Havacılıkta İnsan Faktörleri Uçak Müh.Tevfik Uyar, MBA
BÖLÜM 2 Düşünen ve Hisseden Varlık İnsan Birinci Kısım: İrrasyonel İnsan
Geçen Hafta GEÇEN HAFTA Mantıksal Hatalar ve Safsatalar BU HAFTA Yanlılık
Tartışma Sizce Almanlar nasıl insanlardır? Herhangi bir batıl inancınız var mı?
BIAS: Önyargı / Yanlılık / Seçim Hatası
Önyargı ve Yanlılık Ön Yargı ve Yayınlılık Neden Kaynaklanır? 1. Zihinsel kısayollar 2. Zihinsel Gürültü 3. Zihnin Sınırlı Bilgi İşlem Kapasitesi (Neyin varsayımıydı bu?) 4. Duygusal ve Ahlaki Güdüler 5. Sosyal Etki (Önümüzdeki haftanın ders konusu!)
Önyargı ve Yanlılık Zihinsel Kısayollar (Höristik / Heuristics): Karmaşık sorunlarla karşılaştığımızda ya da elimizde yeterli bir bilgi olmadığında evrimsel işleyişlerle şekillenegelmiş ya da deneyimlerle edinilmiş zihinsel kuralları kullanarak elde edilen çözüm yolu. Doğru da olabilir, yanlış da. Şansa, duruma ve koşullara bağlıdır. Örnek: Bir arkadaşınıza gitar almak istiyorsunuz ve müzik markete gidiyorsunuz. Zenginsiniz, para sorununuz yok ve arkadaşınıza kaliteli bir gitar almak istiyorsunuz. A Gitarı: 150 TL B Gitarı: 750 TL B gitarının daha kaliteli olduğunu sanmamız bir höristik örneğidir.
Önyargı ve Yanlılık Zihinsel Gürültü Zihnimizin içerisinde yer alan, kendi algımıza dahi yakalanmayan ya da bazen yakalanan (sürekli tekrar ettiğimiz bir şarkı ya da sabah programında gördüğümüz ve aklımıza yakışıklı / güzel bir erkek/kadın sunucu gibi) duyum artıkları. Zihnin Sınırlı Bilgi İşlem Kapasitesi Bilişsel psikolojinin varsayımlarından da birisi olan bilgi işlem kapasitemizin sınırlılığı. (Doğumgünü paradoksunu ya da Monthy Hall problemini hatırlayın)
Önyargı ve Yanlılık Duygusal ve Ahlaki Güdüler Tabi ki de aşık olduğunuz kişi Dünya nın en muhteşem varlığı! Bize göre aile dayanışması önemlidir, Almanlara göre ise çocukların yetişkin olduklarında kendi ayakları üzerinde durması Sosyal Etki (Arkası yarın!)
Önyargı ve Yanlılık BIAS çeşitleri: Onlarca çeşit BIAS sayılabilir En sık karşılaşılanlar ve havacılık faaliyetlerinde özellikle düşmememiz gerekenlere değineceğiz.
Önyargı ve Yanlılık BIAS çeşitleri: Onlarca çeşit BIAS sayılabilir ama temelde 3 e ayrılır Karar ve İnanç Yanlılığı Onay Yanlılığı Muhafazakâr Yanlılık Zaten Biliyordum İnanç Yanlılığı Kalıp Yargılar Sosyal Yanlılık Ben merkezci yanlılık Hale Etkisi Temel Atıf Yanlılığı Kendine Müslüman Bellek Hataları ve Yanlılıkları Bulunabilirlik Hatası Yersiz Tutarlılık Pik Yanlılığı En sık karşılaşılanlar ve havacılık / yönetim faaliyetlerinde özellikle düşmememiz gerekenlere değineceğiz.
Karar ve İnanç Yanlılıkları Onay Yanlılığı (Confirmation Bias): Bir konuda sadece sizin düşüncenizi onaylayan ve size uygun düşen olay, nesne ve kavramları hatırlamak, öne sürmek. MD 83 ler oldukça güvensiz uçaklardır. Bak geçtiğimiz yıl 2 adet MD 83 düşmüş. Diyelim ki Ayşe adlı personelden hoşlanmıyorsunuz ve patronlarınızı onu işten çıkarmaya ikna etmek istiyorsunuz. Ayşe nin hatalarını arayıp, bulup, sırf onun hatalarından oluşan bir dosya oluşturup bunu patronlarınıza sunarsanız Onay Yanlılığında bulunmuş olursunuz. Bu kötü niyettir, ama bazen niyetimiz kötü olmasa dahi sırf vicdanımızı rahatlatmak için kendi kendimize de onay yanlılığı yapabiliriz.
Karar ve İnanç Yanlılıkları Muhafazakar Yanlılık (Consevative Bias): Yeni olanın yanlış olduğu ve olabileceği düşüncesi. Yeni olandan kaçınma. A: Rakip şirketimiz Boeing 737 lerin motor yıkama işleminde yeni bir yöntem geliştirmişler ve onu uyguluyorlar. B: Eski köye yeni adet getirdiklerine göre kesin yakında ellerinde patlar. Zarar marar verirler uçağa, görürsün
Karar ve İnanç Yanlılıkları Bilimsel bir bilgi: Son bilimsel araştırmalara göre pop şarkıcılarının IQ seviyeleri ortalamanın üstündedir. Neden? Zaten Biliyordum! (Hindsight Bias): Öne sürülen ve doğru olduğu sanılan bir argüman hakkında mevcut bilgilerimize dayanarak mantıklı yorumuna ulaşmak. Başka bir deyişle henüz öğrendiğimiz geçmiş olayları önceden de tahmin edilebilir olarak nitelemek ( zaten tahmin edilebilirdi )
Karar ve İnanç Yanlılıkları İnanç Yanlılığı (Belief Bias): Bir bilgiyi sırf mevcut inançlarımıza uyduğu için kabul etmek ya da sırf mevcut inançlarımıza uymadığı için reddetmek Kalıpyargılar (Stereostypes): Bir kişi hakkında değerlendirme yaparken ait olduğu gruba göre değerlendirmek ve grubu homojen kabul etmek. İşçiler hep kaytarır. Kesin kaytarıyorlardır. Pilot değil mi? Hep aynı
Sosyal Yanlılık Benmerkezi Yanlılık (Egocentric Bias): Kendini bir grubun belkemiği sanmak ya da bir grubun başarısındaki konumunu fazla abartmak. Hale Etkisi (Halo Effect): Genelde dış görünümü (güzellik ve yakışıklılık) baz alarak yapılan olumlu ya da olumsuz değerlendirme. Güzel kadınları ve Yakışıklı Erkekleri yetenekli, başarılı ya da iyi sanmak. (Genelde dış görünüm olsa da herhangi bir olumlu özellikten yola çıkarak diğer özellikleri de olumlu olarak düşünmeye de Hale Etkisi adı verilebilir.)
Sosyal Yanlılık Temel Atıf Yanlılığı: Bir A olayı için kendi başımıza geldiği zaman dış etkenleri sorumlu tutarken, başkasının başına geldiğinde kişinin kendini sorumlu tutmak. Düştüm, çünkü yer kaygandı Düştü sakar. Daha düz yolda yürümeyi bilmiyor. Kendine Müslüman (Selfserving Bias): Başarıyı üstlenirken, başarısızlıkta başkalarını sorumlu tutmak. Sınavdan yüksek not aldım; çünkü zekiyim. Hoca taktığı için ve zor sorduğu için sınavdan düşük not aldım.
Bellek Hataları ve Yanlılıkları Bilinirlik / Bulunabilirlik Hatası: Sadece bildiğimiz ya da daha çok akılda kalan bilgilere göre karar verme ya da yargıda bulunma. Uçaklar güvenilir deme bana. Görmüyor musun uçak kazalarını? Daha geçen oldu bir tane daha. Herkesi komando yapıyorlar askerde. Altı kuzenimden beş tanesi komando olarak yaptı askerliğini Yersiz Tutarlılık (Consistency Bias): İlk iddia edilen argümanla ya da ilk gösterilen davranışla tutarlı olmak adına gösterilen yanlılık.
Bellek Hataları ve Yanlılıkları Pik Yanlılığı: Ortalamaya değil, en iyi ve en kötülere (pik noktalarına) göre karar verme, argümanlarda en iyi ve en kötüleri kullanma Sen saygısız bir insansın. Geçen yıl bir keresinde arkadaşıma büyük saygısızlık etmiştin. Başka arkadaşına saygısızlık ettim mi hiç? Çok başarısız bir öğrencidir o. İkinci sınıfta benden aldığı dersten kalmıştı. 1., 3. ve 4. sınıfta aldığı derslerden? Onlardan geçti.
MÜNAZARA Haydi Bolca Safsata ve Yanlılık Yapalım! Konular: 1. Uzaylılar var mıdır, yok mudur? 2. Astroloji saçmalık mıdır?
Haftaya Konu: Sosyopsikolojik Faktörler Okuma Ödevi: Algıdır Yanılır, Dildir Yalan Söyler - T.Uyar, Açık Bilim, 2013 Ağustos.