ULUSLARARASI ÜRETİM ZİNCİRLERİNDE DÖNÜŞÜM VE TÜRKİYE NİN KONUMU -Değerlendirme- Şeref Saygılı-TCMB 2 Mart 2012 İstanbul
Çalışmanın Amacı Türkiye nin yakın dönem ekonomik performansını dış ticaretteki uzmanlaşma yapısı ve bu yapının değişimi çerçevesinde incelemek Beş önemli ürün grubunda (kara taşıtları, televizyon, tekstil ve giyim eşyası, gıda, makine) uluslararası üretim (değer) zincirinin son 15 yıldaki dönüşümü, Türkiye nin buradaki konumu ve bunun ihracat ve büyüme performansına yansıması nasıldır?
Temel Bulgular Türkiye ekonomisinin son 60 yıllık büyüme performansı ile karşılaştırıldığında, 2000 li yıllarda büyüme rejiminde köklü bir dönüşüm gözlenmemektedir. Dış ticarette uzmanlaşılan ürünlerin (veya üretim süreçlerin) katma değeri yüksek ürünler olmaması ekonominin göreli konumunun değişmemesine yol açmıştır. Türkiye rakiplerine göre daha standart ve/veya basit ürünler üreterek (fiyat rekabeti temelinde) piyasa payını artırabilmektedir. Türkiye büyüme hızı düşük olan ürünlerde daha yüksek rekabet gücüne sahiptir Türkiye nin uluslararası ekonomi ile bu şekilde eklemlenmiş olması, ihracatın hızlı bir şekilde artırılması önünde önemli bir engel oluşturmaktadır.
Üretim Süreci - Dikey Uzmanlaşma Hammadde Sermaye Malı (makine-teçhizat) Ara Malı- Sermaye Malı Sermaye Malı Nihai Ürün
Dış Ticaret Yapısı-Büyüme İlişkisi Dış Ticarette Uzmanlaşma Yapısı İhracat performansı, Firma Karlılık Oranı (firma ve Ulusal) Tasarruf Oranı Yatırım, istihdam, verimlilik (Potansiyel) Büyüme
Dış Ticaret Yapısı-Büyüme İlişkisi (Türkiye) Düşük Maliyet Temelinde Uzmanlaşma Büyüme Hızı Düşük Sektörde Üretim (Fiyat Rekabeti) Sınırlı İhracat Artışı, Düşük Karlılık Oranı (firma ve Ulusal) Düşük Tasarruf Oranı Yatırım, istihdam, verimlilik Düşük Oranlı ve İstikrarsız Büyüme
Temel Bulgular-1 Ekonomideki köklü değişime rağmen Türkiye ABD ve diğer gelişmiş ülkelere arasındaki refah farkını kapatamamıştır. Türkiye nin Uzun Dönemli Büyüme Performansı (%) 5,2 5 4,8 4,6 4,4 4,2 4 1950-2010 1960-2010 1970-2010 1980-2010 1990-2010 2000-2010
1989Q1 1989Q4 1990Q3 1991Q2 1992Q1 1992Q4 1993Q3 1994Q2 1995Q1 1995Q4 1996Q3 1997Q2 1998Q1 1998Q4 1999Q3 2000Q2 2001Q1 2001Q4 2002Q3 2003Q2 2004Q1 2004Q4 2005Q3 2006Q2 2007Q1 2007Q4 2008Q3 2009Q2 2010Q1 2010Q4 Temel Bulgular-1 Türkiye ekonomisinin son 60 yıllık büyüme performansı ile karşılaştırıldığında, 2000 li yıllarda büyüme rejiminde köklü bir dönüşüm gözlenmemektedir. 12.0 10.0 8.0 6.0 4.0 2.0 Türkiye Ekonomisinde Gerçekleşen ve Potansiyel Büyüme (yıllık ve üç aylık bazda) 15.0 10.0 5.0 0.0 0.0-5.0-2.0-4.0-10.0-6.0-15.0-8.0 Yıllık bazda Y* büyümesi Yıllık bazda Y büyümesi -20.0 Üç aylık bazda Y* büyümesi Üç aylık bazda Y büyümesi
Temel Bulgular-1 Türkiye ekonomisinin son 60 yıllık büyüme performansı ile karşılaştırıldığında, 2000 li yıllarda büyüme rejiminde köklü bir dönüşüm gözlenmemektedir. Türkiye Ekonomisinde Büyümenin Dinamikleri Potansiyel Büyüme: Potansiyel Büyüme Gerçekleşen Büyüme 1989-2010 4.0 4.0 1989-2000 3.6 3.9 2002-2010 4.6 5.1 2002-2008 4.9 5.9 2009-2010 3.6 2.1 Not: Üretim Fonksiyonu tahminlerinde α(l) 0,3447 tahmin edilmiştir. Potansiyel Büyüme Gerçekleşen Büyüme 1989Q1-2011Q2 4.1 4.2 1989Q1-2000Q4 3.7 4.1 2002Q1-2011Q2 4.7 5.4 2002Q1-2008Q4 4.9 6.0 2009Q1-2011Q2 4.1 3.8 Not: Üretim Fonksiyonu tahminlerinde α(l) 0,3454 tahmin edilmiştir. Büyümenin Kaynakları: Gerçekleşen Büyüme Sermaye Stoku İstihdam TFV 1989-2010 3.84 3.18 0.49 0.17 82.7 12.8 4.5 1989-2000 3.83 3.36 0.54-0.07 87.6 14.1-1.8 2002-2010 4.97 3.70 0.58 0.70 Not: Üretim Fonksiyonu tahminlerinde α(l) 0,345 tahmin edilmiştir. 74.3 11.6 14.1
1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1988Q1 1989Q1 1990Q1 1991Q1 1992Q1 1993Q1 1994Q1 1995Q1 1996Q1 1997Q1 1998Q1 1999Q1 2000Q1 2001Q1 2002Q1 2003Q1 2004Q1 2005Q1 2006Q1 2007Q1 2008Q1 2009Q1 2010Q1 2011Q1 Temel Bulgular-1 Türkiye ekonomisinin son 60 yıllık büyüme performansı ile karşılaştırıldığında, 2000 li yıllarda büyüme rejiminde köklü bir dönüşüm gözlenmemektedir. Türkiye Ekonomisinde Toplam Faktör Verimliliğinin Gelişimi 12.0 11.8 11.6 11.4 11.2 11.0 10.8 10.6 10.4 10.2 10.0 3.05 3.00 2.95 2.90 2.85 2.80 2.75 2.70 2.65 2.60 TFV Düzeyi TFV_Üç aylık bazda
Temel Bulgular-2 Dış ticarette uzmanlaşılan ürünlerin (veya üretim sürecinin) katma değeri yüksek ürünler olmaması ekonominin göreli konumunun değişmemesine yol açmıştır. Türk Firmaları Değer Zincirinin Neresinde? 60 Üretim Sürecindeki (Zincirindeki) Tedarikçiler ve Uluslararası Alıcılarla Karşılaştırdığınızda Firmanız Bu Sürecin Daha Çok Hangi Aşamasında Faaliyet Göstermektedir (Toplam Firma Sayisi 139) 52 50 43 Firma Sayisi Yuzde Pay 40 37,4 30 25 30,9 20 18,0 17 12,2 10 2 1,4 0 Düşük kar oranlı (Marjlı) Orta-Düşük Kar Oranlı (Marjlı) Orta Kar Oranlı (Marjlı) Orta-Yüksek Kar Oranlı (Marjlı) Yüksek Kar Oranlı (Marjlı)
Temel Bulgular-2 Dış ticarette uzmanlaşılan ürünlerin (veya üretim sürecinin) katma değeri yüksek ürünler olmaması ekonominin göreli konumunun değişmemesine yol açmıştır. Türk Firmaları Değer Zincirinin Neresinde? Üretim sürecindeki (zincirindeki) tedarikçiler ve uluslararası alıcılarla karşılaştırıldığında firmanız bu sürecin daha çok hangi aşamasında faaliyet göstermektedir? Firma Sayisi Düşük kar oranlı (Marjlı) Orta-Düşük Kar Oranlı (Marjlı) Orta Kar Oranlı (Marjlı) Orta-Yüksek Kar Oranlı (Marjlı) Yüksek Kar Oranlı (Marjlı) Tekstil-Giyim-Deri 24 5 9 8 2 0 Kagit ve Kagit Urunleri 6 0 3 1 2 0 Petrol-Kimya 15 3 7 5 0 0 İlac 4 1 3 0 0 0 Kaucuk-Plastik 9 2 3 2 2 0 Metalik Olmayan Mineraller 8 2 1 4 1 0 Ana Metal 10 1 3 4 2 0 İşlenmiş Metal 6 3 1 1 1 0 Elektronik-Optik-Tıbbi Teçhizat 7 0 0 4 2 1 Elektrikli Makine 15 2 7 5 1 0 Makine İmalat 13 2 1 7 3 0 Motorlu Kara Taşıtları 12 4 2 5 0 1 Diğer Ulaşım Araçları 6 0 1 4 1 0 Mobilya 4 0 2 2 0 0 Toplam 139 25 43 52 17 2 YUZDE DAGILIM Firma Sayisi Düşük kar oranlı (Marjlı) Orta-Düşük Kar Oranlı (Marjlı) Orta Kar Oranlı (Marjlı) Orta-Yüksek Kar Oranlı (Marjlı) Yüksek Kar Oranlı (Marjlı) Tekstil-Giyim-Deri 24 20,8 37,5 33,3 8,3 0,0 Kagit ve Kagit Urunleri 6 0,0 50,0 16,7 33,3 0,0 Petrol-Kimya 15 20,0 46,7 33,3 0,0 0,0 İlac 4 25,0 75,0 0,0 0,0 0,0 Kaucuk-Plastik 9 22,2 33,3 22,2 22,2 0,0 Metalik Olmayan Mineraller 8 25,0 12,5 50,0 12,5 0,0 Ana Metal 10 10,0 30,0 40,0 20,0 0,0 İşlenmiş Metal 6 50,0 16,7 16,7 16,7 0,0 Elektronik-Optik-Tıbbi Teçhizat 7 0,0 0,0 57,1 28,6 14,3 Elektrikli Makine 15 13,3 46,7 33,3 6,7 0,0 Makine İmalat 13 15,4 7,7 53,8 23,1 0,0 Motorlu Kara Taşıtları 12 33,3 16,7 41,7 0,0 8,3 Diğer Ulaşım Araçları 6 0,0 16,7 66,7 16,7 0,0 Mobilya 4 0,0 50,0 50,0 0,0 0,0 Toplam 139 18,0 30,9 37,4 12,2 1,4
Temel Bulgular-2 Türkiye rakiplerine göre daha standart ve/veya basit ürünler üreterek (fiyat rekabeti temelinde) piyasa payını artırabilmektedir. Taşıt araçları kısmen bunun dışında kalmıştır. Türk Firmalarının Değer Zincirindeki Konumunun Değişimi 80 70 60 50 Önceki Döneme Kıyasla 2002-2007 Döneminde Firmanızın (esas faaliyetlerden doğan) Kar Hacmi ve Karlılık Oranı (Kar Marji) Nasıl bir Gelişim GÖstermiştir (Toplam Firma Sayısı 138) 70 50,7 Firma Sayisi Yuzde Pay 40 30 20 10 31 22,5 20 14,5 16 11,6 0 Hacim arttı oran arttı Hacim düştü oran düştü Hacim arttı oran düştü Hacim arttı oran değişmedi 1 0,7 0 0,0 Hacim düştü oran değişmedi Diğer
Temel Bulgular-2 Türkiye rakiplerine göre daha standart ve/veya basit ürünler üreterek (fiyat rekabeti temelinde) piyasa payını artırabilmektedir. Taşıt araçları kısmen bunun dışında kalmıştır Türk Firmaları Değer Zincirindeki Konumunun Değişimi Önceki döneme kıyasla, 2002-2007 döneminde firmanızın (esas faaliyetlerinden doğan) kar hacmi ve karlılık oranı (kar marjı) nasıl bir gelişim göstermiştir? Firma Sayısı Hacim arttı oran arttı Hacim düştü oran düştü Hacim arttı oran düştü Hacim arttı oran değişmedi Hacim düştü oran değişmedi Diğer Tekstil-Giyim-Deri 23 0 7 14 1 1 0 Kagit ve Kagit Urunleri 6 1 1 3 1 0 0 Petrol-Kimya 15 5 3 4 3 0 0 İlac 4 1 1 1 1 0 0 Kaucuk-Plastik 9 1 0 8 0 0 0 Metalik Olmayan Mineraller 8 0 2 5 1 0 0 Ana Metal 10 6 0 4 0 0 0 İşlenmiş Metal 6 0 0 4 2 0 0 Elektronik-Optik-Tıbbi Teçhizat 7 3 0 4 0 0 0 Elektrikli Makine 15 3 2 7 3 0 0 Makine İmalat 13 4 2 6 1 0 0 Motorlu Kara Taşıtları 12 6 1 3 2 0 0 Diğer Ulaşım Araçları 6 1 1 3 1 0 0 Mobilya 4 0 0 4 0 0 0 Toplam 138 31 20 70 16 1 0 YÜZDE DAĞILIM Firma Sayisi Hacim arttı oran arttı Hacim düştü oran düştü Hacim arttı oran düştü Hacim arttı oran değişmedi Hacim düştü oran değişmedi Diğer Tekstil-Giyim-Deri 23 0,0 30,4 60,9 4,3 4,3 0,0 Kagit ve Kagit Urunleri 6 16,7 16,7 50,0 16,7 0,0 0,0 Petrol-Kimya 15 33,3 20,0 26,7 20,0 0,0 0,0 İlac 4 25,0 25,0 25,0 25,0 0,0 0,0 Kaucuk-Plastik 9 11,1 0,0 88,9 0,0 0,0 0,0 Metalik Olmayan Mineraller 8 0,0 25,0 62,5 12,5 0,0 0,0 Ana Metal 10 60,0 0,0 40,0 0,0 0,0 0,0 İşlenmiş Metal 6 0,0 0,0 66,7 33,3 0,0 0,0 Elektronik-Optik-Tıbbi Teçhizat 7 42,9 0,0 57,1 0,0 0,0 0,0 Elektrikli Makine 15 20,0 13,3 46,7 20,0 0,0 0,0 Makine İmalat 13 30,8 15,4 46,2 7,7 0,0 0,0 Motorlu Kara Taşıtları 12 50,0 8,3 25,0 16,7 0,0 0,0 Diğer Ulaşım Araçları 6 16,7 16,7 50,0 16,7 0,0 0,0 Mobilya 4 0,0 0,0 100,0 0,0 0,0 0,0 Toplam 138 22,5 14,5 50,7 11,6 0,7 0,0
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Temel Bulgular-3 Türkiye büyüme hızı düşük olan ürünlerde daha yüksek rekabet gücüne sahiptir.. Türkiye nin uluslararası ekonomi ile bu şekilde eklemlenmiş olması, ihracatın hızlı bir şekilde artırılması önünde önemli bir engel oluşturmaktadır. 130,0 120,0 110,0 100,0 90,0 80,0 Dış Ticaret Hadleri Düşüş Eğilimindedir Dış Ticaret Hadleri (1994:100) 70,0 60,0 50,0 Genel Ara malları Sermaye Malları Tüketim Malları
İhracat Artışı, İmalat Sanayii Büyümesi, Milli Gelir İlişkisi 25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0-5.0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010-10.0 İhracat Miktar Endeksi Artışı İmalat Sanayii Büyümesi 26.0 24.0 22.0 20.0 18.0 16.0 14.0 12.0 10.0 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 İmalat Sanayi-GSYH Oranı (%)_Cari Fiy. İmalat Sanayi-GSYH Oranı (%)_1998 Fiy.
Türkiye de İmalat Sanayii Katma Değerinin Milli Gelir İçerisindeki Payı Neden Geriliyor? Üretimin ithalat girdi gereksinin artması - Ara ve yatırım mallarında yurtiçi arz yetersizliği - Ana yan sanayi arasındaki bağın zayıflaması - Küresel firma yapıları (dikey entegrasyon) - Sektörel üretim yapısının değişmesi Kar marjlarının daralması - Göreceli fiyatların gerilemesi - Üretim maliyetlerinin (işgücü, enerji, vb.) artması - Döviz kuru gelişimi
İmalat Sanayii Payı- Tasarruf Oranı İlişkisi İmalat sanayi karlılık oranının gerilemesi, tasarruf oranındaki gerilemeyle paralel seyrediyor 30.0 26.0 25.0 24.0 22.0 20.0 20.0 18.0 15.0 16.0 10.0 Yurt içi Tasarruf Oranı 14.0 12.0 İmalat Sanayii/GSYH 5.0 10.0 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 0.0 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 İmalat Sanayi-GSYH Oranı (%)_Cari Fiy. İmalat Sanayi-GSYH Oranı (%)_1998 Fiy.
1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 İmalat Sanayii - GSYH İlişkisi-Ülke Karşılaştırması 45 40 35 30 25 20 15 10 5 İmalat Sanayii/GSYH (%)- Başarılı ve Başarısız Ülkeler G. Kore Türkiye Çin İspanya Portekiz Yunanistan 30 28 26 24 22 20 18 16 14 12 10 İmalat Sanayii/GSYH (%)- Dünya ve Türkiye Üst-Orta Gelirli Türkiye Dünya Orta Gelirli Yüksek Gelirli Kaynak: Dünya Bankası, WDI 2011
Tasarruf Oranının Gelişimi-Ülke Karşılaştırması (GSYH ya oranı; %) 35.0 30.0 25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0 Düşük Gelirli Düşük-Orta Gelirli Orta Gelirli Orta-Yüksek Gelirli Yüksek Gelirli Dünya Geneli Türkiye Kaynak: Dünya Bankası, WDI 2011
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011-ilk yarı 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011-ilk yarı Büyümenin Kaynakları: Harcamalar yönünden GSYH 30 28 26 24 22 20 18 16 14 12 10 Milli Gelirin Başlıca Talep Unsurları (GSYH'ya Oran, %) 87 85 83 81 79 77 75 30 28 26 24 22 20 18 16 14 12 10 Milli Gelir ve Dış Ticaret (GSYH'ya Oran, %) -35-30 -25-20 -15-10 -5 0 5 Tüketim (toplam)-sağ Eksen Yatırım İhracat Net Dış Ticaret- Sağ Eksen İhracat İthalat- Sağ Eksen
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011-ilk yari 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011-ilk yari Kredilerdeki gelişmeler 50.0 Bankacılık Sektörü Toplam Kredi Hacmi/GSYH (%) 18.0 Tüketici Kredileri/GSYH (%) 45.0 40.0 35.0 30.0 25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0 16.3 16.0 16.5 14.3 10.2 11.5 14.8 19.0 23.2 26.4 29.1 32.1 39.5 43.6 16.0 14.0 12.0 10.0 8.0 6.0 4.0 2.0 0.0 4.0 2.0 1.9 2.9 4.8 7.1 9.0 11.0 12.1 13.4 15.4 16.8
Öneri ve Değerlendirmeler Dünya ve Türkiye ekonomisinde ortaya çıkan son gelişmeleri de dikkate alarak benzer çalışmalar önümüzdeki dönemde de yapılmalı. Dış ticaretin değişen coğrafi yapısı: Sadece yerli firmaların stratejileri ve pazarların büyüme dinamikleri değil küresel/çokuluşlu şirketlerin stratejileri de önemli. Küresel Üretim Zincirlerinin Etkisi: Olumlu: - Pazar ve finansmana kolay erişim - Bilgi/teknoloji transferi - İşbölümü (verimlilik artışı) Olumsuz: - Ortak (merkezi) satın alma politikası (?) - İşbölümünde uzmanlaşılan alanın niteliği (?)
Öneri ve Değerlendirmeler Küresel Rekabet ve Yapısal Değişim Ortamının Getirdiği Risk: Ana- Yan Sanayi bağının Zayıflaması Faaliyetin Bir Bölümünün Devredildiği Yan Sanayi (%) 60 50,8 50 40 30 27,9 21,3 20 10 0 Sadece Yerli Sadece Yabancı Yerli ve Yabancı Kaynak: Saygılı ve diğ. (2010)
Öneri ve Değerlendirmeler Dış ticarette dikey uzmanlaşma, küresel şirketlerin davranışı, azalan kar marjları, ithal girdiye artan bağımlılık özellikle ihracatın yarattığı katma değerin doğru bir şekilde ölçümünü güçleştiriyor. Uluslararası kuruluşlarda daha hassas ölçüm yöntemleri üzerinde çalışılıyor. Türkiye de de bu yönde çalışmalar yapılmalı. Analizlerde dış ticaret ve rekabet gücü ihracat veya ithalat değeri üzerinden yapılıyor. Buna ek olarak, fiyat ve miktar etkileri ayrıştırılarak yapılacak analizler değerli bilgiler sunabilir. 300.0 250.0 200.0 150.0 100.0 50.0 0.0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2003=100 İhracat Miktar Endeksi 2003=100 İmalat Sanayi Endeksi 2003=100 İhracat Hacmi Endeksi
Öneri ve Değerlendirmeler «Türkiye nin uzun dönemde hızlı bir şekilde büyüyebilmesi için uluslararası ekonomi içindeki konumunu değiştirmesi gerekir fakat bu yönde bir dönüşüm, şimdiye kadar olduğu gibi pasif politikalar temelinde değil, ancak sistemli ve sürekli aktif politikalar temelinde gerçekleştirilebilir.» Sistemli ve sürekli aktif politikaların başka çalışmalarda somutlaştırılması önem taşımaktadır. 2000'li Yıllarda Firma Performasını Etkileyen Faktörler 90,0 80,0 89,4 Olumlu Etkisiz 75,8 70,0 Olumsuz 63,6 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 6,1 4,5 27,3 19,7 53,0 4,5 31,8 40,9 48,5 10,6 13,6 10,6 0,0 Firma Stratejisi Kamu Politikaları Küresel Gelişmeler Bölgesel Gelişmeler Sektör Dinamiği
Teşekkürler
İmalat Sanayii & GSYH İlişkisi-Ülke Kıyaslamaları -2 Manufacturing Ind. Value Added(Constant US $, 2000:100) Başarılı ve Başarısız Ülkeler 305,0 255,0 205,0 155,0 105,0 55,0 5,0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Korea, Rep. Turkey China Spain Portugal Greece 210,0 190,0 170,0 150,0 130,0 110,0 90,0 70,0 50,0 30,0 Manufacturing Ind. Value Added (Contant US $, 2000:100)- Dünya ve Türkiye 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Upper middle income Turkey World Middle income High income