beyaz stiluslardan uzun; anterler çıplak, polen steril. Karperler piloz drupa yaklaşık 4 mm ve çok sulu. Çiçeklenme Zamanı: Haziran - Temmuz Türkiye deki Yayılışı: Marmara, Karadeniz ve Ege Bölgesi Dünyadaki Yayılışı: Güney Batı ve Orta Avrupa Türkçe İsmi: Böğürtlen Yöresel İsimleri: Böğürtlen, Börtlen, Karamuk, Kuş üzümü, Bük üzümü Kullanılan Kısmı: Yaprakları, meyveleri Yöresel Kullanılışı: Olgun meyveleri çocukların kemiklerinin güçlenmesinde kullanılır. Ham meyvelerden reçel ve marmelat yapılır. Yaprağı çiğnenir kan durdurucu olarak yaraya bastırılır. Dikenleri çıbanları patlatmak, iltihabı akıtmak için kullanılır (Sami 2007). Kökünden hazırlanan dekoksiyon dahilen kusmalara karşı ve hemoroid tedavisinde, meyveleri kansızlığa karşı ve kuvvet verici olarak, meyve suyu ishal kesici olarak, yaprağı haricen yara iyi edici olarak kullanılır.
Familya: LEGUMINOSAE Trigonella foenum-graecum L. Gövde dik, 10-50 cm, stipulalar üçgenimsi lanseolat, tepede akuminat. Yapraklar 10-30 x 5-15 mm, obovattan lanseolata değişen şekillerde, kenarlar dişli, pedunkul yok. Çiçekler tek veya ikişer adet, kaliks tüpsü, 7-8 mm; dişler lanseolat-lineer tüp uzunluğunda. Korolla sarımsı beyaz, bazen lila çizgili meyve lineer, düz veya kıvrık 5-11 x 0.3-0.5 cm genellikle tüysüz, gaga 1-3.5 cm. Tohumlar 10-20 oblong, 3-4 x 2-3 mm. Çiçeklenme Zamanı: Mart - Temmuz Türkiye deki Yayılışı: Trakya, Orta Güney ve Doğu Anadolu Türkçe İsmi: Çemen otu Yöresel İsimleri: Buy otu, Bay otu, Çemen otu, Poy, Poy otu Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısımları, meyveleri Kullanılışı: Yöresel olarak yağlı ve müsilajlı tohumları Kayseri pastırması yapımında çemene girer. Kokulu ve iştah açıcıdır, baharat olarak. Tohumları iştah açıcı ve süt arttırıcı olarak.
Familya: PAPAVERACEAE 1.1. Papaver rhoeas L. Gövdeler dik 90 cm ye kadar uzunlukta. Yapraklar değişken çoğunlukta pennatif veya pennatisekt, segmentler dişli, terminal segment lanseolat, yan segmentlerden çok daha uzun. Pedunkullar yayık-hispit, nadiren basık setoz. Petaller kırmızı, nadiren beyaz, tabanda lekeli veya lekesiz, boyutları çok değişken. Kapsula çıplak, küresel veya az çok küresel, tabanda yuvarlak, yaklaşık genişliğinin iki katı uzunlukta. Disk düz yapılı ve 18 adete kadar stigmalı. Çiçeklenme Zamanı: Mart - Ağustos Türkiye deki Yayılışı: Marmara ve Ege Bölgelerinde yaygın Türkçe İsmi: Gelin gülü, Gelin eli, Gelin çiçeği, Gelincikleme otu Yöresel İsimleri: Gelincik otu Kullanılan Kısmı: Çiçekleri Şekil 6: Papaver rhoeas L.
Kullanılışı: İnfüzyonu çay olarak dahilen öksürük kesici, çocukların gece işemelerinde. Kadınlarda menstruasyon düzenleyici. Antispazmodik ve antiaritmik. İshale karşı (Alpaslan 2003). Çiçeklerinden hazırlanan dekoksiyon dahilen ağız içi yaralarında. Yapraklarından hazırlanan yemek kuvvet verici.immün sistemi güçlendirici,süt arttırıcı.(kültür 2007). Çiçek tomurcukları veya petallerinden su ve şeker katılarak hazırlanan şurup kuvvet verici. Yapraklarından kavrularak hazırlanan yemek sarılık tedavisinde kullanılır (Koçyiğit 2005, Eryaşar 1998). Familya: APIACEAE Pimpinella anisum L. Güçlü aromatik, dallanmış tek yıllık bitkiler gövde 70cm kadar, taban yaprakları basit 2-5 cm petiolat böbrek şeklinde veya ovat, dişli, alt yapraklar 2-3 pennat loblar linear-lanseolat, umbella 7-15 ışınlı, brakte yok veya 1, brakteol yok veya çok az. Çiçekler beyaz, küçük umbellalarda yaklaşık 10 adet çiçek. Meyve 3-5 mm uzunlukta ovaid. Çiçeklenme Zamanı: Şubat Türkiye deki Yayılışı: Ege, Marmara ve Akdeniz Bölgesi nde kültürü yapılmaktadır.
Dünyadaki Yayılışı: Kültürü yapılmaktadır. Türkçe İsmi: Anason Yöresel İsimleri: Anason, Mesirotu, Enisen, Ezanteri, Ezeltere, Ezentere (Baytop 1994) Kullanılan Kısmı: Meyveleri Kullanılışı: Dahilen dekoksiyonu halinde, karminatif ekspektoran, laktagog, afrodizyak, spazmolitik etkili (Whictl & Greinger 1994). Yöresel olarak gaz söktürücü, iştah açıcı, süt arttırıcı ve uyku verici olarak kullanılır (Demirezeröz 2007). Bazı içkilerin (rakı) yapımında kullanılır (Baytop 1999). Familya: POLYGALACEAE Polygala vulgaris L. Çok yıllık, gövde yükselici, kısa yumuşak tüylü, alt yapraklar; ovattan opovata değişen şekillerde, üst yapraklar eliptikten lineara, rasem genellikle uçta; gevşek 6-20 çiçekli, brakteler pediselden daha kısa, üst sepal kamburlu, iç sepaller oblong-opovat, korolla iç sepallere eşit veya çok az kısa, anterler kısa saplı, kapsula sapsız obkordat. (Fl. of Tur. 1: 535, 1965) Çiçeklenme Zamanı: Nisan - Temmuz Türkiye deki Yayılışı: Trakya ve Kuzey Anadolu Bölgeleri Türkçe İsmi: Süt otu Yöresel İsimleri: -
Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısımları Kullanılışı: Dekoksiyonu halinde hazırlanan çay balgam söktürücü, göğüs yumuşatıcı, süt arttırıcı, terletici ve kuvvet verici etkilere sahiptir (Baytop 1999). Familya: ROSACEAE 1.2. Rosa canina L. (0.5-) 1.5-3.5 (-7) m uzunluğunda, dik, bazen tırmanıcı çalılar. Dikenler oldukça kaba yapılı az çok kıvrık, basık genişlemiş tabanlı az çok birbirine benzer şekilde, bazen dikenler yok. Yapraklar yeşil; folioller 5-7 adet dar eliptikten genişçe ovata kadar değişen şekillerde, 1-4.5 x 0.8-3.5 cm obtus veya akut, tabanlar rotundattan kuneata kadar değişen şekillerde, çıplak veya pubesent, altta damarlar üzerinde bazen glandlı, tek veya çift serrat, bazen glandlı çift serrat, dişler belirgin, çoğunlukla uzun ve sivri, her kenarında 17-20 adet dişli; stipulalar dar veya geniş, çoğunlukla uzun, düz kulaklıkçı. Çiçekler tek veya 2-15 adet çiçek birlikte; brakteler çoğunlukla geniş. Pediseller 1-2.5 (-4.5) cm, düz veya glandlı-hispid. Sepaller ovat çoğunlukla oldukça kısa, genişlemiş tepeli, dış sepaller Şekil 7: Rosa canina L. pennatifit, darca veya genişçe lanseolat tam veya glandlı-dişli loblu, çıplak pubesent veya bazen altta glandlı, çoğunlukla geri kıvrık ve çiçek açtıktan sonra düşücü. Petaller 3 cm ye kadar uzunlukta, beyaz veya soluk pembe nadiren koyu pembe. Stilus çoğunlukla uzun, dışarı taşmış, çoğunlukla çıplak veya seyrek tüylü, bazen villoz, stigma başı az çok gevşek, küresel veya konik. Disk geniş, konik, ağzı dar. Hipantiyum ovoitten küresele kadar değişen şekillerde, 1-2.5 (-3) cm sarımsı kırmızı veya kırmızı, geç olgunlaşır. (Fl. of Tur. 4: 124)
Çiçeklenme Zamanı: Mayıs - Temmuz Türkiye deki Yayılışı: Afyon, Ağrı, Ankara, Balıkesir, Çanakkale, Tekirdağ, Kastamonu, Çorum, Ordu, Trabzon Türkçe İsmi: Yabani gül, Kuşburnu Yöresel İsimleri: Deli gül, Diken başı, Göz kıvıştıran, Gül burnu, Gül dikeni, Drot Kullanılan Kısmı: Meyveleri Kullanılışı: Soğuk algınlığında kullanılan diğer bitkilerle beraber, ayrıca reçel yapımında kullanılır (Özdemir 2005). Kabız ve kuvvet verici etkilere sahiptir. C vitamini bakımından zengindir. Yöresel olarak meyvelerinden hazırlanan dekoksiyon dahilen hemoroitlere karşı, mide rahatsızlıkları tedavisinde, kabızlığa karşı (Aslan 2005). Dekoksiyonu hazırlanıp 5-15 gün boyunca günde 2 defa 1 fincan çayı içilerek, meyveleri soğuk algınlığı, öksürük, bronşit ve astıma karşı; yaprakları soğuk algınlığı, öksürük, kaşıntı ve ekzamaya karşı; kurutulmuş meyva ve yaprakları safra kesesi hastalıkları ve nefrite karşı kullanılır (Kültür 2007).