Sayfa7 II. BÖLÜM METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI I. DİL VE ANLATIM BAKIMINDAN SINIFLANDIRMA METİN TÜRLERİ Sözlü Anlatım Yazılı Anlatım Öğretici Metinler Kurmaca Metinler Anlatmaya Bağlı Metin Göstermeye Bağlı Metin Sunum Tartışma: Panel Forum Açık Oturum Röportaj Görüşme(Mülakat) Söylev (Nutuk, Hitabet) Konferans Sempozyum (Bilgi Şöleni) Münazara Gazete Çevresinde Gelişen Metinler: Makale Deneme Söyleşi (Sohbet) Fıkra Eleştiri (Tenkit) Röportaj Haber Yazıları Kişisel Hayatı Konu Alan Metin Türleri Anı (Hatıra) Gezi Yazısı (Seyahatname) Biyografi (Yaşam Öyküsü), Otobiyografi Mektup Günlük (Günce) Tarihi Metinler Tasavvufi Metinler Felsefi Metinler Bilimsel Metinler Nasrettin Hoca Fıkraları Fabl Masal Halk Öyküleri Öykü (Hikâye) Mesnevi Roman Şiir Tiyatro * Oluşum ve tarihsel süreç bakımından fabl, masal, halk öyküsü ve şiir sözlü metin özelliği gösterir. Geleneksel Tiyatro: Karagöz Meddah Orta Oyunu Seyirlik Köy Oyunları Not: Tarihsel bakımdan sözlü ürünlerdir. Modern Tiyatro: (Oyun) Komedi Trajedi Dram Olay Çevresinde Oluşan Metinler
Sayfa8 II. TEMEL İFADE BİÇİMLERİNE GÖRE SINIFLANDIRMA Manzum Edebî (Yazınsal) Metinlerin Temel İfade Şekilleri Mensur 90 80 70 60 50 Doğu 40 30 Batı Düşünce yazıları: 20 makale, fıkra (köşeyazısı), eleştiri, Kuzey deneme, röportaj, mektup 10 0 (otobiyografi), gezi yazısı 1. 2. 3. 4. Çeyrek Çeyrek Çeyrek Çeyrek III. GELENEKSEL SINIFLAMAYA GÖRE METİN TÜRLERİ 1. Düzyazı Türleri Salt yaşantıya dayalı yazılar: anı, günlük, yaşamöyküsü (biyografi), özyaşamöyküsü Yaşantıya ve kurguya dayalı yazılar: roman, öykü, tiyatro. 2. Şiir-Manzume Türleri: Lirik, epik, didaktik, pastoral, satirik, dramatik IV. AMAÇ VE ANLATIM BİÇİMLERİ BAKIMINDAN METİN TÜRLERİ: Öyküleyici metinler Betimleyici metinler Coşku ve heyecana bağlı metinler Destansı (epik) metinler Lirik metinler Emredici metinler Açıklayıcı metinler Tartışmacı metinler Kanıtlayıcı metinler Düşsel (fantastik) metinler Gelecekten söz eden metinler Söyleşmeye bağlı anlatımla oluşturulmuş metinler Mizahî metinler V. AYRINTILI VE DEĞİŞİK SINIFLAMALARA GÖRE METİN TÜRLERİ 1. Diomedes in Platon u izleyerek yaptığı sınıflandırmaya göre metinler: Yalnızca anlatıcının konuştuğu yapıtlar (özyaşam öyküleri), yalnızca anlatı kişilerinin konuştuğu yapıtlar (anlatıcının silindiği anlatılar), her ikisinin (anlatıcı ve anlatı kişilerinin) bir arada konuştuğu yapıtlar (genel anlatılar). 2. Gerçeğin yansıtılma biçimlerine (yazınsal akımlara) göre metinler: Coşumcu, gerçekçi, doğacı, gerçeküstücü, varoluşçu vb. metinler 3. Yaş gruplarına göre metinleri: Çocuk metinleri, gençlik metinleri, yetişkin metinleri 4. İleti aracı yönünden metinler: Sözlü metinler, yazılı metinler. 5. Biçim yönünden metinler: Düzdeyişsel (nesir), koşuk (nazım) metinler. 6. Sunuş yönünden metinler: Düz metinler, değişmeceli metinler. 7. Yaklaşım yönünde metinler: Nesnel metinler, öznel metinler. 8. Aktarım yönünden metinler: Doğrudan metinler, dolaylı metinler. 9. Araç yönünden metinler: Dilsel metinler, semiyotik metinler (resim, fotoğraf, film, şarkı, drama, harita, grafik, beden dili ).
Sayfa9 10. Kanıtlama yolu yönünden: Tümevarım (özelden genele) yöntemiyle yazılmış metinler, tümdengelim (genelden özele) yöntemiyle yazılmış metinler, analoji (sonuçsuz bırakma) yöntemiyle yazılmış metinler. 11. Dilin işlevlerine göre metinler: Vericiyi ilgilendiren anlatımsallık (coşku, duygusal) işlevli metinler: Monologlar Alıcıyı ilgilendiren çağrı (buyurma, seslenme) işlevli metinler: Söylevler Bildiriyi ilgilendiren şiirsel (sanat, estetik) işlevli metinler: Yazınsal yapıtlar Bağlamı ilgilendiren göndergesel (bilişsel, düzanlamsal) işlevli metinler: Makaleler Kodu ilgilendiren üstdil işlevli metinler: Sözlükler, dilbilgisi kitapları Kanalı ilgilendiren ilişki işlevli metinler: Diyaloglar 12. Yazılış amaçları açısından metinler: Öğretici / kullanmalık metinler Doğrudan iletişim metinleri Yazınsal / kurgulayıcı metinler 13. Salt iletişim açısından metinler: Yalın anlamlı metinler Yabancılaştıran metinler Örtük anlamlı metinler 14. İletişimsel işlevleri açısından metinler: Anlatı türü metinler: Roman, öykü, anı, yaşanılan olaylarla ilgili belgesel anlatımlar Şiirsel metinler: Mani, koşuk, manzume, düzyazı şiir, serbest şiir, şarkı, destan Söyleşimsel metinler: Tiyatro anlatımı, fotoroman, çizgi film, altyazılı filimler Basın metinleri: Röportaj, bildirge, görüşme, haber yorum, köşeyazısı, gazete, dergi Özel bilgilendirici metinler: Bilimsel dergilerdeki makaleler, bilimsel kitaplar Kılavuz metinler: Kullanma kılavuzu, uyarıcı notlar, resmi işlerde kullanılan değişi hazır matbu belgeler, yönetmelikler, sözleşme metinleri Öğretici metinler: Ders kitapları, ders notu çoğaltıları Çözümleme ile ilgili metinler: İnceleme, deneme, eleştiri, araştırma metinleri Mesleki metinler: Rapor, tanıtım yazısı, mahkeme tutanağı, polis kaydı, bilgilendirici yazıla,, imza sirküleri, kurum içi yazışmalar Haberleşme metinleri: Mektuplar, e-iletiler Uyarıcı metinler: Uyarıcı yazılar, panolar, pankartlar, bildiriler, afişler, el ilanları, reklamlar, fanzinler Fantastik metinler: Masal, destan, söylence Akademi / bilimsel metinler: Makale, bildiri, tez, sunum Sınıfsal özellik yansıtan metinler: Köy edebiyatı, işçi edebiyatı Bildirişimdeki özelliği bakımından metinler: İleti metinleri, mektup işlevli metinleri, üst/hiper metinler, web metinleri, ilan metinleri, reklam metinleri, sınav metinleri
Sayfa10 Ek Bilgi 1: YAZINSAL (Edebî, Sanatlı) METİNLERİN BAŞLICA ÖZELLİKLERİ Dil, sanatsal (şiirsel) işlevde ve heyecan bildirme işlevinde kullanılmıştır. İnsanların iç dünyasında zevk uyandırmak ve onları etkilemek için ortaya konulan edebî yazılardır. Şair ve yazarlar bu etkiyi gerçekleştirmek için sözcükler üzerine yoğun ve derin anlamlar yükler. Şair ve yazarlar hayal dünyasını düşünceleriyle yoğunlaştırır ve bunu yazıya döker. Çağrışımsal, sezgisel anlam ön plandadır. Çokanlamlı okuma esastır. Okuyan kimseye ve zamana bağlı olarak anlam zenginliği gösterir. Konusu; doğa ve toplum ile ilişkisi içinde, en geniş anlamıyla duyan, düşünen, tasarlayan, yaşayan insandır. Yazıldığı dönemin bilimsel, felsefi, teknik ve sosyal alandaki verilerini; siyasal tartışmaları kurmacanın olanaklarıyla değerlendirir. Sözler ve edebi tarzlar hakkında ön bilgiye sahip olunmazsa metni anlamak bazen zorlaşabilir. Oluşturulma gerekçesi; insanın anlatma, gösterme ve kendini coşku ile etme gereksinimi duymasıdır. Sözcükler gerçek anlamlarından çok değişmece ve çağrışımsal anlamda kullanılır. Özgünlük ve biriciklik özelliği gösterir. ÜÇ GENCİN KALBİ Bir gemici tanırım Kalbini bir limanda bırakmış Ya kaybolursa? Ağlar çocukluğundaki gibi Kalbini almaya gidecek hâlâ. Bir oğlan tanırım Derin yeşil gözlü Gönlü güney denizlerinin dibi Kalbi ise yerinde Birine vermeye gidecek Bir gemi arar durur Bulutlardan. Bir şair tanırım Onunki içler acısı Kalbini asla vermemiş Çalmışlar Kalbi eski bir efsanede saklı. Ece AYHAN Şiir, roman, öykü ve tiyatrolar yazınsal (edebî) metin kavramı içinde yer alır. DÜĞÜN ÇORBASI Parça eti 3 litre suyla hızlı ateşte haşlayın. İçine yıkayıp kabuğunu soyduğunuz ve küp küp doğradığınız havucu ekleyin. İnce ince doğradığınız soğanı da ilave ederek etler yumuşayana dek pişirin. Kaynama sırasında ara sıra tencerenin kapağını açıp, suyun üstüne çıkan etin köpüğünü bir kaşıkla alın. Pişen etleri bir tabağa alın. Suyundan yarın su bardağı ayırarak kalan diğer suyu tencereye boşaltın (suyun 2 litre olması lazım) ve kaynamaya bırakın. 2 kahve fincanı unu yarım su bardağı soğuk et suyuna yedirin. Yoğurdu, yumurta sarılarını, limon suyunu da bu karışıma ilave ederek iyice karıştırın. Kaynamakta olan et suyuna azar azar karıştırarak yedirin. 15 dakika ağır ateşte pişirin. Tabağa ayırdığınız etleri çorbaya ilave edin ve tuzunu ayarlayın. Margarin ile kırmızı biberi ateşte kızdırarak çorbanın üzerinde gezdirin. Kâselere koyup sıcak olarak servis yapın. Yemek tarifleri öğretici metin türü içinde yer alır.
Sayfa11 Ek Bilgi 2: Öğretici Metinlerde Düşünceyi Geliştirme Yolları 1) TANIMLAMA: Bir kavrama ya da olayın belirgin özellikleriyle tanıtılmasına tanımlama denir. Tanım kısaca nedir sorusuna verilen cevaptır. * İnsan vücudunun en küçük yapı taşına hücre denir. (Nesnel tanım) * Yiğitlik, kahramanlık, savaş temalarını işleyen şiirlere epik şiir denir. (Nesnel tanım) * Yaşam, güçlükleri yenebilme sanatıdır. (Öznel tanım) 2) ÖRNEKLENDİRME: İleriye sürülen soyut düşüncenin somutlaştırılması yöntemidir. Söylenmek istenilenin okuyucunun kafasında canlandırılmasını sağlayan bir yöntemdir. Genç Kalemler hareketi, edebiyatımıza özellikle dil konusunda yepyeni bir anlayışı getirmiştir. Türkçe kendi benliğine yavaş yavaş dönmeye başlamış; halk, aydınların yazdıklarını anlar duruma gelmiştir. 1911 li yıllarda yazan Ömer Seyfettin i, Ziya Gökalp i açıp okuyun, severek, anlayarak okursunuz yazdıklarını. Sözcükler, tamlamalar hep anlayacağınız biçimdedir. 3) KARŞILAŞTIRMA: Karşılaştırmada iki varlık, iki kavram ya da iki şey arasındaki benzerlik ve karşıtlıklardan yararlanma söz konusudur. Benzerliklerin ya da karşıtlıkların ortaya konması karşılaştırma ile olur. * Özge Mert e göre daha çalışkandır. * En çok sevdiğim arkadaşım sensin. * Eski şiir hayali öğeleri yeni şiir ise somut öğeleri içerir. 4)TANIK GÖSTERME (ALINTI YAPMA): Anlatılmak istenilen düşüncenin başkalarının görüşlerinden, sözlerinden yararlanarak açıklanması yoludur. Başkalarının aynı konuda söylediği sözler yazı içerisinde alıntı olarak gösterilir. Tanık olarak düşüncesine başvurulan kişinin, konusunda uzman güvenilir olması gerekir. Mutluluk, aslında herkesin çok yakınında. İsteyen herkes, her an mutlu olabilir. Fizolof Sokrates: Bir kitap, bir çiçek, bir kuş ne büyük saadet! derken bunu anlatmıyor mu? 5) SAYISAL VERİLERDEN YARARLANMA: Düşünceyi inandırıcı kılmanın yollarından biri de sayısal verilerden yararlanmadır. İnsanlar okuduklarının sayılarla desteklendiğini görürlerse yazıyı daha da inandırıcı bulurlar. Adapazarı Şeker Fabrikası 1953 te işletmeye açıldı. Kuruluşta günde 1800 ton olan pancar işleme kapasitesi, 1980 de 6000 tona çıkarıldı. Bu büyük bir gelişme.
Sayfa12 METİN ÇÖZÜMLEME DÜZENİ (Genel) I. ÖĞRETİCİ METİNLER 1 Metin dışı ögeler 1.1 Türü 1.2 Yazarı 1.3 Yayım/yayın özelliği (yayım ya da kullanıldığı yer, yılı vb.) 1.4 Puntosu 1.5 Tam metin mi, eksik metin mi? 1.6 Başka özellikleri 2 Metnin dış ögeleri 2.1 Başlığı (adı) 2.2 Kaç bölüm ya da bölümceden oluştuğu (plan) 2.3 Başka özellikleri 3 Metnin iç ögeleri 3.1 Konusu 3.2 Ana düşüce (tezi) ve yardımcı (yan) düşünceler 3.3 Yapısal özellikler (plan vb.) 3.4 Dil özellikleri (anlatım biçimleri, düşünceyi geliştirme yolları, anlam olayları, anlatım nitelikleri, saplamalar vb.) 3.5 Metin ve dönemsel özellikler (zihniyet) 3.6 Düşünce ve siyasal boyutu (akımlar, eğilimler, etkiler vb.) 3.7 Metinlerarasılık 3.8 Metin amacına ulaşmış mı? 3.9 Metin, anlatıcı ve yazar 3.10 Başka özellikler 4. Genel sonuç: Değerlendirme II. KURMACA METİNLER A. Şiir Metinleri 1. Metin dışı öğeler 1.1. Yazarı 1.2. Yayım/yayın özelliği (yayım ya da kullanıldığı yer, yılı vb.) 1.3. Puntosu 1.4. Tam metin mi, eksik metin mi? 1.5. Başka özellikleri 2. Metnin dış ögeleri 2.1. Yapı özellikleri 2.1.1. Nazım özelliği (nazım birimi, nazım türü ve şekli vb.) 2.1.2. Ahenk özelliği (uyak, redif, ünlü ve ünsüz yinelemeleri, sözcük yinelemeleri vb.) 2.2. Başka özellikleri 3. Metnin iç ögeleri 3.1. Konu ya da izlek (tema) 3.2. Metin, anlatıcı ve şair 3.3. Dil, üslup ve imge özelliği 3.4. Metin dışı göndergeler 3.5. Dönem ve zihniyet dünyası 3.6. Metnin yüzey anlamı 3.7. Metnin derin anlamı (açıklama, yorum, anlattığı ya da düşündürdüğü) 3.8. Metinlerarasılık 3.9. Yazınsal konumu ve yeri 3.10. Metin amacına ulaşmış mı? 4. Genel sonuç: Değerlendirme B. Olay Çevresinde Oluşan Metinler (öykü, roman vb.) 1. Metin dışı öğeler 1.1. Türü 1.2. Yazarı 1.3. Yayım/yayın özelliği (yayım ya da kullanıldığı yer, yılı vb.) 1.4. Tam metin mi, eksik metin mi? 1.5. Puntosu 1.6. Başka özellikleri 2. Metnin dış ögeleri 2.1. Başlığı 2.2. Kaç bölüm ve bölümceden oluştuğu 2.3. Başka özellikleri 3. Metnin iç ögeleri 3.1. Konu ya da izlek (tema) 3.2. Ne anlatılıyor? (özet) 3.3. Dil özelliği (üslup, anlatım biçimi vb.) 3.4. Metnin yapısı 3.4.1. Anlatıcı 3.4.2. Bakış açısı ve odaklayım 3.4.3. Olay zinciri ve örgüsü 3.4.4. Anlatının ritmi 3.4.5. Kişiler 3.4.6. Mekân 3.4.7. Zaman 3.4.8. Çatışma 3.4.9. Metnin tonu 3.4.10. Tutarlılık 3.5. Metnin yüzey anlamı / Metnin derin anlamı 3.6. Metindeki dış göndergeler 3.7. Metin ve dönemi (zihniyet) 3.8. Metinlerarasılık 3.9. Metin ve gelenek 3.10. Yazınsal konumu ve yeri 3.11. Metin amacına ulaşmış mı? 3.12. Başka özellikler 4. Genel sonuç: Değerlendirme